عبدالرحمان آزادي ڪيئن حاصل ڪئي
ان دوران عبدالرحمان به سڃاڻي ورتو ته هي ڊاڪٽر جان ڪاڪس (John Cox) آهي.
جان ڪاڪس ڪير هو؟
جان ڪاڪس پهريون گورو يعني اڇِي کَل وارو ماڻهو هو، جيڪو آفريڪا جي هن علائقي فوتا جلون ۾ نظر آيو هو ۽ مقامي ماڻهن پهريون دفعو ڪنهن ٻئي کنڊ جي ماڻهوءَ کي ڏٺو. هي 1785ع جي ڳالهه آهي - يعني پرنس عبدالرحمان سوريءَ جي اغوا ٿيڻ کان ٽي سال اڳ جي. ان سال آفريڪا جي ڪناري وٽ هڪ جهاز سمنڊ ۾ موجود ٽڪريءَ سان يا ڪنهن اڳ جي ٻڏل جهاز سان ٽڪرائي پاش پاش ٿي ويو. ان ۾ موجود ماڻهن مان ڪي ايڪڙ ٻيڪڙ ماڻهو جهاز جي ڀڳل تختن ذريعي اڌ مئا ٿي ڪناري تي پهتا، باقي سڀ ٻڏي ويا هئا. ڪناري تي پهتل باقي بچيلن جو ڇا ٿيو، اهي ڪناري جي ڪهڙي حصي تي پهتا، ڪنهن ويراني ۾ يا جھنگ ۾ ان جي خبر ناهي باقي جان ڪاڪس جيڪو ان جهاز تي انگلينڊ جو سرجن هو، بيهوشيءَ جي حالت ۾ ڪناري جي هڪ اهڙي هنڌ تي اچي پيو، جتي آبادي هئي ۽ اهو علائقو فوتا جلون جي سلطنت ۾ آيو ٿي، جتي جو حاڪم (امير المومنين) هن آمريڪي غلام عبدالرحمان سوريءَ جو پيءُ ابراهيم سوري هو. فوتا جلون جا ماڻهو سمنڊ مان لڙهي آيل هن نيم هوش زخمي گوري کي فوتا جلون جي گادي واري شهر ٽمبو (Timbo) ۾ کڻي آيا، جتي شهزادي عبدالرحمان هن کي پاڻ وٽ رهايو ۽ ڇهه مهينا لڳاتار هن جي خدمت ڪئي ۽ وندرايو. بلڪل چاق چڱو ڀلو ٿي پوءِ هن پنهنجي ميزبان يعني ملڪ جي حاڪم ابراهيم سوري ۽ سندس پٽ شهزادي عبدالرحمان جا موڪلائڻ مهل ٿورا مڃيا ۽ ساڳئي وقت عبدالرحمان به سرجن جان ڪاڪس جون مهربانيون مڃيون جو اهو زخمي حالت وارو عرصو شهزادي عبدالرحمان جو ٽيچر ٿي رهيو ۽ شهزادي کي انگريزي سيکاريندو رهيو. اهو ئي ته سبب آهي جو عبدالرحمان جو مالڪ ٿامس فاسٽر حيرت ۾ رهيو ٿي ته هي ڪهڙو غلام آفريڪا مان اغوا ٿي آيو آهي، جيڪو پهرئين ڏينهن کان نه فقط هڪ کان وڌيڪ آفريڪي ٻوليون ۽ عربي ڳالهائي ٿو پر انگريزي به سمجھي ٿو. ان کان سواءِ هي زراعت ۽ سائنس جي به ڄاڻ رکي ٿو جو هن نه فقط ڀاڄيون پوکڻ جي ڄاڻ رکي ٿي پر ڪپهه جي پڻ ، جنهن ذريعي ٿامس فاسٽر مسي سپي رياست جو ڪاٽن ڪنگ ٿي ويو. مسي سپي رياست اڄ به موجود آهي، جنهن تي اهو نالو وهندڙ ندي مسي سپي تان پيو آهي. اها ندي مسي سپي رياست بعد ليوزيانا رياست مان گذري هيٺ ڏکڻ ۾ ميڪسيڪو نار واري سمنڊ (Gulf of Mexico) ۾ ڇوڙ ڪري ٿي، جيڪو سمنڊ ۾ ائٽلانٽڪ وڏي سمنڊ جو ائين حصو آهي، جيئن اسان وٽ ايراني نار يا عربي سمنڊ هندي وڏي سمنڊ جا حصا آهن. مسي سپي ندي 4000 کن ڪلوميٽر ڊگھي آهي ۽ اڄ به جهازراني (Navigation) جي لائق آهي. جيئن ڪنهن زماني ۾ پنهنجا ۽ ڌارين جا جهاز سمنڊ لتاڙي سنڌو نديءَ ۾ داخل ٿيندا هئا ۽ ڪوٽڙي ۽ روهڙيءَ تائين ته ڇا ملتان تائين هليا ويندا هئا، جو ان وقت سنڌو نديءَ جو پاڻي تارو تار وهيو ٿي ۽ ڪا به پل يا بئراج نه هئي، جو جهاز جي لنگھڻ لاءِ آڏ ڪري. مسي سپي ندي اڄ به جهڙو مٺي پاڻيءَ جو سمنڊ لڳو پيو آهي ۽ ان جي مٿان ٽريفڪ لاءِ ٺهيل پليون ايترو مٿاهيون آهن، جن جي هيٺان اسان جا وڏا ۽ اتاهان جهاز آرام سان لنگھيو وڃن. اسان ڪيترائي دفعا جهاز کي مسي سپي نديءَ جي ڪوٽڙي ۽ روهڙي جهڙن بندرگاهن ۾ وٺي ويا هونداسين. سڀ کان گھڻو اسان جو نيو اورلينس بندرگاهه ۾ وڃڻ ٿيندو هو، جيڪو سمجھو ته مسي سپي نديءَ جي ڇوڙ وٽ شهر آهي. ويجھو ويجھو تڏهن به نديءَ ۾ جهاز کي 160 کن ڪلوميٽر هلائڻو پيو ٿي. يعني سمجھو ته ڪوٽڙيءَ جيترو پري ٿيو. ان کان ٿورو اڳتي بئٽن روج بندرگاهه آيو ٿي ۽ پوءِ نچيز، جتي عبدالرحمان سوري غلام هو. عبدالرحمان کي ڊڪار (آفريڪا)کان ائٽلانٽڪ سمنڊ ٽپائي گلف آف ميڪسيڪو ۾ آندو ويو هوندو، جتان پوءِ مسي سپي نديءَ ۾ داخل ٿي جهاز (Slave Ship) وارن رستي تي مختلف شهرن يعني بندرگاهن تي اتي جي جاگيردارن جي ڏنل ڊمانڊ موجب، بقول هنن جي “بلئڪ ڪارگو” ڊليور ڪيو هوندو.
آئون جن ڏينهن ۾ نيو اورلينس، بئٽن روج يا نچيز ويندو هوس ته انهن ڏينهن ۾ پرنس عبدالرحمان جي ڪهاڻيءَ کان واقف نه هئس پر منهنجي پڙهندڙن مان ڪنهن جو جهاز هاڻ مسي سپيءَ ۾ داخل ٿي، يا اسان جي ملڪ جو، خاص ڪري صوبي سنڌ جو ڪو رهاڪو نچيز شهر ۾ وڃي ته اتي جي مارڪيٽ يا ٻهراڙي جي زمين کي ڏسي اهو سوچي سگھي ٿو ته اڄ کان ٻه يا سوا ٻه کن صديون اڳ جڏهن آفريڪا جو هڪ غلام بلال (گلاب) شيدي اسان جي سنڌ جي ٽنڊي باگي شهر ۾ پورهيو ڪري رهيو هو، ته ٺيڪ انهن ئي ڏينهن ۾ آفريڪا جي ٻئي ڪناري يعني اولهه پاسي جو شيدي غلام عبدالرحمان سوري آمريڪا جي هن شهر نچيز ۾ غلامي ڪري رهيو هو.
نچيز جي ڀاڄي مارڪيٽ ۾ عبدالرحمان سان ملاقات بعد انگريز سرجن جان ڪاڪس پريشان ٿي ويو. هو چڱي ريت واقف هو ته عبدالرحمان هڪ شهزادو هو، هو ڪهڙي سک سان رهيو ٿي، هو هڪ بادشاهه ۽ عالم دين جو پٽ هو، جنهن جو درجو هڪ پير و مرشد کان مٿي هو ۽ هي عبدالرحمان هڪ وڏي ماڻهوءَ جو کريل پٽ نه پر هڪ اعليٰ تعليم يافته ۽ با اخلاق انسان هو، جنهن ڏکئي وقت ۾ هن جي دل سان خدمت ڪئي هئي. اهو سوچي سرجن جان ڪاڪس پڪو پهه ڪيو ته ڪيڏو به خرچ اچي ته هن کي غلاميءَ مان آزاد ڪرائڻو آهي. سرجن ڪاڪس عبدالرحمان کان سندس مالڪ جو پڇيو ۽ ٻئي ڏينهن ان وٽ پهچي ويو. عبدالرحمان به ڏهاڪو سال هن وٽ غلام رهي چڪو هو ۽ سرجن کي پڪ هئي ته هو وڏي اگهه تي وڪڻڻ لاءِ راضي ٿي ويندو پر ٿامس فاسٽر ڪنهن به صورت ۾ مڃڻ لاءِ تيار نه پئي ٿيو. زندگيءَ جا باقي سال 1816ع ۾ وفات ڪرڻ تائين سرجن ڪاڪس ڪوشش ڪندو رهيو پر ڪامياب نه ٿيو. پر هن هڪ ڪم ڪيو ته مقامي اخبار وارن کي عبدالرحمان بابت ٻڌايو ته هو آفريڪا جي هڪ سلطنت جو شهزادو ۽ پڙهيل ڳڙهيل انسان آهي، جنهن کي اغوا ڪري هتي غلاميءَ ۾ رکيو ويو آهي. اخبار وارن جلد ئي هن کي اهم ماڻهو بڻائي ڇڏيو ۽ هن لاءِ مشهور ڪيو ته هي مراڪش جو آهي ۽ هن طرفان لکيل والدين ڏي عربيءَ ۾ خط مراڪش ۾ موجود آمريڪي سفير ذريعي موراڪو جي سلطان کي پهچايو ويو.
انهن ڏينهن ۾ علويان گھراڻي (Alaouite Dynasty) جو مولي عبدالرحمان ابو هشام، ملڪ جو سلطان هو. هي اهو گھراڻو آهي، جنهن جو اڄ وارو سلطان آهي. مولي(Moulay) عبدالرحمان 1778ع ۾ مراڪش ۾ ڄائو ۽ 1822ع کان 1859ع وفات تائين 37 سال موراڪو جو سلطان رهيو. هن جي دور حڪومت ۾ آفريڪا جي ملڪن تي يورپي قومن جو قبضو ٿيندو رهيو پر هي بهترين ڊپلوميسي ۽ ذهانت سان پنهنجي ملڪ موراڪو کي خودمختيار رکڻ ۾ ڪامياب رهيو ۽ اندروني ملڪي مشڪلن کي به منهن ڏيندو رهيو. نچيز آمريڪا مان عبدالرحمان سوريءَ جو عربيءَ ۾ خط پڙهڻ بعد هن آمريڪا جي صدر کي خط ذريعي هن غلام جي پارت ڪئي. انهن ڏينهن ۾ آمريڪا جو ڇهون صدر جان ڪنسي آڊمس (John Quincy Adams) هو، جيڪو 1825ع کان 1829ع تائين صدر رهيو. آمريڪا جي صدر جي دلچسپي وٺڻ تي عبدالرحمان سوريءَ جو مالڪ پئسا وٺي هن کي آزاد ڪرڻ لاءِ راضي ٿي ويو پر ان شرط تي ته هو هتان سڌو پنهنجي ملڪ آفريڪا هليو ويندو. عبدالرحمان سوريءَ آزادي حاصل ڪرڻ بعد پنهنجي زال ۽ ٻارن جي آزاديءِ لاءِ چندا گڏ ڪيا ۽ واشنگٽن ۾ جتان هن کي آفريڪا لاءِ جهاز ۾ سوار ٿيڻو هو، صدر آدمس سان به مليو ۽ هن کان مالي مدد گھري پر هن انڪار ڪيو. پرنس عبدالرحمان کي اڃا آمريڪا ۾ ڦرندو ۽ چندو گڏ ڪندو ٻڌي غلامن جو مالڪ ٿامس فاسٽر چڙي پيو ۽ هن چتاءُ موڪليو ته اهڙي حالت ۾ هو پنهنجو فيصلو واپس وٺڻ چاهيندو ۽ عبدالرحمان کي وري غلام ڪري رکندو. عبدالرحمان فقط ايترا پيسا گڏ ڪري سگھيو جو جنهن سان پنهنجي زال آئيسابيلا خريد ڪري سگھيو باقي چار پٽ ۽ پنج ڌيئرون ٿامس پنهنجي ئي قبضي ۾ رکيون.
عبدالرحمان سوري 40 سالن جي غلامي بعد هڪ دفعو وري ائٽلانٽڪ سمنڊ اڪرڻ لاءِ جهاز تي قدم رکيو. ساڻس گڏ زال به هئي. هو جيڪي ڪجھه وڌيڪ پئسا بچائي سگھيو اهي سڀ اتي جي ڪنهن چڱي مڙس کي ڏئي آيو، جنهن واعدو ڪيو ته هو سندس ٻارن جي آزاديءِ لاءِ پوري ڪوشش ڪندو ۽ جيئن هن کي ڪاميابي نصيب ٿيندي ته ٻارن کي فوتاجلون موڪليندو.
عبدالرحمان جو جهاز ٻن مهينن جي سفر بعد لائيبيريا ملڪ جي ”مونروويا“ بندرگاهه ۾ مارچ 1829ع ۾ اچي لنگر ڪيرايو. جهاز مان لهي ڪناري تي قدم رکڻ مهل عبدالرحمان سوريءَ پهريون ڪم اهو ڪيو ته مصلو کولي ان کي پٽ تي وڇايو ۽ ڪعبي ڏي منهن ڪري سجدو ڪيو ۽ رب جا شڪر ادا ڪيا. عبدالرحمان جو زندگيءَ ۾ هميشه اهو فلسفو رهيو ته انسان کي رب جي رضا تي راضي رهڻ کپي. انسان پاڻ ڪجھه نٿو ڪري سگھي. قدرت پنهنجي حساب سان ڪنهن کي ڏئي ۽ ڪنهن کان کسي آزمائي ٿي...
“Sometimes God breaks our spirit to save our soul. Sometimes He breaks our heart to make us whole. Sometimes God send us pain so we can be stronger. Sometimes He send us failure so we can be humble. Sometimes He take away everything from us so we can learn the “value” of everything He gave us…...”
سوچجي ته عبدالرحمان سوري هڪ وڏي پير ۽ آفريڪا جي خوبصورت ۽ سرسبز مير علائقي فوتاجلون جي بادشاهه جو پٽ هو ۽ ان بادشاهه جو ولي عهد شهزادو ۽ 20 هزار سپاهين جو ڪمانڊر هو پر هو اک ڇنڀ ۾ غلام ٿي ويو هو. سو به ڏينهن ٻن لاءِ نه پر 40 سالن لاءِ! باقي سڄي زندگيءَ لاءِ! ڇو جو 1828ع ۾ 66 سالن جي ڄمار ۾ هو آزاد ٿيو ۽ 1829ع ۾ جڏهن هن پنهنجي ڌرتي آفريڪا جي ڪناري تي قدم رکيو ته قدرت هن کان زندگي کسي ورتي ۽ هو پنهنجي وطن فوتا جلون، پنهنجي ڳوٺ ٽمبو (Timbo) تائين به نه پهچي سگھيو. سامونڊي ڊگھي ۽ تڪليف واري سفر هن مڙس کي جيڪو هاڻ جوان نه پر 67 سالن جو پوڙهو ٿي چڪو هو، ڪمزور ۽ بيمار بڻائي ڇڏيو هو. ڪناري تي لهڻ سان هن کي بخار ٿي پيو ۽ هو اتي مونورويا ۾ ئي گذاري ويو. هو نه پنهنجي پيءُ جي گادي واري شهر ٽمبو ۾ پهچي سگھيو ۽ نه پنهنجي ٻارن کي ڏسي سگھيو.
انهيءَ ئي سال سندس زال گذاري وئي ۽ هوڏانهن آمريڪا ۾ سندس اڳوڻو مالڪ ٿامس فراسٽ گذاري ويو. عبدالرحمان سوري ۽ سندس زال آئسابيلا ٻارن جي آزاديءَ لاءِ جيڪي پيسا ڇڏي آيا ان مان فقط ٻن پٽن کي آزادي ملي سگھي. باقي 3 پٽ ۽ 4 ڌيئون ٿامس جي مرڻ بعد هن جي جائداد سان گڏ سندس پٽن ۽ پوٽن ۾ ورهايا ويا. عبدالرحمان جا آزاد ٿيل پٽ مونورويا (لائبيريا) آيا ۽ اتي ئي رهي پيا. باقي 7 ٻارن جو اولاد بعد ۾ آمريڪا ۾ غلامي ختم ٿيڻ تي سڀ آزاد ٿيا، جيڪي پڻ وڏي عيال وارا ٿيا. 2006ع ۾ عبدالرحمان سوري جي اولاد جي نچيز شهر ۾ هڪ وڏي گڏجاڻي ٿي هئي، جيڪا اخبارن ۽ ٽي وي تي پڻ ڏيکاري وئي هئي.