ننڍي کنڊ جي واپارين مان آفريڪا کي فائدو
هڪڙي ڳالهه آئون پنهنجي تجربي ۽ مشاهدي جي لکندو هلان ته اسان جي ننڍي کنڊ جا واپاري چاهي گجراتي ۽ سنڌي هندو هجن، پارسي ۽ سِک يا بوهري ۽ کوجا وغيره. هو واپار ۾ وڏا قابل آهن. آئون به پنجاهه سٺ سالن کان آفريڪا، ملائيشيا، ٿائلينڊ، انڊونيشيا، سنگاپور، ويندي جپان ۽ فجي، برمودا، لاس پاماس، ڪيپ وردي ٻيٽن ۽ هن ٻيٽ زنجبار تي ڏسندو اچان ته هو پنهنجي قائم ڪيل بزنيس ذريعي پاڻ کي ته خوشحال بڻائين ٿا پر ان ملڪ کي به سکيو ستابو بڻايو ڇڏين، جنهن ۾ ڪاروبار ڪن ٿا. هنن کي ڄاڻ رهي ٿي ته ڪٿي ڪهڙي شيءِ جي ڊمانڊ آهي ۽ اها ڪٿان گهرائجي ۽ ڪهڙي طريقي سان گهرائجي، جيئن ٽرانسپورٽ تي گهڻي خرچ اچڻ ڪري ان شيءِ جي قيمت نه وڌي ۽ اها شيءِ ڪيئن گهٽ فائدي تي گهڻي تعداد ۾ وڪڻي پنهنجو ۽ خريدار جو ڀلو ڪجي. ڪيترن ئي ملڪن ۾ مقامي حڪومتن ۽ اتي جي مقامي ماڻهن کي ننڍي کنڊ (گڏيل انڊيا) جي ماڻهن کي پئسو ڪمائيندو ڏسي انهن سان ساڙ ۽ حسد ٿيو ۽ يوگنڊا، ڪينيا جهڙن ملڪن هنن ڌارين واپارين کي واپار ڪرڻ تي بندش به وڌي يا کين پنهنجي ملڪ مان ڀڄائي ڪڍيو، پر نتيجو ڇا نڪتو؟ مقامي شيدي يا مختلف ٻيٽن جا رهاڪو ڪاروبار هلائي نه سگهيا ۽ ملڪ جي ايڪاناميءَ جي ڀينگ ٿي وئي. پوءِ انهن انڊين کي وري پنهنجي ملڪ ۾ واپس موٽڻ لاءِ چيو پر اهي نه آيا. جيڪي آيا اهي به هر وقت خبردار رهڻ لڳا.
ٻي ڳالهه ته اسان جي پاسي جا واپاري، بوهري توڙي خوجا، سنڌي توڙي پارسي، سک توڙي گجراتي جنهن به ملڪ ۾ رهيا اتي نه فقط ڪاروبار ڪري ان ملڪ کي خوشحال ڪيائون ٿي پر ان ملڪ جي مقامي ماڻهن جي صحت، تعليم ۽ عام بهتريءَ لاءِ ڪيترائي خير جا ڪم به ڪيائون ٿي. ان جو مثال توهان کي هن ٻيٽ زئنزيبار توڙي ممباسا، دارالسلام ويندي سنگاپور ۾ به ملندو ته مڪاني شيدين يا مڪاني ملئي ماڻهن پنهنجن لاءِ ايترو نه ڪيو، جيترو ننڍي کنڊ جي واپارين ڪيو. ان معاملي ۾ سڄو انڊيا به خيراتي درسگاهن، شفاخانن، پارڪن سان ڀريو پيو آهي. اهي فلاحي شيون نه رڳو بوهرين، آغا خانين، سکن، سنڌين ٺهرايون پر عيسائي ۽ يهودين پڻ ٺاهيون. هنن ڪاروبار ۽ ڪارخانا هلائي مقامي ماڻهن کي روزگار سان لڳايو. اسان وٽ ابتو سسٽم آهي. جيڪو ڪاروبار ڪري چار پئسا ڪمائي ٿو ان کي ملڪ مان ئي ڀڄايو ڪڍون... ان ڪري اسان وٽان عيسائي ۽ يهودي ته هليا ويا پر اسان سکن ۽ قاديانين کي به ڀڄائي ڪڍيو. هن ڌرتي جي رهاڪن سنڌي هندن کي ته ملڪ ڇڏڻ لاءِ مجبور ڪريون ٿا پر پارسي ۽ ڀاڀڙن (جين مت جي واپارين) کي به سُک جو ساهه پٽڻ نٿا ڏيون. نتيجي ۾ هو ٻين ملڪن ۾ هليا وڃن ۽ انهن ملڪن جي خوشحالي پئي ٿئي. دنيا آهي جو هڪ ٻئي سان ڳنڍجي رهي آهي. اسان شيعا ۽ سني ته پاڻ ۾ نٿا ٺهون پر سُني به پاڻ ۾ اٽڪيا پيا آهيون.
اوڻهين صديءَ ۾ هي شهر Stone Town، جنهن جي ڪرائون هوٽل ۾ اچي رهيو آهيان، وڏي اوج تي رهيو. سلطان ”سعيد بن سلطان“، ان جي 1856ع ۾ وفات بعد ان جي پٽَ ”ماجد بن سعيد“ ۽ پوءِ ٻئي پُٽ ”برغش بن سعيد“ اسٽون ٽائون کي خوب ٺاهيو، عمارتون ۽ محل توڙي روڊ ۽ رستا... ٻاهران ايندڙن کي هن شهر ۾ اچڻ سان خوشحالي نظر آئي ٿي. دنيا ۾ لونگ ۽ ٻين مصالحن جو اگهه به چوٽ تي چڙهيل هو، جيڪي مصالحا هن ٻيٽ تي بهترين ٿيا ٿي، جن کي ايڪسپورٽ ڪري زئنزيبار وارن خوب ناڻو ڪمايو ٿي. پر سڀ کان وڏي ڪمائي هاٿيءَ جي ڏندن (عاج) مان ۽ ان کان به تمام گهڻي ڪمائي غلامن جي وڪري مان ٿي رهي هئي - جنهن ڪم تي نه فقط زئنزيبار جا هي مسلمان حاڪم لاهي پائي بيٺا هئا پر چوڌاري - ممباسا، ڪِلوا، دارالسلام کان مسقط، ايران، انڊيا- اهو ڌنڌو زور تي هو ۽ اسان جي مسلمان حاڪمن هن وڪري کي عيب يا گناهه نٿي سمجهيو. هنن کي هر صورت ۾ پئسي جي هٻڇ هئي. ڪنهن به نموني سان هنن دولت حاصل ڪرڻ چاهي ٿي. هنن شيدين کي انسان يا اشرف المخلوقات نٿي سمجهيو. هنن ڪنهن جا ٻچڙا، ڪنهن جا ڀائر، ڪنهن جا گهر وارا کسڻ تي قياس نٿي محسوس ڪيو. وڏا ته وڏا، ٿڃ تي ٻار به کسي ٿي ورتا. شادي شدهه توڙي ڪنواريون ڇوڪريون کنڀي زئنزيبار جي وڪري گهر ۾ اگهاڙو ڪري نيلام ڪيون ٿي ۽ خريد ڪرڻ وارن هنن کي هٿن پيرن ۾ زنجيرون هڻي جهازن تي ائين سَٿي ڏورانهن ملڪن ڏي موڪليو ٿي، ڄڻ اهي انسان نه پر جانورن کان به بدتر هجن. پر اسان جا حاڪم خوش هئا جو هنن کي پئسو پئي مليو. ان جهڙا نظارا اڄ به اسان جي ذهن ۾ ڦرن ٿا. جڏهن سنڌ جي ڪيترن ڳوٺن ۾ اتي جا وڏيرا ۽ سردار، ڀوتار ۽ اثر رسوخ رکڻ وارا، پوليس سان ملي نوجوان ٽهيءَ کي شراب ۽ چرس جهڙيون نشيدار شيون وڪڻي تباهه ڪن ٿا. بي ڏوهي مسڪينن کي ٿاڻن ۾ بند ڪن ٿا. باندي بنائي هنن کان بنا پگهار ڏيڻ جي هنن کان پورهيو وٺن ٿا، رشوتون وٺن ٿا ... ۽ ڇا ڇا نه اسان وٽ ظلم ٿين ٿا. ٻيو نه ته سنڌي اخبار ته پڙهندا هوندئو.... اسان وٽ طاقت رکڻ واري کي بس پئسو کپي ڀلي نسلن جا نسل تباهه ٿي وڃن.
غلامن جي وڪرو مان ڪمائيءَ جي هٻڇ جو اندازو ان مان لڳايو ته سلطان سعيد بن سلطان جي 1856ع ۾ وفات تي هن جي جنهن پٽ کي اباڻي گادي مسقط (عمان) ملي اهو ان ۾ خوش ٿيڻ بدران پنهنجي ٻئي ڀاءُ سان چرين وانگر وڙهڻ لڳو جنهن کي ”سلطنت زنجبار“ جي گادي ملي. هن عمان جو سلطان ٿيڻ بدران زنجبار (زئنزيبار) جو سلطان ٿيڻ ٿي چاهيو. ان جو ڇا سبب هو؟ عمان ته پاڻ سهڻو ۽ وڏو ملڪ هو، ان جي مقابلي ۾ زئنزيبار ٻيٽ ڪهڙي ٿي حيثيت رکي! پر نه. هن جي زئنزيبار جي گادي ان ڪري ٿي بهتر لڳي جو اتي غلامن جو وڪرو هليو ٿي، جنهن مان سلطان کي وڏو حصو ۽ ڪميشن ملي ٿي. آخرڪار هنن ڀائرن جو انگريزن ٺاهه ڪرايو ۽ پيءُ جي وصيت موجب عمل ڪرايو پوءِ به عمان جو سلطان ان تي راضي ٿيو ته زئنزيبار وارو سندس سلطان ڀاءُ کيس هر سال شيدين جي وڪري مان ڪجهه ڏن موڪليندو، ڇو جو هن جي غلامن مان وڏي ڪمائي آهي.