غلامي ۽ غلامن جي وڪري بابت ڪتاب
غلامن جي واپار ۽ غلاميءَ تي تمام گھڻا ڪتاب ۽ فلمون ٺهيل آهن. هتي آئون ڪجھه ڪتابن جا نالا لکان ٿو، جيڪي سامونڊي نوڪري وارن سالن ۾ مون مختلف بندرگاهن ۽ سمنڊ تي پڙهيا.
The Exploitation of East Africa: The Slave Trade & the Scramble
by Sir Reginald Coupland
هي 500 کن صفحن جو ڪتاب آهي، جيڪو پهريون دفعو 1939ع ۾ ڇپيو. هن ڪتاب جو ليکڪ ريگنالڊ ڪوپلنڊ انگريز سلطنت جو انگريز تاريخدان آهي. هو 1920ع کان 1948ع تائين آڪسفورڊ يونيورسٽي ۾ ڪالونيل هسٽري جو پروفيسر ٿي رهيو.
سندس ان عنوان تي ٻيا به ڪتاب آهن، جيئن ته :
East Africa & Its Invaders.
هي ڪتاب به ڪافي ٿلهو 530 صفحن جو آهي، جنهن ۾ مٿئين ليکڪ ريگنالڊ ڪوپلنڊ شروع جي وقت کان سلطان سيد سعيد جي 1856ع ۾ وفات تائين زئنزيبار ۽ آفريڪا جي اوس پاس هلندڙ غلامن جي واپار بابت لکيو آهي. ليکڪ (ڄم 1884ع ۽ وفات 1952ع) آفريڪي تاريخ جو وڏو ڄاڻو رهيو آهي. هو هن ڪتاب ۾ زئنزيبار جي عرب سلطانن جي ڪردار بابت لکي ٿو ته انهن جو اوڀر آفريڪا جي ملڪن تي ڪهڙو اثر رهيو. خاص ڪري غلامن جي وڪري جي سلسلي ۾. ان کان سواءِ يورپ جي ملڪن جو هنن عرب سلطانن تي ڇا اثر رهيو، جڏهن هنن آفريڪا جي سر زمين کي ٽڪرا ٽڪرا ڪري پاڻ ۾ ورهايو. هنن کي پنهنجيون ڪالونيون ۽ پروٽيڪٽوريٽ بڻائي ويهي رهيا. ريگنالڊ ڪوپلنڊ جو ان سلسلي ۾ هڪ ٻيو ڪتاب پڻ پڙهڻ جوڳو آهي جنهن جو نالو آهي:
Livingstone’s Last Journey.
هي 271 صفحن جو ڪتاب آهي، جنهن ۾ انگلينڊ جو تاريخدان ريگنالڊ هڪ ٻئي انگريز لِوِنگ اسٽون جي جدوجهد بابت لکي ٿو ته اهو غلامي ختم ڪرڻ جي حق ۾ هو. لِوِنگ اسٽون (Living Stone) هڪ تبليغي عيسائي ۽ ڊاڪٽر هو. هو غلاميءَ جي سخت خلاف هو. هن آفريڪا جي اوڀر واري ڪناري: زئنزيبار، ڪينيا کان آفريڪا جي اولهه واري ڪناري تائين پيرين پنڌ سفر ڪيو . تن ڏينهن ۾ آفريڪا جي اندروني حصن ۾ نه هئا روڊ رستا نه گاڏيون. گڏهه خچر يا ٻئي جانور تي سفر ڪرڻ وڌيڪ خطرناڪ هو، جنهن جا سبب شروع ۾ لکي چڪو آهيان ته هتي جي زهريلي مَک تسي تسي جانورن کي ڏنگي ٿي. هن سفر دوران هن غلامن جي وڪري جا ڪئين ڏک ڀريا واقعا ڏٺا. خاص ڪري نيانگوي (Nayangwe) ڳوٺ ۾ جتي هڪ عرب واپاري (Slave Trader) کلئي عام پنهنجا سوين غلام قتل ڪري ڇڏيا. هن ڪتاب ۾ ان قسم جون ڪيتريون ڳالهيون آهن. لِونگ اسٽون آفريڪا کنڊ جي ٽئين سفر ۾ سن 1873ع ۾ زئمبيا جي بنگ وييولو (Bang weulu) ڍنڍ تي 60 سالن جي ڄمار ۾ مليريا ۽ دستن جي ڪري گذاري ويو.
مٿئين ليکڪ ريگنالڊ جو ان سلسلي ۾ 163 صفحن جو هڪ تاريخي ڪتاب پڻ آهي، جنهن جونالو آهي:
The British Anti Slavery Movement.
هونءَ غلامن جي خريد و فروخت ۾ انگريزن به خوب حصو ورتو. پرنس عبدالرحمان سوري جهڙن غلامن کي انگريزن ئي آفريڪا مان خريد ڪري آمريڪا پنهنجن انگريزن کي وڪڻي ڏنو. پر پوءِ سگھو ئي سندن ماڻهن جي آواز اٿارڻ تي نه فقط پاڻ غلامن جو وڪرو بند ڪيائون پر ٻين ملڪن ۾ به بندش لڳرايائون. غلامن جي چرپر روڪڻ لاءِ برطانيا جا جنگي جهاز هندي وڏي سمنڊ ۽ ائٽلانٽڪ ۾ پهرا ڏيندا رهيا ۽ ڪيترائي غلامن جا جهاز (Slave Ships) جهلي منجھن موجود سنگھرن ۾ ٻڌل غلام آزاد ڪرايائون، جيئن سنڌ تي به 1843ع ۾ قبضو ڪرڻ سان انگريزن غلاميءَ تي بندش وڌي ۽ غلامن کي آزاد ڪرايو.
Memories of an Arabian Princess from Zanzibar by Emily Ruete.
257 صفحن جي هيءَ آٽو بايو گرافي عمان ۽ زئنزيبار سلطنت جي شاهي خاندان جي شهزادي سالمه بنت سعيد لکي آهي. هوءَ 1844ع ۾ زئنزيبار ۾ ڄائي. سندس زندگيءَ جو احوال شروع ۾ لکي چڪو آهيان ته هوءَ سلطان سعيد بن سلطان جي ڇهٽيهه ٻارن ۾ آخري هئي ۽ سندس ماءُ سلطان جي روس پاسي Circassian جي ڪنيز هئي جنهن جو زئنزيبار جي مختلف محلن ۾ ننڍپڻ گذريو. هن پنهنجي زندگيءَ جو هي احوال هڪ جرمن همراهه سان شاديءِ جي ارادي سان ڀڄي وڃڻ بعد جرمنيءَ مان لکيو، جتي هوءَ سالمه بدران اميلي روئتي (Emily Ruete) جي نالي سان پاڻ کي سڏائڻ لڳي.
زئنزيبار ۾ هن ننڍي هوندي کان وٺي محلاتي سازشون ۽ تخت تان ڀائرن جا جھيڙا ۽ ڏيهه نيڪاليون ڏٺيون، بغاوتون، جھيڙا ۽ عياشيون ڏٺيون. سندس هيءَ آتم ڪٿا ان وقت جي زئنزيبار جي سماجي ۽ ثقافتي تاريخ جو عڪس آهي. ان کان سواءِ سالمه (اميليءَ) هن ڪتاب ۾ ٻين به ڪيترن ئي عنوانن تي لکيو آهي. حقيقت ۾ اسڪول جي زندگيءَ کان فئشن تائين، ان وقت جي طبيبن جي علاج، ڦڪين، ستين کان غلاميءَ جي عروج تائين، هيءُ ڪنهن عرب عورت جي پهرين آٽو بايو گرافي آهي جيڪا پوءِ عربيءَ مان ٻين ٻولين ۾ ترجمو ٿي.
Zanzibar: City, Island & Coast
By Richard Francis Burton.
542 صفحن جو هي يادگيرين جو ڪتاب پهرين 1872ع ۾ ٻن جلدن ۾ ڇپيو هو. هن جو مصنف رچرڊ برٽن اهو شخص آهي، جنهن کان اسان جي ننڍي کنڊ جا ماڻهو خاص ڪري سنڌ جا چڱي طرح واقف آهن. هن جا سنڌ بابت لکيل هيٺيان ڪتاب اڄ ڏينهن تائين انگريزي ۾ ترجمو پيا ٿين ۽ اسان جي نوجوانن کي ضرور پڙهڻ کپن.
• Falconry in the Valley of the Indus.
• Sind Revisited.
• Sind & the Races that Inhabit the Valley of the Indus.
• Scinde: or the Unhappy valley.
رچرڊ برٽن کي ٽيهارو کن ٻوليون آيون ٿي ۽ هو ويس بدلائي مڪي ۽ مديني مان به ٿي آيو - جنهن جو احوال هن پنهنجي ڪتاب:
Personal Narrative of a Pilgnmage to Al-Madinah & Maccah
۾ لکيو آهي. 1856ع ۾ هو زئنزيبار آيو ۽ آفريڪا جي اوڀر ڪناري وارن علائقن ۾ خوب رليو ۽ اتي جو احوال لکيو. مٿئين ڪتاب “زئنزيبار” کان سواءِ هن جو اوڀر آفريڪا بابت هڪ ٻيو ڪتاب به پڙهڻ وٽان آهي، جنهن جو نالو آهي:
First Footsteps of East Africa.
زئنزيبار ۽ تنزانيا بابت هڪ ٻيو ڪتاب ڊئوڊ واٽس جو Tanzania and Zanzibar به پڙهڻ وٽان آهي. دنيا جو ملڪ تنزانيا هڪ عجيب ملڪ آهي، جتي آفريڪا جو وڏي ۾ وڏو جبل ڪِليمانجارو (Kilimanjaro) آهي ۽ دنيا جو وڏي ۾ وڏو Crater (کڏو) نگورو نگورو (Ngorongoro) آهي، جيڪو مڪمل گھٻ ( Crater) چيو وڃي ٿو. اهڙي طرح تنزانيا جي ”ٽانگانيڪا ڍنڍ“ دنيا جي سڀ ۾ وڏي مٺي پاڻيءَ جي ڍنڍ مڃي وڃي ٿي. ان کان سواءِ اهو ڪهڙو ملڪ آهي جنهن ۾ تنزانيا وانگر 20 لک مختلف جھنگلي جانور ۽ زيبرا هر سال لڏ پلاڻ Immigration ڪن ٿا.
آفريڪا جي هن اوڀر ڪناري واري علائقي ۾ اسان جو پسنديده ليکڪ ارنيسٽ هيمنگوي به خوب گھميو ڦريو آهي. جنهن جو هن جبل جي نالي سان مشهور سفر نامو آهي: “Under Kilimanjaro” ان کان سواءِ ارنيسٽ هيمنگوي The Snows of Kilimanjaro نالي ناول به لکيو آهي جنهن تي ان نالي سان 1952ع ۾ فلم به ٺهي هئي.
هونءَ زئنزيبار ايڏو مشهور يا کڻي چئجي ته بدنام رهيو آهي جو ڪيترن ئي ليکڪن ٿورو گھڻو هن ٻيٽ جي پس منظر ۾ ڪو ناول لکيو آهي ته ان جي عنوان ۾ لفظ زئنزيبار ضرور ٽنبيو آهي. انهن ۾ ڪي ڪي ڪجھه دلچسپ آهن، باقي گھڻا تڻا هوائي قسم جا آهن. اسان ته سمنڊ تي وقت پاس ڪرڻ لاءِ جيڪو ڪتاب ملندو هو پڙهندا هئاسين، جو انهن ڏينهن ۾ نه هئي ٽي وي نه وڊيو، نه ڪمپيوٽر نه يوٽيوب. ريڊيو به تڏهن وڄندو هو، جڏهن ڪنهن ملڪ جو ڪنارو ڏئي هلندا هئاسين نه ته آمريڪا کان انگلنڊ يا آفريڪا ايندي ويندي فقط ائٽلانٽڪ سمنڊ جون ڇوليون هونديون هيون. يا جپان کان لاس اينجلس (آمريڪا) يا وئنڪوئر (ڪئناڊا) ايندي ويندي پئسفڪ سمنڊ لتاڙڻ لاءِ ڏهه پندرهن ڏينهن راتيون لڳيون ٿي. چار ڪلاڪ ڏينهن جو ۽ چار ڪلاڪ رات جو جهاز هلائڻ بعد هر ڪو باقي 16 ڪلاڪ واندو رهيو ٿي، جنهن ۾ ننڊون ڪرڻ ۽ ناول پڙهڻ هوندو هو. سو منهنجي پڙهندڙن کي جي وقت آهي ته ڪجھه ضرور پڙهن، جيئن هڪ ناول Zanzibar by Giles Foden آهي. هي ناول زئنزيبار جي پس منظر ۾ 400 صفحن جو آهي. هاڻ اڄ جي دور ۾ واٽس ائيپ ۽ ميسنجر ۾ آيل اهم پيغام پڙهڻ لاءِ وقت نٿو ملي سو ڪير ايڏا ٿلها ناول پڙهندو! خبر ناهي ڪيئن اسان مئٽرڪ ۽ انٽر تائين نسيم حجازي جا قيصر و ڪسرا، قافلهِ حجاز، شاهين، آخري چٽان، خاڪ و خون، اور تلوار ٽوٽ گئي جهڙا ۽ رضيه بٽ جا ناول پڙهياسين!
هڪ ٻيو 272 صفحن جو ناول آهي.
Death in Zanzibar by M.M. Kaye.
هي ناول ائين آهي جيئن ابن صفي جا جاسوسي ناول يا عمران ۽ ڪامران سيريز جا ناول. ڊئني ڇوڪري وئڪيشن ۾ پنهنجي ويڳي پيءُ وٽ ٿي وڃي، جيڪو زئنزيبار ۾ ٿو رهي. زئنزيبار ۾ هي اتي جي مشهور علائقي Kivulimi ۾ جنهن گھر ۾ رهيا ٿي، ان ۾ ٻيا مهمان به ٽِڪيل آهن ۽ هنن کي خبر پوي ٿي ته انهن ۾ هڪ قاتل آهي... وغيره.
هيٺيان ڪتاب جيڪي ناولن واري ڪئٽيگريءَ ۾ نه آهن، سي پڙهڻ جوڳا آهن. خاص ڪري انهن لاءِ جيڪي شيدي غلامن جي واپار بابت ڄاڻ رکڻ چاهين ٿا يا رچرڊ برٽن جي ڪتابن وانگر انهن کي سنڌي يا اردوءَ ۾ ترجمو ڪرڻ چاهين ٿا. اهي ڪتاب هن ريت آهن.
Slaves, Spices & Ivory in Zanzibar (by Abdul Shariff)
320 صفحن جو هي ڪتاب “يونيورسٽي آف دارالسلام” جي هسٽري پروفيسر عبدل شريف لکيو آهي. شريف 1939ع ۾ هن ٻيٽ زئنزيبار تي ڄائو. يعني هن وقت هو اسان جي سنڌي، اڙدو ۽ انگريزي ليکڪ ۽ مفڪر امر جليل جيڏو ٿيندو.
هتي جو هڪ ٻيو مشهور مسلمان ليکڪ عبدالرزاق غرناهه آهي، جيڪو 1948ع ۾ زئنزيبار ۾ ڄائو. آفريڪا جي اوڀر ڪناري جي پسمنظر ۾ لکيل هي ناول Memory of Departure ليکڪ جو پهريون ڪتاب آهي. سندس لکيل ناولن مان سڀ کان گھڻو مشهور paradise آهي. ڪجھه ٻيا ڪتاب آهن.
The Slave ship (by Marcus Rediker)
The Slave trade: the story of the Atlantic Slave trade: 1440 – 1870
by Hugh Thomas
Abolition of Slaves in Indian Ocean, Africa & Asia by Gwyn Campbell.