کِل (ٽهڪن) جي بيماري- ٽانگانيڪا لافٽر
ممباسا ۾ جنهن ڏينهن واندو ٿي رهيو هوس ان کان هڪ ڏينهن اڳ نئروبيءَ کان لنڊن اڏام هئي، جنهن ۾ وڃڻ مون لاءِ ناممڪن هو. ان بعد واريءَ لاءِ مون کي ٽي چار ڏينهن ترسڻو ٿي پيو. ان بعد به آئون ڪو ڪوالالمپور يڪدم پهچي نٿي سگهيس. لنڊن پهچي پوءِ ملائيشيا لاءِ اڏام هٿ ڪرڻي پئي ٿي. ملائيشيا آفيس وارن مون کي اهو به آپشن ڏنو هو ته آئون چاهيان ته سندن جهازران ڪمپني جي پاڻي واري جهاز ۾ موٽي سگهان ٿو، جيڪو دارالسلام جي بندرگاهه ۾ پهچڻ وارو آهي، جتي هو ڏينهن ٻن اندر ٻارڻ لاءِ تيل خريد ڪري پينانگ ڏي روانو ٿيندو. مون لاءِ پاڻيءَ جي جهاز ۾ (سو به ان ملڪ جو جن جي شاگردن کي آئون پڙهائي رهيو آهيان)، سفر ڪرڻ واري صلاح بهترين هئي. ان ۾ مونکي بئگ کڻي فقط جهاز جي ڏاڪڻ چڙهڻي هئي. ڇاجا ايئرپورٽ تي چڪاس ۽ قطارن ۾ بيهڻ، ڇاجو ولايت ۾ اڏامون بدلائڻ! ملائيشيا جي هر جهاز تي گهڻا نه ته هڪ ٻه مئرين انجنيئر ته منهنجا شاگرد هوندا، جو هيستائين ڪيترائي شاگرد مون وٽان پڙهي جهازن جا مئرين انجنيئر ٿي چڪا آهن.
سيمينار ختم ٿيڻ تي مون ممباسا ۾ ترسڻ بدران دارالسلام جو رخ ڪيو، جتي ٽن چئن ڏينهن بعد اهو جهاز اچڻو هو، جنهن ۾ مون کي سفر ڪرڻو هو. مون اهو ئي ارادو ڪيو ته دارالسلام پهچي اتي رهڻ بدران زئنزيبار ٻيٽ جي ڪنهن هوٽل ۾ وڃي رهندس جو اتي وڌيڪ خاموشي ۽ پرسڪون ماحول آهي. روز سمنڊ جي ڪناري تي واڪ ڪري هوٽل ۾ اچي سفرنامو لکندس ۽ هن ٻيٽ بابت پراڻيون يادون به لکندس، جو مون کي شروع کان هن ٻيٽ جو عربي ۽ آفريڪي مڪس ماحول عجيب لڳندو آهي. اهو سنڌ جي ننڍپڻ وارن ڳوٺن جي ياد ڏياريندو آهي، جتي پڻ ان قسم جا ڪچا گهر ۽ انهن جا ڪاٺ جا دروازا هوندا هئا، جتي پڻ گهر جي ٻاهران ٺهيل ڌڪين تي ماڻهو ويهي ڪچهري ڪندا هئا.
صديون اڳ ممباسا، ميلندي، دارالسلام ۽ زئنزيبار بندرگاهن ۾ عربن، ايرانين ۽ انڊين جا سڙهن وارا جهاز هوندا هئا. 1498ع بعد پورچوگالي پهريان يورپي هئا، جيڪي ڪيپ آف گڊ هوپ وارو سمنڊ جو حصو ڪراس ڪري ائٽلانٽڪ سمنڊ مان اسان جي هندي وڏي سمنڊ (Indian Ocean) ۾ پهتا ۽ اچي ممباسا ۽ ميلنديءَ کان نڪتا. باقي انگريزن، ڊچن ۽ ٻين يورپين کي هي منزلون طئيِ ڪري ڪينيا، انڊيا ۽ ملائيشيا پهچڻ ۾ هڪ صدي وڌيڪ لڳي وئي.
آفريڪا جي دارالسلام ۽ زئنزيبار جو هڪ ٻئي سان ڇا تعلق آهي؟
اهي ٻئي بندرگاهه اڄ جي تنزانيا ملڪ ۾ اچن ٿا، جيڪو ڪينيا ملڪ جو پاڙيسري ۽ ان جي ڏکڻ ۾ آهي. تنزانيا ملڪ 1964ع بعد وجود ۾ آيو، جيئن ملائيشيا 1965ع ۾ وجود ۾ آيو. ان کان اڳ اهو ملايا سڏيو ويو ٿي، جنهن کي انگريزن 1957ع ۾ آزادي ڏني. پوءِ ان ملايا بورنيو ٻيٽ جي آزاد رياستن صباح ۽ سراواڪ سان ملي هڪ نئون ملڪ ملائيشيا ٺاهيو. اهڙي طرح تنزانيا ملڪ جو اصل نالو ٽانگانيڪا (Tanganyika) هو، جنهن کي انگريزن 1961ع ۾ خودمختياري ڏني، جيئن اسان کي 1947ع ۾ ملي. ان وقت زئنزيبار الڳ ملڪ هو. پوءِ 1964ع ڌاري ٽانگانيڪا ۽ زئنزيبار گڏجي هڪ نئون ملڪ تنزانيا ٺاهيو، جنهن جو نالو بعد ۾ مشهور ٿيو ۽ اسان ٻڌو. نه ته اسڪول ۽ ڪاليج تائين اسان ٽانگانيڪا ئي ٻڌو. بلڪ آفريڪا جي ملڪن ۾ اهو نالو اسان جي زبان تي ڪجهه وڌيڪ ئي هو جو اسان ٽپال جون ٽڪليون گڏ ڪندا هئاسين ۽ ٽانگانيڪا جون ٽڪليون (Stamps) نه رڳو وڏيون هونديون هيون پر خوبصورت رنگن ۽ تصويرن واريون پڻ. چٽگانگ جي مئرين اڪيڊمي ۾ تعليم دوران ٽانگانيڪا اسان جي زبان تي ان وقت جي مشهور انڊين فلم “هم ديواني” جي هڪ گاني ڪري به هوندو هو جيڪو سلون ريڊيو اسٽيشن تان ٻڌندا هئاسين. فلم ته سال کن رکي 1965ع ۾ رليز ٿي جيڪا جهاز جي نوڪريءَ دوران لبنان جي بندرگاهه بيروت ۾ ڏٺيسين. هن فلم ۾ ممتاز، چندر شيڪر، هيلن، افتخار، بيلا بوس آهن. هن فلم جو هڪ گانو جنهن ۾ لفظ ”ٽانگانيڪا“ کي بار بار دهرايو ويو آهي، آنند بخشيءَ لکيو آهي ۽ چيتل ڪر ۽ مهيندار ڪپور ڳايو آهي. گانو ڪجهه هن ريت آهي، جيڪو اڄ به ياد اٿم:
تم ني ديکا ڪيا ڀلا؟
گر نه ديکا آفريڪا!
ٽانگانيڪا- ٽانگانيڪا
او صنم تيري قسم
ڪالي هين پر دل والي هم
دل بِنا يه رنگ گورا هي ڦِيڪا
تم ني ديکا ڪيا ڀلا؟
گر نه ديکا آفريڪا- ٽانگانيڪا
ٿي وهان وه مهجبين
ره گيا مين ڀي وهين
جانا ٿا مجهي، اري جانا ٿا مجهي،
آمريڪا- آمريڪا- آمريڪا
تم ني ديکا ڪيا ڀلا؟
گر نه ديکا آفريڪا- ٽانگانيڪا، ٽانگانيڪا
سو ”ٽانگانيڪا“ جي ”تنزانيا“ ٿيڻ بعد به ڪيترا سال اسان جي زبان تي تنزانيا بدران ٽانگانيڪا هوندو هو جيئن ملائيشيا بدران ملايا هو. اڄ جڏهن ڪيترا سال گذري ويا آهن ته به دماغ ۾ چنائي، ودودرا، ممبئي ۽ ڪولڪتا بدران انهن شهرن جا پراڻا نالا مدراس، بڙودا، بمبئي ۽ ڪلڪتا اچيو وڃن. پهريون دفعو جڏهن اسان جو جهاز دارالسلام وڃي رهيو هو ته والدين کي ان بندرگاهه جي ائڊريس ۾ “دارالسلام، ٽانگانيڪا” لکي ڏنو هوم جو اسان اسڪول جي ڏينهن ۾ گاديءَ جا شهر ياد ڪرڻ دوران دارالسلام “ٽانگانيڪا” جي گاديءَ جو شهر ياد ڪيو هو. هاڻ پراڻا نالا کڻي نه رهيا آهن جيئن پرشيا هاڻ ايران سڏجي ٿو پر ان هوندي به اتي جا مشهور غاليچا ۽ ٻليون “پرشن” سڏجن ٿيون، جيئن ٿائلينڊ جون ٻليون ٿائيلينڊ جي اصلوڪي نالي “سيامي” سان سڏجن ٿيون. اهڙي طرح هڪ خاص قسم جي مڇي ۽ واڳون پڻ Siamese سڏجن ٿا ۽ اهي جانور ٿائلنڊ ۾ ٿين ٿا. ڪيترا ماڻهو جن کي اها خبر ناهي ته سيام دراصل ٿائلنڊ هو، اهي اڪثر اهو چوندي ٻڌا ويندا آهن ته هيءَ ٿائلنڊ جي سيامي ٻلي آهي. سياميءَ جو مطلب ئي ٿائي آهي. جيئن اسان وٽ ڪيترا ماڻهو، ”آبِ زم زم جو پاڻي” يا “سنگمرمر جو پٿر” چوندا آهن. دراصل آب جي معنيٰ ئي آهي پاڻي ۽ سنگ جو مطلب پٿر آهي.
ڪيترن ملڪن يا شهرن جا نالا ته بدلجيو وڃن پر انهن ۾ موجود مختلف شين جا رکيل اهي نالا قائم رهن ٿا. جيئن انگريزن جي رکيل نالي بمبئيءَ کي هاڻ ممبئي سڏيو وڃي ٿو پر حيدرآباد جي ”بامبي بيڪريءَ“ جو نالو اڄ به ساڳيو آهي ۽ ٿي سگهي ٿو پنجاهه يا سئو سالن کان پوءِ جي نوجوان کي اها خبر نه پوي ته بامبي ڪهڙي بلا آهي! اهڙي طرح ٽانگانيڪا ملڪ جو نالو تنزانيا ٿي ويو آهي پر اتي جي مشهور ڍنڍ کي اڄ به ”ٽانگانيڪا ڍنڍ“ سڏيو وڃي ٿو.
دنيا ۾ سائيبيريا جي بائيڪل (Baikal) ڍنڍ بعد ٽانگانيڪا ڍنڍ ٻيو نمبر تي مٺي پاڻيءَ جي وڏي ڍنڍ آهي، جنهن جي پکيڙ 33000 چورس ڪلوميٽر آهي. ان ڍنڍ جو اڌ کن ڪنارو تنزانيا ۾ اچي ٿو باقي ڪانگو، برونڊي ۽ زئمبيا ملڪن ۾ اچي ٿو. اها ڍنڍ ٽٻ ٿيڻ تي سندس فالتو پاڻي ڪانگو نديءَ ذريعي ائٽلانٽڪ سمنڊ ۾ ڇوڙ ڪيو وڃي ٿو. جيئن اسان جي منڇر ڍنڍ جو پاڻي سنڌونديءَ ذريعي عربي سمنڊ ۾ ڇوڙ ڪري ٿو. منڇر ڍنڍ به ايشيا جي مٺي پاڻيءَ جي وڏين ڍنڍن مان هڪ آهي پر ٽانگانيڪا ڍنڍ ايڏي وڏي آهي، جو منڇر ڍنڍ جهڙيون ان مان 130 ڍنڍون ٺهن. منڇر ڍنڍ جي ايراضي 250 کن چورس ڪلوميٽر ٿيندي.
اهو ڏسي حيرت ٿيندي آهي ته آفريڪا جا ماڻهو پنهنجي ڍنڍ کي ڪيڏو صاف سٿرو رکيو ويٺا آهن جنهن ۾ نه فقط مختلف قسم جي مڇين جي گهڻائي آهي پر آمدرفت پڻ جاري آهي. ان جي ڀيٽ ۾ اسان جي منڇر تباهه ٿي وئي آهي. سندس پاڻي زهريلو ٿيڻ ڪري اهو نه پيئڻ جي ڪم اچي ٿو ۽ نه ان ۾ مڇيون ۽ پکي سلامت رهن ٿا. ٽانگانيڪا ڍنڍ ۾ هزارين ٻيڙين، لانچن، بتيلن کان علاوه ٻه وڏيون فيريون (مسافر بردار جهاز) به هلن ٿا، جيڪي مسافر ۽ انهن جو سامان ۽ سواريون ڍنڍ جي چوڌاري ملڪن: تنزانيا، بروندي، ڪانگو (DRC) ۽ زئمبيا جي بندرگاهن تي لاهين چاڙهين ٿا. هن ڍنڍ جي ويڪر 70 ڪلوميٽر آهي ۽ ڊيگهه 675 ڪلوميٽر آهي - سمجهو ته حيدرآباد کان ملتان جيترو فاصلو ٿيو. سمنڊ جي ڪناري واري شهر دارالسلام کان 1200 کن ڪلوميٽر پري هن ڍنڍ جي مصروف ۽ وڏي بندرگاهه ڪِيگوما (Kigoma) تائين ريل گاڏي رستي وڃي سگهجي ٿو، جيڪا 20 ڪلاڪ کن وٺي ٿي. ڪِيگوما کان هفتي ۾ هڪ دفعو MV Liemba نالي فيري جهاز زئمبيا تائين وڃي موٽي ٿو. رستي تي اهو ڍنڍ جي مختلف بندرگاهن ۾ ترسي پڻ ٿو. پر يارو! آفريڪا ٿي ڪري ڇا ريل جو اعليٰ نظام آهي ۽ ڇا مختلف بندرگاهن ۽ اتي جي رهواسين جو نمونو آهي! اهڙيون ئي هنن آفريڪي شهرن جون آرامده ۽ ماڊرن بسون ۽ روڊ آهن. هتي جي ماڻهن کي ڇا ڄاڻ ته سئو سال اڳ جي ايشيا ڪُئين “ڪراچي” جو اڄ ڇا حال ٿي ويو آهي! ڪيڏانهن ويون بندر روڊ (ايم اي جناح روڊ) تي هلندڙ ٽرامون ۽ وڪٽوريا بگيون، ڪيڏانهن ويا هن شهر ڪراچيءَ جا خوشبودار روڊ جيڪي روز گلاب جي پاڻيءَ سان ڌوپندا هئا. اڄ انهن جُهريل ۽ ڀڳل رستن تي کنڊهرن جهڙين بسين جي ڇتين تي معزز شهري ڀولڙن وانگر اوڪڙون ويهي سفر ڪري رهيا آهن.
بهرحال ٽانگانيڪا ڍنڍ جو نالو ان ڪري کڻي ويٺس ته هن ملڪ جو نالو اڌ صديءَ کان بدلجي چڪو آهي پر هن ڍنڍ جي قائم هجڻ ڪري ماڻهن جي وات تي ٽانگانيڪا نالو اڄ به قائم آهي.
نه فقط ڍنڍ ڪري پر اهو نالو “ٽانگانيڪا” هڪ وبائي مرض ڪري به دنيا ڄاڻي ٿي جيڪو “ٽانگانيڪا ٽهڪن وارو مرض” Tanganyika Laughter Epidemic سڏجي ٿو. جيئن 1894ع ۾ انڊيا ۾ ببونڪ پليگ شروع ٿي هئي يا 1972ع ۾ آمريڪا ۾ لنڊن فلو ٿي ۽ 1968ع ۾ هانگ ڪانگ فلو ۽ 1918ع ۾ يورپ ۾ Spanish فلو، تيئن 1962ع ۾ هيءَ ٽهڪن واري وَبا ٿي هئي! “ٽانگانيڪا لافٽر” اڄ واري تنزانيا ملڪ جي وڪٽوريا ڍنڍ جي ڪناري واري هڪ ڳوٺ ڪاشاشا (Kashasha) ۾ ڇوڪرين جي هڪ اسڪول جي هاسٽل ۾ شروع ٿي هئي. پهرين ٽن ڇوڪرين کي هيءَ کل جي هسٽيريا ٿي. جنهن لاءِ ميڊيڪل جو ٽرم Mass Psychogenicillnass آهي. انهن ٽن ڇوڪرين مان اها کِل جي وبا سڄي اسڪول ۾ پکڙجي وئي ۽ ان اسڪول جي 159 ڇوڪرين مان 95 وٺجي ويون. هن بيماريءَ ۾ مريض کي مٿي ۾ سور، چَڪر، گهوماٽ، دل ڪچي، الٽي، ٿَڪُ، کنگهه ۽ دانهون ڪرڻ تي دل چوي ٿي. ايتري قدر جو ماڻهو ان کي لڳت ۽ غيبات جو به اثر چون ٿا. هي علامتون ڏينهن اڌ کان سورهن ڏينهن تائين رهن ٿيون. مٿين ڇوڪرين جي عمر 12 کان 18 سال هئي. باوجود ڪوشش جي هو پڙهائيءَ تي ڌيان نه ڏئي سگهيون، نتيجي ۾ ڏيڍ مهيني بعد اسڪول بند ڪيو ويو. هيءَ وبا ڀر واري ڳوٺ شمبا (Nshamba) ۾ به وڌي وئي جتي جون ڪجهه ڇوڪريون مٿئين اسڪول جي هاسٽل ۾ رهيل هيون، جيڪي اسڪول بند ٿيڻ تي پنهنجي ڳوٺ شمبا موٽي آيون هيون. ڪجهه ڏينهن بعد ان ڳوٺ جي نوجوانن تي به کل جو دورو پئجي ويو ۽ ڏسندي ئي ڏسندي 200 کان مٿي هن وبا جو شڪار ٿي ويا. ان بعد هيءَ وبا بقوبا (Bukoba) شهر جي اسڪول ۾ به 50 کن ڇوڪرين ۾ پکڙجي وئي. کلڻ سان گڏ ڇوڪرين کي ساهه ۾ به تڪليف ٿي ٿي ۽ بيهوش ٿي ويون ٿي. بهرحال هيءَ وبا 18 مهينا کن هلي جنهن ۾ اوسي پاسي جي شهرن جا چوڏهن اسڪول بند ٿي ويا ۽ جملي هزار کن ماڻهو هن وبا جو شڪار ٿيا. اڄ جيتوڻيڪ ٽانگانيڪا ملڪ تنزانيا جي نالي سان ياد ڪيو وڃي ٿو پر اها وَبا اڄ به ‘ٽانگانيڪا لافٽر’ جي نالي سان سڏي وڃي ٿي، جنهن ملڪ جي ڪيترن شهرن جي اسڪولن کي سال کن بند ڪرائي ڇڏيو.