سيٺ عليڏني وسرام خوجي جي ڪهاڻي
انهن ڏينهن ۾ اڃا ڪَلَ تي هلندڙ جهاز (آگبوٽ) ايجاد نه ٿيا هئا. ماڻهن هوا جي رخ تي هلندڙ سڙهه وارين ٻيڙين ۾ سفر ڪيو ٿي، جن جا مختلف قسم هئا. هڪ يا ٻن ٽڪنڊي سڙهن واريون هي ٻيڙيون جيڪي ڌائو سڏيون ويون ٿي گلف، بحر احمر، عمان ۽ ممباسا جي وچ ۾ هليون ٿي. انهن لاءِ اڄ ڏينهن تائين ڄاڻ نه ٿي سگهي آهي ته اهي عربن ايجاد ڪيون يا انڊين. وڏن سڙهن وارين ٻيڙين (Sailing Boats) ۾ گوادر، ڇابهار يا ديٻل ٺٽي کان ڪنارو ڪنارو ڏئي مُندرا، مانڊوي، اوکا، لکديپ يا ڪولمبو پهچڻ ۾ ئي دل گردي جي ڳالهه هئي، اتي انڊيا جي اولهه واري ڪناري (ڪوچين، ڀوڄ، سورت، ٺٽي) کان وچ هندي سمنڊ اُڪري ٽن يا چئن هفتن بعد زئنزيبار پهچڻ ۾ سر جو سانگو کڻي نڪرڻو پيو ٿي. سوچيو ته سيٺ عليڏني جهڙي ٻارهن سالن جي ٻار جڏهن انڊيا جو ڪنارو ڇڏيو هوندو ته گهٽ ۾ گهٽ ٻه مهينا سندس ماءُ پيءُ جو ساهه هيٺ مٿي رهيو هوندو. اڄ ڪلهه ڪنهن جو ٻار هوائي جهاز ۾ نيو يارڪ يا لنڊن ٿو وڃي ته هن جي مائٽن لاءِ فقط اهو ڏينهن ڳرو ٿيو پوي ۽ هر وقت هن جي خيريت سان پهچڻ جي فون ذريعي خبر اچڻ جو انتظار ٿو رهي. جيتوڻيڪ اڄ ڪلهه ٽي وي ۽ انٽرنيٽ دنيا کي ڳنڍي ڇڏيو آهي ۽ آئون ته اهو چوندو آهيان ته هن جي فون جو به ڇو ٿا انتظار ڪريو؟ فون ته هو منزل تي پهچڻ کان پنج ڇهه ڪلاڪ رکي پوءِ ڪندو جيسين هو ايئر پورٽ جي اميگريشن ۽ ڪسٽمس مان فارغ ٿي ٻاهر نڪري ۽ ٽئڪسي ڪري پنهنجي هاسٽل يا مائٽن وٽ پهچي. بيسٽ ته اهو آهي ته ٽي وي کي آن رکو. منزل تي پهچڻ کان اڳ اهو جهاز ڪٿي تباهه ٿي ويو ته يڪدم خبر ايندي پر جي هن جي Arrival ٽائيم تائين هن جي PIA، عرب اميريٽ يا KLM جهاز جي ڪا خراب خبر نه آئي ته معنيٰ جهاز منزل تي پهچي ويو ۽ توهان جو ڇوڪرو پاسپورٽ تي ٺپو هڻائڻ لاءِ ايئرپورٽ تي ڊگهي قطار ۾ بيٺو آهي. واندو ٿي پاڻهي فون ڪندو.
پر عليڏني وسرام يا سيوا حاجي پارو جي ڏينهن ۾ ائين نه هو. نه هيون سلامتي واريون ٻيڙيون ۽ نه موبائيل فون. ڀوڄ (ڪڇ ضلعي) يا ديبل کان باگامويو يا زئنزيبار (اوڀر آفريڪا) ۾ پهچڻ لاءِ مهينو کن ڏينهن راتين جو لڳو ٿي، سو به تڏهن جڏهن موسم ۽ سمنڊ صحيح هجي نه ته خراب سمنڊ ۽ خراب موسم ڪري واسڪو ڊاگاما کي ڪوچين (انڊيا جي ڪناري) کان ممباسا پهچڻ ۾ ٽي مهينا لڳي ويا هئا. سو هر ڳالهه صحيح هجڻ تي ٻارهن سالن جي عليڏني کي يا ڪنهن ٻئي کي زئنزيبار پهچڻ ۾ مهينو ته لڳو ٿي پر اتي پهچڻ سان هڪ غريب جو ٻار پنهنجي ملڪ پهچڻ جو اطلاع ته نٿو ڪري سگهي. انهن ڏينهن ۾ حيدرآباد جهڙي شهر ۾ به فون نه هئا. ڪجهه سالن بعد اطلاع لاءِ مورس ڪوڊ وارو ٽيليگرام سسٽم ايجاد ٿيو هو سو به دنيا جي فقط وڏن شهرن جي ڪن پوسٽ آفيسن ۾. عليڏني ته انهن ڏينهن جي وهنوار مطابق پنهنجي پهچ جو اطلاع ڪنهن ٻئي انڊين هٿان موڪليو هوندو، جيڪو واپس انڊيا وڃي رهيو هوندو. يعني هن جي مائٽن کي ٻن مهينن جو انتظار ڪرڻو پيو هوندو. ان جو مطلب اهو ته سگهو سگهو ته به ٻن مهينن بعد عليڏني جهڙي مسافر جو مائٽن کي اطلاع مليو هوندو ته سندن نينگر زئنزيبار پهچي ويو. جنهن بعد هنن جي پيٽ ۾ ساهه پيو هوندو ته سندن نينگر رستي تي ٻُڏي وڃڻ يا شارڪ مڇيءَ جي پيٽ حوالي ٿيڻ يا قزاقن جي ڦرلٽ تي مارجي وڃڻ بدران سلامتيءَ سان زئنزيبار، ممباسا يا باگامويو پهچي ويو.
پر پڙهندڙن کي اها پڻ حقيقت ٻڌائيندو هلان ته ڪنهن کي به ٻن مهينن اندر پهچ جو اطلاع نٿي مليو. ان زماني ۾ جڏهن سڙهن واريون ٻيڙيون هوا جي رُخ مطابق هلنديون هيون، اڄ وانگر نه هو ته اسان جو جهاز ڪراچيءَ مان سامان کڻي ڪولمبو ۾ لاهي وري اتان سامان کڻي يڪدم ڪراچيءَ لاءِ نڪري. انهن ڏينهن ۾ جيڪي ٻيڙيون ڪراچيءَ کان ڪولمبو وينديون هيون يا ڪوچين (ملبار ڪناري) کان ممباسا وينديون هيون، اهي اتي گڏ ٿينديون وينديون هيون ۽ پوءِ اٽڪل چار پنج مهينن بعد، هوائن جو رُخ بدلجڻ تي اهي هڪ هڪ ٿي موٽنديون هيون. سو هنن بوهرين، خوجن يا اسان جي سنڌي هندن- جن به انهن ڏينهن ۾ سفر ڪيو ٿي، انهن سر جو سانگهو لاهي ڪيو ٿي مائٽن پنهنجن پيارن لاءِ اکا باسي انتظار ڪيو ٿي ته جلد خير جي خبر اچي. ايڏا وڏا سفر خطري کان خالي نه هوندا هئا. هن قسم جون ڪمزور ڪاٺ جون ٻيڙيون ته ڪراچي يا زئنزيبار جي ڪناري وٽ پهچي به تيز هوائن يا وڏين طوفاني لهرن جو مقابلو نه ڪري، ٻڏي ويون ٿي.
1863ع ۾ عليڏنو وسرام ”ڪيرا“ ڳوٺ کان زئنزيبار پهچي سيوا جي پيءُ حاجي پارو پراڌان وٽ پهتو، جنهن هن کي باگامويو شهر ۾ سندس پٽ سيوا جي دڪان تي، هن جو اسسٽنٽ ڪري رکيو.
گذريل دفعي ممباسا آيو هوس ته اتي جي هڪ سنڌي هندو واپاريءَ کان مون پڇيو هو ته عليڏنا وسرام جو هي ”ڪيرا“ ڳوٺ ڪٿي آهي. دراصل هو پاڻ به ان ڳوٺ جو هو. هن ٻڌايو ته اهو ڪيرا ڪڇ ضلعي ۾ آهي ۽ ڀوڄ کان ڏکڻ طرف 22 ڪلوميٽرن جي فاصلي تي آهي. ڀوڄ کان اڀرندي طرف انجار ڳوٺ 40 ڪلوميٽرن جي فاصلي تي آهي، جتي پڻ بوهري ۽ خوجا رهن ٿا. ڪراچيءَ ۾ به ڪيترائي ماڻهو انجار جا رهن ٿا ۽ ڪلفٽن تي بلاول چورنگيءَ کان اڳ ”انجار والا“ نالي مٺائي ۽ ڪيڪ بسڪٽن جو دڪان به آهي. ممباسا ۾ رهندڙ سنڌي هندو دڪاندار (هن وقت نالو ياد نه اٿم) جنهن کي اسين سندس ذات دادلاڻيءَ سان سڏيندا هئاسين، ان ٻڌايو ته هن جو ڏاڏو هندوستان جي ورهاڱي کان اڳ ڀوڄ شهر ۾ انگريزن جي پوسٽ کاتي ۾ ڪلارڪ هو. اتان رٽائرمينت حاصل ڪرڻ بعد هو فئملي سان ڪيرا ۾ رهي پيو، جتي شِوَ جو آڳاٽو مندر آهي، جيڪو بعد ۾ 1819ع ۾ رڻ ڪڇ ۾ لڳل زلزلي ۾ زبون ٿي ويو هو. هن ٻڌايو ته ”ڪيرا هڪ ننڍڙو ڳوٺ هو پر ان ۾ خوجا مسلمان جام رهيا ٿي.“
”ڇو ڀلا؟ شِوَ جي مندر ڪري؟“ مون پڇيو هئو مانس.
”نه. ڪيرا ۾ هنن جي هڪ پير غلام علي شاهه جي درگاهه آهي، جيڪو پير صدرالدين جي اولاد مان چيو وڃي ٿو،“ دادلاڻيءَ ٻڌايو.
بعد ۾ اتي جي ڪنهن اسماعيلي خوجي ٻڌايو ته پير صدرالدين چوڏهين صديءَ جو نزاري اسماعيلي داعي هو، جنهن لاءِ چيو وڃي ٿو ته هن نزاري خوجا ڪميونٽيءَ جو بنياد رکيو. هو ايران ۾ 1290ع ۾ ڄائو هو. پوءِ ننڍي کنڊ ڏي سفر ڪندي سنڌ ۾ ٺٽي پاسي Settle ٿيو. هن ڪڇ ۽ گجرات جا ڪيترا هندو مسلمان (خواجا اسماعيلي شيعا) ڪيا. 1367ع ۾ سندس وفات ٿي.
پير غلام علي شاهه ڪدوال جيڪو پير صدرالدين جي اولاد مان چيو وڃي ٿو، 1792ع ۾ ڪڇ مان گذرندي ڪِيرا پهتو ته هن کي هي ڳوٺ بيحد پرسڪون لڳو ۽ اتي رهي پيو. هو اتان تبليغي ڪمن لاءِ ڪڇ، سنڌ، گجرات سفر ڪندو رهيو. 1796ع ۾ هو ڪراچي ۾ هو ته هن جي اتي وفات ٿي. ڪراچي جي خوجن هن کي اتي ئي دفن ڪرڻ چاهيو ٿي پر چون ٿا - يعني جيئن مون ٻڌو آهي ته، ڪنهن کي خواب ۾ هن بزرگ اهو چيو ته هو ڪيرا ۾ دفن ٿيڻ چاهي ٿو. چون ٿا ته دفن کان اڳ هنن پيتي کولي ته ان ۾ لاش موجود نه هو. فقط گلاب جي گلن جا پن هئا. ان بعد اها پيتي ڪيرا (ڀوڄ) موڪلي وئي.
پاڻ ڪِيرا کان زئنزيبار آيل ٻارهن سالن جي اسماعيلي خوجي عليڏني وسرام جي ڳالهه ڪري رهيا هئاسين ته هن هڪ روپئي روز جي پگهار تي سيوا حاجي پارو سان گڏ انهن جي دڪان تي ڪم شروع ڪيو. هتي پڙهندڙن جي يادگيري لاءِ لکندو هلان ته سيوا جو پيءُ حاجي پارو پِراڌان عليڏني وسرام کان تيرهن سال اڳ 1850ع ۾ زئنزيبار آيو هو، جتي ٻئي سال هن کي هي پُٽ سيوا (Sewa) ڄائو. يعني ڏٺو وڃي ته سيوا حاجي پارو ۽ عليڏنو وسرام هڪ جيڏا هئا. ٻئي ڄڻا سخاوت ۾ مشهور ٿيا پر جيئن ته سيوا حاجي پارو وارا اڳواٽ ڪاروبار ۾ لڳي ويا هئا، سو هنن وٽ پئسو اچي ويو هو ۽ هنن جي دارالسلام ۾ ٺهرايل اسپتال لاءِ چيو وڃي ٿو ته اوڀر آفريڪا ۾ پهرين خيراتي عمارت هئي، جيڪا انڊيا کان آيل ڪنهن واپاريءَ عوام جي ڀلي لاءِ ٺهرائي.
عليڏنو بيحد ذهين ۽ محنتي واپاري ثابت ٿيو ۽ ڪجهه سال حاجي پارو وارن جي ڪمپنيءَ ۾ ڪم ڪرڻ بعد هن پنهنجي راهه اختيار ڪئي. انهن ڏينهن ۾ آفريڪا کنڊ جي اندروني حصن ۾ پهچڻ لاءِ ڪي روڊ رستا ۽ ريل گاڏيون نه هيون. پئسي وارا عرب واپاري سوين مزورن سان پيرين پنڌ يا گڏهن خچرن ذريعي وت ۽ ڄاڻ آهر هفتن جا هفتا سفر ڪري اندروني علائقن ۾ ويا ٿي جتي جانورن ۽ زهريلن جيت جڻين ۽ نانگن بلائن وارا جهنگل هئا ۽ ڪٿي ڪٿي آدم خور قسم جا خوفناڪ شيدين جا قبيلا هئا. انهن سان هنن واپار ڪيو ٿي ۽ آندل مال جي وڪري ۽ جهنگلن ۾ رهندڙ شيدين ۽ انهن جي سردارن جي ضرورت ۽ پسند جي سامان جي خريداري باگامويو ۾ ڪئي ٿي، جتي سيوا حاجي پارو، عليڏنا وسرام جهڙا انڊيا جا خوجا، بوهري، سنڌي ۽ گجراتي هول سيل ۽ ريزڪي واپاري رهيا ٿي. عليڏني وسرام آفريڪا جي جهنگلن مان ايندڙ قافلن کان لونگ، ماکي، ميڻ (wax)، عاج، جڙيون ٻوٽيون خريد ڪيون ٿي ۽ هنن کي ڪپڙو، موتي، پتل جا ٿانوَ، لوڻ ۽ اناج جو وڪرو ڪيو ٿي، جيڪو هن ايران، انڊيا ۽ عمان پاسي کان گهرايو ٿي. بعد ۾ هن عاج جي خريداريءَ ۽ وڪري تي وڏو ڌيان ڏنو ۽ هن وٽ ڪافي پري پري کان بيلجم ڪانگو (جيڪو ملڪ هاڻ ڊيموڪريٽڪ ريپبلڪ ڪانگو سڏجي ٿو) جي جهنگلن مان عاج آيو ٿي. انهيءَ ڪري جيئن شروع ۾ به لکي چڪو آهيان ته آفريڪا توڙي هند سنڌ ۾ هو عاج جو بادشاهه سڏيو ويو ٿي.
عليڏني وسرام بعد ۾ ٻيا به ڪيترائي نوان نوان ڌنڌا شروع ڪيا. ويندي ٻي پار عربستان، انڊيا يا يوگنڊا ۽ ٽانگانيڪا جي ڍنڍن ۾ سامان ڍوئڻ لاءِ هن پنهنجيون ڌائو ٻيڙيون ٺهرايون. آفريڪا جي جهنگلن ۾ کوجنائن يا شڪار لاءِ ويندڙ يورپين لاءِ هن دٻن ۾ بند کاڌا تيار ڪرايا. آخر ۾ ته يعني 1901ع ڌاري ته هن يوگنڊا ۾ ست وڏيون جاگيرون خريد ڪيون، جن تي مختلف فصل: ڪپهه، ڳني، رٻڙ، چانهه جهڙا ۽ ميون جا باغات رکيا، جنهن ڪم لاءِ هن وٽ 3000 مزورن ڪم ڪيو ٿي. هن جي ڪاروبار وڌڻ تي، هن انڊيا مان ڪيترن کي بهتر واپار ۽ سکي زندگي گذارڻ لاءِ آفريڪا اچڻ لاءِ همٿايو. اها ٻي ڳالهه آهي ته انهن ۾ نوي سيڪڙو سندس پنهنجي ڪميونٽي جا اسماعيلي خواجا هئا پر اهو آهي ته هن ڪڇ ضلعي جي ڪيترن شهرن ڀوڄ، ڪيرا، انجار وغيره کي خوشحال بڻائي ڇڏيو، جو آفريڪا ۾ آيل اتي جي واپارين ۽ پورهيتن هر مهيني پنهنجي بچت جو وڏو حصو پنهنجي وطن موڪليو ٿي. ان سان گڏ عليڏني وسرام پنهنجي ڪمائي ڪينيا، ٽانگانيڪا، يوگنڊا وغيره جي عوام جي ڀلي لاءِ خرچ ڪئي ٿي. ايتري قدر جو هن لاءِ مشهور هو ته عليڏنو پنهنجي لاءِ نه پر آفريڪا جي ڌرتيءَ جي غريب عوام لاءِ ٿو ڪمائي. چوڌاري نظر ٿو ڊوڙايان ته آفريڪا جي ملڪن ۾ جتي انڊين واپاري هئا - هندو توڙي مسلمان، اتي خوب خوشحالي آئي ۽ يوگنڊا، ڪينيا، تنزانيا جهڙا ملڪ اڃا الائي ڪيڏي ترقي ڪن ها پر عيدي امين جهڙن ڪرپٽ حاڪمن بيوقوفي ڪري هنن انڊين جي ملڪيتن تي قبضو ڪرڻ ڪارڻ پنهنجي ملڪ يوگنڊا مان رات اندر سڀني انڊين کي ڀڄائي ڪڍيو. هو ته وڃي انگلينڊ، آمريڪا ۽ ڪئناڊا ۾ Settle ٿيا، پر آفريڪا جا شهر معاشي بدحاليءَ جو شڪار ٿي ويا. خوف کان نه فقط يوگنڊا ۾ رهندڙ انڊين واپاري پر ٻين ملڪن جا به گهڻي ڀاڱي لڏي ويا ۽ عيدي امين هنن سان ايڏي نفرت ڪئي ٿي، جو هن کي عليڏنا وسرام جهڙو نيڪ ماڻهو به پسند نه آيو. ڪمپالا ۾ سالن کان هن جي ياد ۾ هڪ گهٽيءَ جو نالو ”عليڏنا وسرام اسٽريٽ“ هو. عيدي امين اهو نالي وارو بورڊ به ڊهرائي ڇڏيو. 1903ع ۾ عليڏنا وسرام هن گهٽيءَ ۾ پنهنجو دڪان کوليو هو ۽ ان وقت کان هيءَ گهٽيءَ هن جي نالي سان سڏجڻ لڳي هئي. جرمن توڙي انگريز هن گهٽيءَ ۾ وسرام جي اسٽور تان خريداري ڪندا هئا ۽ هنن کي ضرورت جي هر شيءِ هن دڪان تان ملي ويندي هئي. بعد ۾ هن گهٽيءَ جو نالو سرڪاري طرح ”عليڊنا وسرام اسٽريٽ“ رکيو ويو. 1962ع ۾ يوگنڊا کي انگريزن طرفان آزادي ملي. آزاد ٿيڻ بعد به انڊيا جي واپارين جو يوگينڊا ۾ ڪاروبار هلندو رهيو. هو قابل واپاري هئا ۽ هنن جي ڪري يوگنڊا ۽ آفريڪا جي ٻين ملڪن جي معاشي حالت ۽ واپار دنيا سان هلندو رهيو. پوءِ 1971ع ۾ ملڪ جو فوجي ڊڪٽيٽر ”عيدي امين دادا“ يوگنڊا جو صدر ٿي ويٺو. هن ملڪ ۾ وڏي ڪرپشن ۽ خونريزي پکيڙي. ايتري قدر جو دنيا هن کي قاصائي سڏڻ لڳي. ٻين ڪمن سان گڏ هن آرڊر ڪڍي سڀني انڊين کي يوگنڊا مان ڀڄائي ڪڍيو ۽ انهن جي ملڪيتن تي پاڻ قبضو ڪري ويٺو. عيدي امين 1979ع تائين صدر رهيو. هي اهو زمانو هو، جنهن ۾ اسان جو جهاز يوگنڊا ۾ ته نه، جو يوگنڊا افغانستان وانگر Land Locked ملڪ آهي، باقي ان جي پاڙي وارن ملڪن ڪينيا، تنزانيا وغيره ۾ ايندو رهيو ٿي. هر دفعي اسان هن جي نون ظلمن، بيوقوفين ۽ ڪرپشن جون خبرون ٻڌندا هئاسين جن جو تفصيلي احوال ”وري ياد آيا“ ڪتاب ۾ لکيو اٿم.
1976ع ڌاري ”سينٽرل آفريڪا ريپبلڪ“ ملڪ جو بادشاهه بوڪاسا (سڄو نالو Jean Bedel Bokassa) ڪمپالا ۾ عيدي امين وٽ گهمڻ لاءِ آيو. هو ٻئي عليڏنا وسرام روڊ تان گذري رهيا هئا ته عيديءَ جي نظر گهٽيءَ جي نالي واري بورڊ تي پئي. هن گاڏي بيهاري چڙ مان پڇيو ته ”هي نالو ڪهڙي ڌوڙ پيو پائي. هينئر جو هينئر بورڊ تان هن انڊين جو نالو ڊهرائي منهنجي دوست بوڪاسا جو لکيو وڃي“. اهڙي طرح سالن کان عليڏنا وسرام روڊ ”بوڪاسا جين بيڊل روڊ“ ٿي ويو. سينٽرل آفريڪا ريپبلڪ ملڪ C. A. R (سي اي آر) به سڏجي ٿو ۽ آفريڪا کنڊ جي وچ ۾ يوگنڊا وانگر ”لئنڊ لاڪڊ“ ملڪ آهي يعني هن کي به سمنڊ ناهي. CAR ملڪ جي چوڌاري چاڊ، ڪئمرون، ريپبلڪ ڪانگو، ڊيموڪرئٽڪ ريپبلڪ ڪانگو، سوڊان ۽ ڏکڻ سوڊان ملڪ آهن. سوڊان وانگر ڪانگو جا به ٻه حصا آهن، جيڪي الڳ الڳ ملڪ آهن.