ممباسا جو ”عليڏنو وسرام اسڪول“
هونءَ تنزانيا جي مٿي بيان ڪيل شهر باگامويو ۾ خوجن (آغا خانين) جي آمد جي تاريخ تي نظر وجهجي ته هو انڊيا کان يعني سنڌ، ڪڇ، گجرات کان اوڻهين صدي جي شروعات ۾ هن طرف يعني زئنزيبار، ممباسا ۽ باگامويو اچڻ شروع ٿيا هئا. 1840ع تائين اڍائي هزار کن آغا خاني هتي اچي ويا هئا، جن ۾ 26 ڄڻا زالن سان آيا هئا. هتي اها ڳالهه به لکندو هلان ته انڊيا مان هندو واپاري هميشه اڪيلا نڪتا ٿي. خاص ڪري گجراتي هندن عورت جي سمنڊ ذريعي سفر ڪرڻ کي پاپ جهڙو ڪم سمجهيو ٿي. يعني انهن شروعاتي سالن ۾. سنڌي هندو جيتوڻيڪ نه سمجهندا هئا پر شروعات ۾ اهي به اڪيلا نڪتا هئا. پر آغا خاني شروع کان فئملين سان گڏ رهيا ٿي ۽ هنن جي عورت نه فقط سٺي زال پر هن جي بزنيس پارٽنر به هئي. مرد پاڻ هول سيل جو ڪم ڪيو ٿي ته هن جي زال دڪان تي ويهي ريزڪي ڌنڌي کي منهن ڏنو ٿي. 1865ع ڌاري سڀ کان گهڻا آغاخاني اٽڪل 2100 زئنزيبار ۾ رهيا ٿي ۽ ٻئي نبر تي باگامويو ۽ ڪِلوا (Kilwa) ۾.
پروفيسر برائون لکي ٿو ته ڪيترا خوجا 1840ع کان به اڳ زئنزيبار اچي ويا هئا. انهن مان هڪ اسماعيلي سومجي خاخوئاني (Somji Khakhuani) هو، جنهن جي مٽي مائٽي ممباسا جي مشهور خوجا واپاري امير سومجي ۽ وئنڪوئر جي نوردين سومجيءَ سان ملي ٿي. هن جي فئملي ”قاسمعلي اسماعيل ائنڊ ڪمپنيءَ“ جي نالي سان مشهور هئي. 1850ع ڌاري هنس راج برادرس (ڪانجي ۽ جان محمد) باگامويو ۾ Settle ٿيا. باگامويو ۾ جيڪو خوجن جو جماعت خانو آهي، اهو انهن ڪانجي ۽ جان محمد وارن ٺهرايو ۽ ٻئي واري واري سان ان جا مُکي مقرر ٿيا.
پروفيسر برائون وڌيڪ لکي ٿو ته 19 صديءَ ۾ باگامويو شهر ۾ سڀ کان وڌيڪ ساک وارا ۽ ناليرا ٻه خوجا هئا؛ هڪ سيوا حاجي پارو ۽ ٻيو عليڏنا وسرام (Alidina Visram). سيوا حاجي پارو جي پاڻ ڳالهه ڪري چڪا آهيون. هتي عليڏني جي ڳالهه ڪنداسين، جيڪو هن پاسي عليڊنو سڏيو وڃي ٿو جو هن جو انگريزيءَ ۾ نالو ائين “D” سان لکيو ويو ٿي. مون کان به اهڙا نالا ڪڏهن ڏنو ته ڪڏهن ڊنو لکجيو وڃن. ٻي ڳالهه ته هي سومجي، وسرام، پارو، سيوا جهڙا نالا ۽ ذاتيون اڄ به ڪڇين، گجراتين ۽ ٿر پاسي جي ماڻهن ۾ عام آهن.
”عليڊنو وسرام“ جنهن جو نالو پڻ خير جي ڪمن ڪري سڄي اوڀر آفريڪا ۾ مشهور آهي ۽ ”سيوا حاجي پارو“ وانگر هن جو به خوجا اسماعيلي ڪميونٽي سان تعلق هو. هو آفريڪا جو وڏي ساک وارو ۽ امير واپاري ۽ عاج جو بادشاهه سڏيو ويو ٿي. 1916ع ۾ جڏهن هو گذاري ويو ته ذري گهٽ اوڀر آفريڪا جي سڀني ملڪن (ڪينيا، يوگنڊا، ڪانگو، تنزانيا، زئنزيبار وغيره) جي دڪاندارن عليڊني جي وفات جي ڏک ۾ هڪ ڏينهن لاءِ دڪان بند ڪري ڇڏيا. (انهن ڏينهن ۾ پهرين وڏي لڙائي به هلي رهي هئي). سندس دفن وقت يوگنڊا جو ڪباڪا (بادشاهه) ۽ يوگنڊا جو گورنر لاش کي هيٺ قبر ۾ لاهڻ لاءِ حاظر ٿيا هئا. بوگنڊا (Buganda) يوگنڊا جي اندر بنٽو قبيلي جي بادشاهت آهي، جنهن جو بادشاهه ڪباڪا (Kabaka) سڏيو وڃي ٿو. انهن ڏينهن ۾ ”دائودي چوا ٻيو“ 1897ع کان 1939ع تائين بادشاهه هو. يوگنڊا جي گادي واري شهر ڪمپالا ۾ ڪولولو ٽڪريءَ تي جيڪو مسلمانن جو قبرستان آهي، عليڊنا وسرام جو ان ۾ وڏي گنبذ وارو مقبرو آهي.
عليڊنا وسرام نالي ڪٿي پڙهيو هوم ته هن جي ڪمپالا ۾ يوگنڊا جي ڪباڪا (بادشاهه) Daudi Chwa سان جيڪا آخري ملاقات ٿي هئي، ان ۾ جڏهن بادشاهه چيو هوس ته ”عليڊنا توکي ته غريب غربو سڀ هميشه ياد رکندا“ ته جواب ۾ عليڊنا چيس:
“Everybody eventually gets forgotten” (آخرڪار هرڪو دل تان لهيو وڃي.)
بلڪل. عليڊنا وسرام جي اها ڳالهه بلڪل صحيح آهي. هو ماڻهن جي دلين تان ڪڏهوڪو ميسارجي چڪو هجي ها پر سندس هڪ ڪم ڪري هو ڪينيا جي ماڻهن جي دل تي اڄ به زندهه آهي. اهو سندس نالي واري هاءِ اسڪول ”عليڊنا وسرام هاءِ اسڪول، ممباسا“ جي ڪري - جيڪو هن جي پٽ عبدالرسول ٺهرايو)، جنهن مان اڄ تائين هزارين ٻار پڙهي چڪا آهن ۽ اهي آفريڪا ۽ يورپ جي يونيورسٽين ۾ پڙهائي رهيا آهن. واقعي اهو اهڙو ڪم آهي، جنهن ڪري اسان وٽ به اڄ تائين نور محمد، مخدوم غلام حيدر، حسن علي آفندي، واڌومل گوڪلاڻي، چيلا سنگهه، سيتل داس ۽ ڏيارام ڄيٺمل جهڙا ماڻهو ياد ڪيا وڃن ٿا. عليڊنا وسرام جي هن اسڪول بابت آئون ممباسا واري سفرنامي ”ممباسا، شيدي باڇا همباشا“ ۾ 20 سال کن اڳ لکي چڪو آهيان ته بوهرين ۽ اسماعيلي خوجن جي عوامي ڀلي لاءِ ڪيل ڪمن ڪري، هنن کي هر ملڪ جا رهاڪو پسند ڪن ٿا. ممباسا ۾ گهمڻ لاءِ ايندڙن کي صلاح ڏيندس ته هو هن اسڪول کي ضرور ڏسن. عبدالناصر روڊ جتي ختم ٿئي ٿو اتي مسجد الفرقان ۽ الفرقان ڪيفي جي ڀرسان هي اسڪول سمنڊ جي ڪناري تي آهي. اسڪول جي ميدان توڙي ڪلاس روم مان هندي وڏي سمنڊ جو نظارو پسي سگهجي ٿو... نيلي آسمان جي هيٺيان بلو رنگ جي سمنڊ تي هر وقت مختلف ملڪن جا وڏا جهاز ۽ ٻيڙيون نظر اچن ٿيون. اسڪول جي هڪ عمارت جي ڀت تي وڏن اکرن ۾ انگريزيءَ ۾ هن اسڪول جي Mission لکيل آهي:
“To provide quality all round education by offering efficient and effective teaching and other instructions in a conducive environment.”
هن اسڪول جي ٽن پاسن کان سمجهو ته هندي سمنڊ نظر اچي ٿو پٺئين پاسي زمين آهي، جتي روڊ جي ٻئي پاسي هتي جي هڪ پراڻي اسپتال ليڊي گرگ (Grigg) مئٽرنٽي اسپتال آهي، جنهن کان ٿورو اڳيان مسجد علي آهي.
عليڊنا وسرام نالي هي اسڪول هن جي پٽ سيٺ عبدالرسول پنهنجي پيءُ جي ياد ۾ 1820ع ۾ ٺهرايو. عليڊنا جو پٽ عبدالرسول سڄي آفريڪا ۾ هندي لفظ ”سيٺ“ سان سڏيو ويو ٿي. هن اسڪول جي بهترين سائيٽ جي ڳولا ۽ ان جي عمارت جي سونهن سوڀيا تي سيٺ عبدالرسول ڪا ڪسر نه ڇڏي. اسڪول جي ڊزائين توڙي هئڊي رنگ جي خاص پٿر، لوهه ۽ اسڪول جي ڏاڪڻين ۽ درن درين لاءِ ٽِيڪ جو ڪاٺ انڊيا مان گهرايو. هن اسڪول ٺهڻ بابت هتي جي ماڻهن ٻڌايو ته هڪ مشڪل درپيش آيو هو. اهو هي ته اسڪول مسلمانن جي پراڻي ۽ ڊٺل قبرستان ڀرسان هجڻ ڪري اسڪول جون ڀتيون ڪيترائي دفعا ڪِري پيون. رازا مستري وڌيڪ ڪم ڪرڻ کان ڊڄي ويا ته شايد گذاري ويل ماڻهن جا روح هن اسڪول جي ٺهڻ مان خوش نه آهن. ٺهرائڻ وارا مالڪ به منجهي پيا. پوءِ مقامي ماڻهن جي صلاح سان هو هتي جو شيدي ڀوپو وٺي آيا جنهن لاءِ هنن جو اهو ئي اعتقاد هو ته هن جو روحن سان واسطو رهي ٿو ۽ هن کي ان معاملي جو علم آهي. اهڙي عالم، جادوگر، پير کي هتي جا ماڻهو سواحلي ٻوليءَ ۾ ذِمو (Mzimu) سڏين ٿا . هن ڪجهه جادو منتر پڙهڻ بعد مالڪن کي ڪجهه قرباني (Offering) ڏيڻ لاءِ چيو، جنهن سان ناراض روح راضي ٿي سگهن. مالڪن جي ”ڪجهه“- يعني Cash، ذمو معرفت ڏيڻ بعد اسڪول جو ڪم بنا رنڊڪ جي هلڻ لڳو.
مٿين ڳالهه مون نموني خاطر لکي آهي ته سنڌ وانگر آفريڪا ۾ ان قسم جا وهم وسوسا انيڪ ٻڌندئو پر هاڻ اهي سڀ ماضيءَ جون ڳالهيون آهن. اڄ تعليم آفريڪا کي مختلف بڻائي ڇڏيو آهي. هاڻي اتي اها پيري مريدي، قبر پرستي، مڪار ڀوپو ۽ تعويذ لکڻ يا ڌاڳو وٽي ڏيڻ واريون بيبيون ۽ بزرگ نه رهيا آهن، جيڪي ڳالهيون اسان جي سنڌ ۾ اڃا جاري آهن. اسان وٽ ان جو واحد سبب تعليم جي کوٽ ۽ مذهب کان اڻ ڄاڻائي آهي.
1923ع ۾ هي اسڪول ٺهي راس ٿيو ۽ اسڪول جا دروازا شاگردن لاءِ کوليا ويا. هن اسڪول ۾ 500 شاگردن جي گنجائش رکي وئي ۽ پهرين سال ئي 300 کان مٿي شاگردن (ڇوڪرن ۽ ڇوڪرين) داخلا ورتي. هن اسڪول ۾ شروع جا سال مخلوتي تعليم (ڪو ايڊيوڪيشن) رهي پر پوءِ 1985ع ۾ هي اسڪول فقط ڇوڪرن (Boys) لاءِ مقرر ڪيو ويو. ڇوڪرين لاءِ الڳ اسڪول ٺاهيو ويو. اڄ ڪلهه هن اسڪول ۾ شهر جي 600 ٽاپ شاگردن کي داخلا ڏني وڃي ٿي ۽ هن اسڪول جي شروع ٿيڻ کي لڳ ڀڳ هڪ صدي ٿي وئي آهي. هيڊ ماسٽر جي آفيس ۾ لڳل بورڊ تي نظر ڪرڻ تي معلوم ٿيو ته هيستائين هن اسڪول جا 22 پرنسپال ٿي گذريا آهن. هن اسڪول جي شاگردن مان ڪيترائي هن ملڪ ڪينيا ۽ اوسي پاسي جي ملڪن ۾ اهم عهدن تي رهي چڪا آهن. اڄ ڪلهه ملڪ جو چيف جسٽسWilly Mutunga ۽ ٽي چار موجوده M. P پڻ ننڍپڻ ۾ هن اسڪول جا شاگرد هئا.