آفريڪا بابت ڪجھه دلچسپ معلوماتي حقيقتون
آفريڪا کنڊ ۾ 55 ملڪ اچي وڃن ٿا، جن مان هڪ ويسٽرن صحارا جيڪو 1884ع کان 1975ع تائين اسپيني صحرا سڏيو ويو ٿي، Non Self Governing Territory آهي. يعني هن کي پنهنجي حڪومت ناهي، ڀر واري ملڪ موراڪو ۽ صحروائي عربن جو ان تي جھيڙو آهي. هي ملڪ پکيڙ ۾ ته اسپين جي اڌ جيترو، اڍائي لک کن چورس ڪلوميٽر آهي پر سڄو واري ۽ رڻ پٽ آهي. ان ڪري آدمشماري ڇهه لک مس اٿس، جنهن مان به 3 لک العيون (Loayoune) شهر ۾ رهن ٿا، جيڪو وڏي ۾ وڏو شهر آهي. هتي جا ماڻهو مسلمان آهن ۽ عربي ۽ اسپيني ٻوليون ڳالهائين ٿا.
آفريڪا کنڊ جي 55 ملڪن مان 9 ٻيٽ آهن، جن مان مئڊاگاسڪر سڀ کان وڏو آهي ۽ موريشس، ڪوموروز، سيشلر، ري يونين ۽ مايوتي ٻيٽن وانگر هندي وڏي سمنڊ ۾ آهي. ائين ته زئنزيبار ٻيٽ به هڪ الڳ ملڪ جي حيثيت رکي ٿو پر 1960ع ڌاري زئنزيبار ۽ ٽانگانيڪا ملڪن کي خودمختياري ملڻ تي هي ٻه ملڪ گڏجي هاڻي هڪ ملڪ تنزانيا سڏرائين ٿا.
سينٽ هيلينا ۽ ڪيپ وردي ٻيٽ ائٽلانٽڪ سمنڊ ۾ آهن. يعني آفريڪا جي اولهه ڪناري پاسي آهن.
ائين ناهي ته آفريڪا کنڊ جي چوڌاري فقط مٿيان نَوَ ڏهه ٻيٽ آهن. هي ٻيٽ ته اهي آهن جيڪي بذات خود ملڪن جي حيثيت رکن ٿا. ان کان سواءِ آفريڪا جي ٻنهي پاسي هندي وڏي سمنڊ ۽ ائٽلانٽڪ سمنڊ ۾ ڪيترائي ٻيٽ آهن، جن مان گھٽ ۾ گھٽ هڪ هزار کن ته اهڙا آهن، جن جا نالا آهن ۽ جن وٽان اسان جي جهازن جو لنگھه ٿئي ٿو، بلڪه ڪيترن ئي ٻيٽن تي جهازن جي بيهارڻ، مرمت ۽ تيل پاڻي ۽ راشن خريد ڪرڻ جون به سهولتون آهن. هي ٻيٽ انهن ملڪن جي ملڪيت سڏيا وڃن ٿا، جن جي سامهون آهن. جيئن اسان وٽ سنڌ جي سامونڊي ڪناري (عربي سمنڊ) ۾ ڏنگي، بڊو، بنڊل، چرنا ۽ منهوڙي جهڙا ٻيٽ آهن. آفريڪا جا ڪي ٻيٽ اهڙا ضرور آهن، جيڪي آفريڪا کنڊ جي حدن ۾ اچن ٿا پر آفريڪي ملڪن کي آزادي ڏيڻ وقت يورپين اهي ٻيٽ پنهنجي قبضي ۾ ئي رکيا ۽ اڄ تائين انهن جي حوالي آهن. جيئن موراڪو ۽ سينيگال جي ڪناري کان 100 ڪلوميٽرن جي فاصلي تي ”ڪَناري ٻيٽن“ تي اڄ تائين اسپين جو قبضو آهي. موراڪو يا سينيگال جا غريب ماڻهو انهن ٻيٽن تي ڪلارڪي به حاصل نٿا ڪريو سگھن.
آفريڪا کنڊ جي چوڌاري ٻيٽن مان ڪجھه جا نالا دلچسپ ضرور آهن... جيئن ته :
موهيلي، لي ماميليس، ماهي، برڊ آئلينڊ، بيڪن آئلينڊ، گرين راڪ، لي هيرون، لاس پاماس، قبو ٻيٽ، مسڪالي، فاطمه، حليب، لامو، مرڪري، پينگئن، شارڪ، لانگ آئلينڊ، بنانا، ٽرٽل، ساد دين، روبن، مافيا، پيمبا وغيره.
يورپ جي ملڪن آفريڪا جي تقريباً سڀني ملڪن تي قبضو ڪري انهن کي پنهنجي ڪالوني، پروٽيڪٽوريٽ يا فري ٽريڊ ايريا بڻايو - سواءِ اٿوپيا ۽ لائبيريا جي.
يورپين جي قبضي کان اڳ آفريڪا تي مختلف قبيلن، سردارن، بادشاهن جي حڪومت هئي ۽ هڪ اندازي موجب آفريڪا ڏهه هزار کن مختلف رياستن ۾ ورهايل هو ۽ هر رياست ۽ آزاد قبيلي جو پنهنجو رسم و رواج ۽ لباس هو.
مصر جي آڳاٽي فرعوني تهذيب سڀ کان پراڻي ۽ ڊگهو عرصو رهي.
هتي اهو به لکندو هلان ته مصر اهو ملڪ آهي، جنهن جو ڪجھه حصو آفريڪا کنڊ ۾ اچي ٿو ته ڪجھه ايشيا کنڊ ۾، جيئن ترڪي ايشيا کنڊ ۾ به آهي ته يورپ ۾ به. آفريڪا اهو کنڊ آهي جنهن ۾ سڀ کان اڳ انسانن جي هجڻ جا آثار ملن ٿا.
آفريڪا کنڊ ۾ سڀ کان گھڻو عربي ٻولي ڳالهائي وڃي ٿي، ان بعد انگريزي، سواحلي، فرينچ، بربر، هاسا (Hausa) ، پورچوگالي ۽ هسپانوي ٻوليون مشهور آهن.
مٿين ٻولين کان سواءِ اٽڪل 2000 ٻوليون سڄي کنڊ ۾ ڳالهيون وڃن ٿيون، جيڪي تسليم ٿيل آهن.
آفريڪا دنيا جي کنڊن ۾ ٻئي نمبر تي گھڻي آدمشماريءَ وارو آهي، جتي هڪ ارب کان مٿي ماڻهو رهن ٿا. يعني دنيا جي 16 سيڪڙو آدمشماري هتي آهي.
آفريڪا کنڊ پکيڙ ۾ ٻئي نمبر تي 30 ملين چورس ڪلوميٽر آهي.
آفريڪا دنيا جو گرم ترين کنڊ آهي. سندس 60 سيڪڙو زمين رڻ پٽ (Desert) ۽ سوڪڙ (Dry lands) آهي، جيئن ته صحارا، ڪلهاري ۽ نيمب.
آفريڪا جي ملڪن مان نائيجيريا مان سڀ کان گھڻو تيل نڪري ٿو. اٽڪل 20 لک بئرل هر روز! ان بعد الجيريا، ائنگولا، لبيا، مصر، سوڊان، گني، ڪانگو، گئبان ۽ سائوٿ آفريڪا آهي.
واپار ۾ آفريڪا جو سڀ کان وڏو ڀائيوار چين آهي، توهان کي جتي ڪٿي چيني ماڻهو نظر ايندا. 10 لک کان مٿي چيني آفريڪا ۾ ڪم ڪن ٿا. فقط ائنگولا ۾ ساڍا ٽي لک چيني رهن ٿا.
آفريڪا ۾ ڪٿي تمام گھڻو مينهن پوي ٿو ته ڪٿي نه برابر، جيئن صحرائي علائقن ۾ سال ۾ زيرو ملي ميٽر برسات پوي ٿي ۽ ڪئمرون جبلن ڏي 9500 ملي ميٽر - ٻئي ڳالهيون نقصان واريون آهن.
آفريڪا کنڊ ۾ پاڻيءَ جي وڏي کوٽ آهي ۽ پيئڻ لاءِ ماڻهو جر جي پاڻي (Ground water) تي ڀاڙين ٿا.
دنيا جو سڀ کان وڏو جانور “ آفريڪي هاٿي” هن کنڊ تي رهي ٿو، جنهن جي تور 7 ٽن تائين ٿئي ٿي، يعني 175 مڻ.
آفريڪا کنڊ جو سڀ کان وڏو ملڪ الجيريا آهي، سندس ايراضي 2382000 چورس ڪلوميٽر آهي. يعني پاڪستان کان تقريباً ٽيڻ تي جو پاڪستان جي پکيڙ 881913 چورس ڪلوميٽر آهي. هونءَ آفريڪا جي ملڪن ۾ گھڻي آدمشماري وارو ملڪ نائيجيريا آهي، جنهن ۾ 185 ملين کان مٿي ماڻهو رهن ٿا پر سائيز ۾ الجيريا جي ٽئين حصي جيترو آهي.
آفريڪا کنڊ جو وڏي ۾ وڏو شهر نائيجيريا ۾ لاگوس آهي، جنهن جي آدمشماري ٻن ڪروڙن کان مٿي آهي.
آفريڪا جو ننڍي ۾ ننڍو ملڪ سيشلز آهي، جيڪو هندي وڏي سمنڊ ۾ ٻيٽن جو جھڳٽو آهي. آفريڪا جي سر زمين تي ننڍي ۾ ننڍو ملڪ گئمبيا آهي، جيڪو آفريڪا جي اولهه ڪناري تي ائٽلانٽڪ سمنڊ ڏي آهي. سندس چوڌاري سينيگال آهي. سندس پکيڙ 11 هزار چورس ڪلوميٽر آهي يعني اسان جي ڄامشوري يا سانگھڙ ضلعي جيڏو آهي.
سيشلز 115 ٻيٽن جو جھڳٽو آهي. انهن سڀني ٻيٽن جي پکيڙ 460 چورس ڪلوميٽر ٿئي ٿي.
آفريڪا جو وڏي ۾ وڏو ٻيٽ مئڊاگاسڪر آهي، جيڪو آفريڪا جي اوڀر پاسي موزمبق جي سامهون هندي وڏي سمنڊ ۾ آهي. مئڊاگاسڪر دنيا ۾ چوٿون نمبر وڏو ٻيٽ آهي. يعني گرين لئنڊ. نيوگيني ۽ بورنيو بعد.
6650 ڪلوميٽر نيل ندي دنيا جي ڊگھي ۾ ڊگھي ندي آهي، جيڪا آفريڪا جي يارهن ملڪن مان گذري ٿي، تنزانيا، يوگنڊا، روانڊا، برنڊي، ڊي آر ڪانگو، ڪينيا، اٿوپيا، اريٽيريا، سائوٿ سوڊان، ريپبلڪ سوڊان ۽ آخر ۾ مصر جتي اها ٽڪور (ڊيلٽا) ٺاهي ڀونچ (Mediterranean) سمنڊ ۾ ڇوڙ ڪري ٿي. نيل نديءَ جي شروعات سفيد نيل ۽ نيري نيل ندين سان ٿئي ٿي، جيڪي سوڊان جي گادي واري شهر خارطوم ۾ ملي هڪ ندي نيل ٺاهين ٿيون، جيئن گنگا ۽ جمنا نديون الله آباد ۾ ملن ٿيون، جنهن جو انڊيا سرڪار نئون نالو “پرياگراج” رکيو آهي. ندين جي هن ميلاپ واري هنڌ کي اسين سنگم يعني ميلاپ سڏيون ٿا، جيڪو سڄو نالو “تري ويني سنگم” آهي. يعني ٽن ندين جو ميلاپ. ٻه نديون گنگا ۽ جمنا ته نظر اچن ٿيون، ٽين ندي سراسوتي خيالي تصور ڪئي وڃي ٿي.
تنزانيا جو جبل ڪِيليمانجارو آفريڪا جو وڏي ۾ وڏو جبل آهي، جيڪو 5895 ميٽر اتاهون آهي. ائين ته ايورسٽ جبل دنيا جو اتاهون جبل آهي - 8850 ميٽر. ويندي ڪي ٽو جبل 8611 ميٽر آهي، پر آفريڪا جي هن جبل ڪيليمانجارو جي جپان جي فيوجي جبل وانگر پنهنجي سونهن آهي، جو فيوجي يا هي جبل ڌرتيءَ جي سيني تي اڪيلا بيٺل آهن، جن کي جاگرافيائي محاوري ۾ Single Free-Standing Mountain سڏجي ٿو. ايورسٽ يا ڪنچن چنگا جبل اڪيلا نه آهن. انهن جي ڀرسان گڏ گڏ ٻيا به جبل ۽ ٽڪريون آهن، جن کي Ranges (جبلن جي قطار سڏيو وڃي ٿو). جيئن هماليا جبلن جي قطار يا ڪاراڪوروم، لداخ، زنسڪار جبلن جون قطارون. ان حساب سان يعني اڪيلي سر هجڻ جي خيال کان ڪيليمانجارو جبل دنيا جو وڏي ۾ وڏو جبل آهي، جنهن جي مقابلي ۾ جپان جو فيوجي جبل به ننڍو (فقط 3776 ميٽر) آهي.
آفريڪا جي وڪٽوريا ڍنڍ جنهن جي چوڌاري يوگنڊا، تنزانيا ۽ ڪينيا آهي، آفريڪا جي وڏي ۾ وڏي مٺي پاڻي جي ڍنڍ آهي. هيءَ ڍنڍ دنيا جي ڍنڍن ۾ ٻئي نمبر تي وڏي آهي. پهرين نمبر تي اتر آمريڪا جي “لَيڪ سُپيريئر” آهي. سفيد نيل ندي وڪٽوريا ڍنڍ مان شروع ٿئي ٿي. ڍنڍ جي پکيڙ 60،000 چورس ڪلوميٽر آهي. يعني سنڌ صوبي جي تقريباً اڌ جيڏي آهي. اسان جي منڇر ڍنڍ وڏي ۾ وڏي ته به 220 کان 250 چورس ڪلوميٽر آهي، سو ان مان اندازو لڳائي سگھجي ٿو ته آفريڪا جي وڪٽوريا ڍنڍ ڪيڏي وڏي آهي. ايتري قدر جو ان جي چوڌاري ملڪن جي ماڻهن کي هڪ هنڌ کان ٻئي هنڌ پهچائڻ لاءِ هن ڍنڍ ۾ جهاز ۽ فيريون هلن ٿيون. انجڻ واريون فيريون 1900ع کان هلڻ شروع ٿيون هيون، نه ته ان کان اڳ سڙهن واريون ٻيڙيون هليون ٿي. ڍنڍ ۾ ننڍن بندرگاهن کان سواءِ ست وڏا بندرگاهه آهن، جيئن ته ڪينيا جو ڪسومو، يوگنڊا جو انتيبي، ڪمپالا ۽ جنجا ۽ تنزانيا جو مُسوما ۽ مواترا آهي.
ڪمومو، ڪمپالا ۽ جنجا ته ڪراچي جيڏا کڻي نه پر ڪراچيءَ وانگر ڪمرشل شهر آهن جن ۾ ڪيترائي اسان جي ننڍي کنڊ جا گجراتي، سنڌي هندو، ڪڇي ۽ خاص ڪري بوهري ۽ آغاخاني واپاري سالن کان رهن ٿا. جيتوڻيڪ ايدي امين جي گوڙ فساد ڪري ننڍي کنڊ جا ڪيترائي واپاري آمريڪا، ڪئناڊا ۽ برطانيا لڏي ويا.
آفريڪا کنڊ جا 16 ملڪ اهڙا آهن، جن کي سمنڊ ناهي. يعني اهي Land Locked آهن، جيئن اسان وٽ ڀوٽان، نيپال، افغانستان وغيره آهن. آفريڪا جا اهي 16 ملڪ آهن: اٿوپيا، مالاوي، ڏکڻ سوڊان، چاڊ، سينٽرل آفريڪا ريپبلڪ، برنڊي، برڪينا فاسو، بوٽيسوانا، مالي، نائيجر، روانڊا، سوازيلئنڊ، يوگنڊا، زئمبيا ۽ زمبابوي. انهن مان ٻه ننڍڙا ملڪ سوازيلئنڊ ۽ ليسوٿو ته سائوٿ آفريڪا جي اندر آهن، يعني انهن ملڪن جي چوڌاري سائوٿ آفريڪا جي سر زمين آهي. ڀوٽان جيڏي ليسوٿو ۽ ڀوتان جي اڌ جيڏي سوازيلئنڊ (پکيڙ 17000 چورس ڪلوميٽر) جهڙن ننڍن ۽ ڪمزور ملڪن کي پاڻ کان طاقتور ملڪ سان ٺاهي هلڻو پوندو هوندو.
پنجين ۽ پندرهين صديءَ جي وچ وارو عرصو عربن آفريڪا جي ماڻهن کي غلام بڻائي انهن جي خريد و فروخت ڪئي ٿي. اوڻيهين صديءَ جي آخر ۾ يورپين آفريڪي ملڪن تي قبضو ڪيو. ان ڪم ۾ اڳيان اڳيان انگريز، پورچوگالي ۽ فرينچ هئا. گھٽ ڊچ، اطالوي ۽ جرمن به نه هئا.
گئمبيا، گھانا، نائيجيريا، ڏکڻ ڪئمرون، سيرياليون، ڪينيا، يوگنڊا، ٽانگانيڪا ۽ زئنزيبار، سائوٿ آفريڪا ۽ روڊيشيا (زئمبيا) انگريزن جي هٿ ۾ رهيا. انهن کي 1960ع ڌاري خودمختياري ملي.
سينيگال، ماريطانيا، نائيجر، برڪينافاسو، مالي، بينن، آئيوري ڪوسٽ، موراڪو، ٽيونيشيا، الجيريا، مئڊاگاسڪر، جبوتي، مايوٽي، سيشلز، ڪوموروس، گئبن، ڪانگو ريپبلڪ، سائو ٽومي ۽ پرنسيپي ۽ چاڊ جهڙا ملڪ فرينچن جي قبضي ۾ رهيا.
ائنگولا، نميبيا، موزمبق، گني بسائو، ڪيپ وردي وغيره آفريڪي ملڪن تي پورچوگالين جو قبضو هو.
برنڊي، ڪئمرون، نميبيا، روانڊا، تنزانيا ۽ ٽوگو تي جرمني جو قبضو ٿيو پر پهرين جنگ عظيم هارائڻ بعد هنن جي قبضي هيٺ آيل آفريڪي ملڪن تي ٻين يورپي ملڪن قبضو ڪري ورتو. جيئن تنزانيا تي انگريزن، نميبيا تي پورچوگالين وغيره.
آفريڪا کنڊ ۾ ٽن هزارن کان به مٿي آفريڪي قومون رهن ٿيون، جن کي پنهنجي ٻولي ۽ ثقافت آهي. سڀ کان غريب ترين ملڪ ڊيموڪريٽڪ ريپبلڪ ڪانگو ۽ زمبابوي آهن ۽ سڀ ۾ امير ترين ۽ ترقي يافته ملڪ سيشلز، لبيا، موريشس، آلجيريا، مصر، بوٽسوانا، نميبيا ۽ سائوٿ آفريڪا آهن.
آفريڪا کنڊ جي ملڪن ۾ اٽڪل 2000 ٻوليون ڳالهايون وڃن ٿيون. ڪيترن ملڪن ۾ واپار ۽ ڪميونيڪيشن جي سلسلي ۾ مقامي ٻوليءَ سان گڏ انگريزي، فرينچ يا پورچوگالي استعمال ٿئي ٿي. انگريزي ته تقريباً هر هنڌ سمجھي وڃي ٿي، جو آفريڪا جي ڪيترن ئي ملڪن تي انگريزن جو راڄ رهيو. اتر آفريڪا جي ملڪن ۾ عربي گھڻي هلي ٿي، جيڪا سرڪاري ٻولي پڻ تسليم ڪئي وڃي ٿي.
100 کن ٻوليون اهڙيون آهن جيڪي ڪيترن ئي ملڪن ۾ عام آهن، جيئن ته عربي، سومالي، بربر، امحارڪ، اورومو، سواحلي، هاسا، يوزوبا، فولاني، جُولا، منڊنگ، لگبو وغيرهه. اهي ٻوليون لکين نه پر ڪروڙين ماڻهو ڳالهائين ٿا.
جيئن اسان وٽ اڙدو کان سواءِ انگريزي به هلي ٿي. بلڪه ڪورٽ، سرڪاري آفيسن، واپار وڙي جي معاملي ۾ انگريزي هلي ٿي. اهڙي طرح آفريڪا جي ملڪن ۾ عربي، انگريزي، فرينچ، پورچوگالي سرڪاري ٻوليون آهن، جيئن ته:
عربي: الجيريا، چاڊ، ڪوموروس، جبوتي، لبيا، مصر، سوڊان، موريطانيا، موراڪو، سوماليا، ٽيونيشيا، زئنزيبار ۾ سرڪاري ٻولي آهي.
فرينچ سيشلز ۾ آهي، يعني اتي جي سرڪاري ٻولي آهي. هونءَ سيشلز کان سواءِ آفريڪا جا ڪيترائي ملڪ آهن، جتي فرينچ ڳالهائي ۽ اسڪولن ڪاليجن ۾ لکائي پڙهائي وڃي ٿي پر ان کي آفيشل درجو ناهي. جيئن موراڪو ۾ فرينچ عام آهي پر هتي سرڪاري درجو عربيءَ کي آهي.
پورچوگالي: ائنگولا، سائوٽومي، موزمبق ۾.
انگريزي: ڪينيا، يوگنڊا، زمبابوي، زئمبيا، گھانا، بوٽسوانا، لائيبيريا، سيرياليون، نائيجيريا ۽ سائوٿ آفريڪا ۾ سرڪاري (Official) ٻولي آهي.
اهو به لکندو هلان ته آفريڪا کنڊ ۾ عربي ۽ انگريزي ڳالهائڻ وارا ايترا گهڻا آهن، جو عرب ملڪن ۽ انگلنڊ ۾ به ايترا ناهن. فقط ائنگولا ملڪ ۾ پورچو گالي ڳالهائڻ وارا ايترا آهن، جو سڄي پورچوگال ۾ به ايترا نه آهن. اهڙي طرح اڌ کان وڌيڪ فرينچ ڳالهائڻ وارا آفريڪا ۾ آهن.
آفريڪا جي سڀني ملڪن (ٻيٽن سميت) جي ايراضي ٽن ڪروڙ چورس ڪلوميٽرن کان به مٿي آهي.( 30221532 چورس ڪلو ميٽر ۽ آدمشماري هڪ ارب کان به مٿي 1216200000 آهي. )