بزنيس ۾ ائين به ٿيندو آ...
ڪريمجي (سڄو نالو ڪريمجي جيوانجي) هال منهنجي لاءِ سندس نالي ڪري دلچسپيءَ جو سبب آهي. آفريڪا جي ملڪ ۾ هن قسم جا نالا جن جو واسطو اسان جي ننڍي کنڊ جي بوهرين، آغا خانين، گجراتين ۽ پارسين سان آهي، ٻڌي يا پڙهي هتي ايندڙ اسانجي نئين ماڻهوءَ کي حيرت ٿئي ٿي. مون کي به پهريون دفعو ضرور تعجب ٿيو هو. بعد ۾ خبر پئي ته سنڌ، ڪڇ، گجرات ۽ هندوستان جي اولهه ڪناري جا ڪيترائي واپاري سوداگر روزگار جي ڳولا ۾ آفريڪا جي اوڀر واري ڪناري جي هنن شهرن ممباسا، ميلندي، باگامويو، زئنزيبار، ڪِلوا وغيره ۾ اچي نڪتا هئا. مختلف ڌنڌا ڪيائون، پورهيا ۽ نوڪريون ڪيائون ۽ پئسي وارا ٿي هنن پنهنجي ڪميونٽي ۽ هتي جي مقامي ماڻهن جي ڀلي لاءِ ڪيترائي خيراتي ۽ رفاعي ڪم ڪيا. توهان کي ڪينيا، يوگنڊا، تنزانيا، زئنزيبار جي شهرن ۾ آغا خانين (اسماعيلي) ۽ اثنا عشري کوجن، بوهرين ۽ ڪڇين جون ٺهرايل ۽ لوڪل حڪومتن کي وقف ڪيل اعليٰ قسم جون اسپتالون ۽ تعليمي ادارا نظر ايندا. هن ڪريمجي هال جي ڳالهه ڪريان ته هي هال بوهرين جي هڪ امير واپاري ڪريمجيءَ ٺهرايو جنهن فئمليءَ لاءِ چيو وڃي ٿو ته سڀ کان اڳ هيڏانهن ايسٽ آفريڪا ۾ آئي هئي. سنڌ، ڪڇ، گجرات کان آيل هر سنڌي هندو، آغا خاني، بوهري، وغيره جي هتي اچي ڏکن سکن کي منهن ڏيڻ جي پنهنجي پنهنجي نوعيت جي دلچسپ ڪهاڻي آهي. هتي هنن بوهري ڪريمجي جيوانجي وارن جي ڪهاڻي مختصر طور لکان ٿو جنهن مان پڙهندڙن کي پنهنجو وطن ڇڏي، هندي وڏو سمنڊ لتاڙي هتي اچي جوکم ۽ Adventure جي زندگي گذارڻ وارن بابت Idea ٿي سگهندي.
هڪ ٻي ڳالهه ته انهن جهونن واپارين ۽ دڪاندارن جو اولاد ۽ وري انهن جو اولاد پوٽا، پڙپوٽا، ڏوهٽا وغيره اڄڪلهه تمام گهڻو پڙهيل ڳڙهيل آهن پر 1960ع ۽ 1970ع وارن ڏهاڪن ۾ به جڏهن سئيز ڪئنال بند هجڻ ڪري اسان کي يورپ يا آمريڪا جي بندرگاهن ۾ وڃڻ لاءِ سڄي آفريڪا کنڊ جو 15 کن فالتو ڏينهن جو ڦيرو ڪرڻو پوندو هو ۽ اسان کي رستي تي آفريڪي بندر گاهن ۾ ڪارگو لاهڻو يا کڻڻو نه هوندو هو ته به جهاز جي ٻارڻ لاءِ تيل ۽ خلاصين لاءِ راشن خريد ڪرڻ لاءِ ممباسا، دارالسلام، ميلندي، زئنزيبار، لارينزو مارڪس (موپوتو)، ڊڪار ۽ عابد جان جهڙن بندرگاهن تي ترسڻو پوندو هو ته ان وقت تائين هنن جو واسطو فقط واپار سان هو. آئون اڃان ففٿ يعني هيٺين رئنڪ وارو گهٽ پگهاردار انجنيئر هوس. سو اسان جونيئر آفيسرن جي انهن بندرگاهن جي بازارين ۾ فقط واڪ ۽ ونڊو شاپنگ ٿيندي هئي ۽ هتي جي وڏن دڪانن ۽ شاپنگ اسٽورن ٻاهران ويڪرن فٽ پاٿن تي انهن دڪانن جي سنڌي هندوئن، پارسين، بوهرين کوجن مالڪن کي چهل قدمي ڪندو ڏسي هنن سان ڪچهري ڪندا هئاسين. مون کي حيرت ٿيندي هئي ته سنڌي هندن کان علاوه ڪيترائي پوڙها پوڙها کوجا، بوهري ۽ پارسي به گجراتيءَ سان گڏ سنڌيءَ ۾ به ڳالهائيندا هئا. هنن مان ڪي سورت، ماندوي، ڀوڄ، ڪڇ پاسي جا هئا ته ڪيترا تلهار، بدين، ٺٽي پاسي جا پڻ هئا. خاص ڪري اسماعيلي (آغا خاني) ۽ اثنا عشري کوجا، سنڌي هندو ۽ پارسي اونهاري جي موسم ۾ به اڇي رنگ جو سنهو ڪوٽ پائي شان سان واڪ ڪندا هئا. شروع جي سالن ۾ جڏهن سنگاپور ايڏو ماڊرن نه ٿيو هو اتي به مون سنڌي هندو ۽ پارسي سيٺين کي اڇي رنگ جي ڪوٽ ۾ ڏٺو. هو ڪو ايڏو پڙهيل ڳڙهيل نه هئا پر يار توهان کي ڇا ٻڌايان هنن جون ڇا ته ڳالهيون هونديون هيون. هنن وٽ زماني جي تجربي ۽ مشاهدي جون ڳالهيون هيون. بزنيس ۾ به هنن جا اعليٰ اتم اصول هئا، هنن جو اخلاق بلند هو ۽ هنن اسان کي به اخلاقي ڳالهيون ٻڌايون ٿي. هنن “ٿوري فائدي گهڻي وڪري” ۾ يقين رکيو ٿي. هو وڏي دل گردي جا مالڪ هئا ۽ هنن سخت پورهيو ڪيو ٿي، پر نفعو نقصان قدرت طرفان سمجهيو ٿي. نفعي جي صورت ۾ ٽيڙي، غرور، وڏ ماڻهپي ۽ غافل نٿي ٿي ويا. نقصان جي حالت ۾ هنن مشڪلاتن کي منهن ڏنو ٿي. ممباسا جي ڪلنڊني روڊ تي جيڪو اڄڪلهه ڪينيا جي ٻئي صدر ڊئنيل اراپ مُوئي نالي سڏيو وڃي ٿو. بلديو نالي سنڌي هندو سيٺ جو دڪان هو. هو ۽ هن جي زال مينا مون کي ڏاڍو ڀائيندا هئا. آئون ٽيهه سالن کن جو هوندس. يعني هيءَ اڌ صدي اڳ جي ڳالهه آهي. ٻلديو ۽ مينا امير هوندي به سندن ڇا ته سادي زندگي ۽ سادگيءَ جون ڳالهيون هيون. سندن گهر به محل جهڙو هوندو هو. انڊين فلمن جا اداڪار اڪثر هنن وٽ رهندا هئا. هنن جي گهر اسان تن ڏينهن جي 1969ع جي انڊين فلم “اتفاق” پروجيڪٽر تي ڏٺي هئي ۽ ان فلم جي هيروئن نندا کي به جيڪا هنن وٽ ٽِڪيل هئي. سندن ممباسا واري گهر ۾ اسانجي ملڪ جي مهمان ٿي آيل فلم ائڪٽريس شميم آرا سان به ملاقات ٿي هئي. مطلب ته ٻلديو وارا ممباسا جا وڏا پئسي وارا سيٺ هئا. پوءِ وچ ۾ ڪجهه سالن لاءِ منهنجي بدلي اهڙن جهازن تي ٿيندي رهي جيڪي فار ايسٽ (ڏور اوڀر) واري روٽ تي هليا ٿي – يعني ملائيشيا، سنگاپور، چين، جپان، ڪوريا پاسي. هڪ دفعي اسانجي جهاز جي هانگ ڪانگ ۾ ڊگهي مرمت هلي رهي هئي، جنهن ڪري اسان کي هانگ ڪانگ ۾ هفتو ڏيڍ رهڻو پيو. آخري ڏينهن تي آئون هانگ ڪانگ جي ٻئي پاسي واري علائقي “ڪولون” جو چڪر هڻي جهاز تي پئي موٽيس ته مون کي اوچتو ممباسا وارو هندو سيٺ ٻلديو نظر اچي ويو. جسم ۾ ته هو هونءَ ئي ڀريل نه هو پر هاڻ هو ويتر ڪمزور نظر اچي رهيو هو. ان سان گڏ هو سخت پريشان به لڳي رهيو هو. حال احوال پڇڻ تي ٻڌائيائين ته گذريل ٻن ٽن سالن کان ايسٽ آفريڪا (ڪينيا، تنزانيا، يوگنڊا وغيره) پاسي جون حالتون خراب ٿي ويون آهن. ”اسان ننڍي کنڊ کان آيل ماڻهن لاءِ شيدين کي سخت نفرت ٿي پئي آهي. مينا اڃان اتي آهي. آئون واپار جي سهولتن جي ڳولا ۾ هتي آيو آهيان. جيڪي چار پئسا ڪڍي چڪو آهيان ان مان ڪو خاص ڌنڌو نٿو ڄمائي سگهان. مون کي هانگ ڪانگ جي شهريت به نه آهي جو ڪينيا کي آزادي ملڻ تي اسان برٽش پاسپورٽ رکڻ بدران ڪينيا جو وٺي ڇڏيو. في الحال هانگ ڪانگ ۾ رهندڙ هڪ ڪپڙي جي سنڌي واپاريءَ مون کي سندس دڪان تي سيلز مئن جي نوڪريءَ ۾ رکيو آهي جيئن منهنجو پيٽ گذر ٿيندو رهي ۽ هن نئين ملڪ جو به جائزو وٺندو رهان ته هتي جون حالتون ڇا آهن ۽ مستقبل جو ڪو ڌنڌو ڄمائي سگهندس يا نه... ڇو جو بچيل پئسي کي مون کي سنڀالي هلائڻو پوندو”.
ٻلديو جون اهي ڳالهيون ٻڌي مون کي پڻ ڏاڍو افسوس ٿيو، پر مون ڏٺو ته ٻلديو وڏي همت سان مرڪندي، پاڻ مون کي آٿت ڏيندو رهيو ته “مڙيئي خير آهي. بزنيس ۾ ائين به ٿيندو آهي. هڪ سج ٻه پاڇا... ڪڏهن جا ڏينهن وڏا ته ڪڏهن جون راتيون! ڀڳوان صحت ۽ عقل سلامت رکي ته آخر هڻي وڃي هنڌ ڪنداسين.”
سچ ته نه فقط ٻلديو پر ڪيترن واپارين کي مون پرديس ۾ عرش تان فرش تي ڪرندي ڏٺو. هو ڏيوالا ٿي ويا پر محنت، وڏي دل ۽ عقل کان ڪم وٺي وري وڏي مان مرتبي تي پهچي ويا – جن مان هڪ مثال هانگ ڪانگ جي ڊاڪٽر هري ليلا جو پنهنجي سفرنامي ”وايون وڻجارن جون“ ۾ ڏئي چڪو آهيان.