غلامن جي وڪِري بابت تاريخي ڳالهيون
• اسان جو ملڪ، هي زئنزيبار ٻيٽ، جنهن شيءِ کان سڀ کان گهڻو مشهور آهي، اهومصالحي جو واپار آهي - خاص ڪري لونگن جو.
• افسوس جو ماضي قريب ۾ هي ٻيٽ هڪ قبيح ۽ بدنام ڪم کان به خوار ۽ خراب رهيو. اهو هو غلامي ۽ غلامن جو وڪِرو.
• غلامن جو وڪِرو هينئر جي ڪا ڳالهه ناهي پر هي ڪم هن علائقي ۾ پهرين صديءَ کان هلي رهيو هو جڏهن يمن پاسي کان ”سلطنت شيبا“ جا جهاز موتي (Beads) ۽ چيني ريشمي ڪپڙو کڻي هتي آيا ٿي ۽ ان جي بدلي ۾ هتان سون، گُلي (Indigo)، مصالحو، عاج ۽ غلام کڻي ويا ٿي.
(سلطنتِ شيبا لاءِ ڪي چون ٿا ته اٿوپيا ۾ هئي، جنهن جي راڻيءَ جو ذڪر قرآن مجيد ۽ بائيبل ۾ به آهي پر سندس نالو ڪٿي به ناهي. عرب بلقيس ٻڌائين ٿا جيئن حضرت يوسف عليه السلام واري قصي جي عورت جو نالو ذوليخا چون ٿا.)
• مون سوچيو ته گائيڊ کان پڇان ته هوڏانهن سلطنت شيبا (يا صبا) جي راڻي بلقيس هئي پر هيڏانهن زئنزيبار پاسي ڪنهن جي حڪومت هئي؟ پر مون ڏٺو آهي ته ورلي ڪو گائيڊ پڙهيل ڳڙهيل يا تاريخ جو شاگرد ٿئي ٿو البت بنارس يا شايد دهليءَ ۾ مون کي هڪڙو اهڙو گائيڊ ضرور ملي ويو هو نه ته گهڻي ڀاڱي گائيڊ اهي ٿين ٿا، جيڪي طوطي وانگر رٽيل ڳالهين سان ئي مسافرن کي مطمئن ڪندا رهن.
• 1498ع ۾ پورچوگالي Explorer واسڪو ڊاگاما زئنزيبار ۾ آيو، جنهن ڪري هتي جي ڪيترين ڳالهين تي يورپي اثر رسوخ ٿيو. ڪجهه سالن جي مختصر عرصي ۾ هن زئنزيبار کي پورچو گالي سلطنت جو حصو بڻائي ڇڏيو.
• پورچوگالي آفريڪا جي اندروني حصن مان سون، عاج، آبنوس (Ebony) ۽ غلام حاصل ڪري پورچوگال ۽ پورچو گالي ڪالونين (موزمبق، ائنگولا، نميبيا) وغيره ڏي موڪلڻ لڳا.
• پورچوگالين جي زئنزيبار تي 200 کن سال حڪومت رهي. ان دوران عماني عربن ۽ پورچوگالين جا رکي رکي هڪ ٻئي سان حڪومت حاصل ڪرڻ لاءِ جهيڙا هلندا رهيا.
• 1652ع ۾ عماني عربن زئنزيبار تي حملو ڪيو ۽ 1698ع ڌاري عمانين جو زئنزيبار تي مڪمل قبضو ٿي ويو.
• عمانين جي حڪومت سان گڏو گڏ زئنزيبار ۾ غلامن جو واپار اوج اختيار ڪندو ويو. عمان جو حاڪم ”سعيد بن سلطان“ جيڪو عمان سان گڏ زئنزيبار سلطنت جو به حاڪم هو ان زئنزيبار ۾ اڄ واري هيءَ غلامن جي مارڪيٽ ٺهرائي، جتي غلامن جي وڪري سان گڏ هنن جي همت ۽ طاقت پڻ آزمائي وئي ٿي. خريد ڪرڻ لاءِ واڪ ڏنو ويو ٿي ۽ غلامن جو وڪِرو ٿيو ٿي. ايندڙ 60 سالن ۾ اٽڪل ڏهه لک غلامن جو هن مارڪيٽ ۾ وڪِرو ٿيو. اهڙا ڏهه لک کن آفريڪا جي اندروني جهنگلن مان پيرين پنڌ، اڃ بُک ۾ هفتن جا هفتا سفر ڪرڻ ڪري، يا زئنزيبار جي Slave Chambers ۾ يا مختلف ملڪن ڏي ٻيڙين ۾ سوڙهو سنگهوڙو ٿي سفر ڪرڻ ۾ مري ويا.
• زئنزيبار ۾ لونگن جي پوک 1800ع ۽ 1820ع جي وچ ۾ شروع ٿي، جنهن ڪري پورهئي لاءِ غلامن جي ضرورت وڌي وئي. لونگن جو دنيا ۾ سون برابر اگهه هو يعني انهن مان وڏي ڪمائي هئي پر انهن کي پوکڻ لاءِ پورهئي جي ضرورت پئي ٿي جيڪو هنن غلامن کان ورتو ويو ٿي.
• لونگن ۽ غلامن مان وڏي ڪمائي ڏسي سلطان ”سعيد بن سلطان“ مسقط (عمان) ڇڏي هتي ”اسٽون ٽائون“ (زئنزيبار) ۾ محل ٺهرائي مستقل طور رهي پيو.
• 1834ع ۾ انگريزن - جتي جتي هنن جون ڪالونيون هيون - يعني جنهن جنهن ملڪ تي هنن جو قبضو هو - انڊيا، ملايا کان ڪينيا، تنزانيا تائين، هنن اتي غلامن جي وڪِري تي پابندي هنئي ۽ جن وٽ غلام هئا، انهن کي آزاد ڪرڻ جو حڪم ڏنو.
• 1843ع ۾ سنڌ فتح ڪرڻ تي انگريزن طرفان سنڌ ۾ به اهو قانون لاڳو ڪيو ويو ۽ غلامن جي آمد تي بندش هنئي. جن جن وٽ غلام هئا انهن کي پنهنجا غلام آزاد ڪرڻ لاءِ سختي ڪئي وئي.
• زئنزيبار جو سلطان ٽال مٽول ڪرڻ لڳو جو غلامن جي وڪِري مان هن کي گهر ويٺي وڏو پئسو مليو ٿي، جنهن مان سڄي شاهي خاندان جون عياشيون ٿيون ٿي.
• 1873ع ۾ انگريزن جي زور بار تي ان وقت جي حاڪم سلطان برغش بن سعيد کان ڊڪري صحيح ڪرائي وئي جنهن موجب سلطان جي قبضي ۾ آيل سڀني علائقن ۾ غلامن جي واپار کي ٻنجو اچي ويو. اها ٻي ڳالهه آهي ته ان کان پوءِ به ڪجهه سالن تائين لڪچوريءَ غلامن جو واپار هلندو رهيو پر ظاهري طرح اهو ڪم 1873ع ڌاري ختم ٿي ويو.
• ان ئي سال کان غلامن جي منڊيءَ (Slave Market) ۾ غلامن جو نيلام ۽ وڪِرو بند ڪيو ويو. انگريزن ان جاءِ تي ائنگليڪن ڪئٿيڊرل (گرجا گهر) ٺهرايو.
اسان ان وقت هن گرجا گهر جي اڳيان بيٺا هئاسين. اسان يارهن ٻارهن ٽوئرسٽ هئاسين، جن ۾ اڌ کان وڌيڪ گوري کل وارا يورپي مرد ۽ عورتون هيون ۽ ٽي چار کن اوسي پاسي جي ڪنهن آفريڪي ملڪ (ڪينيا يا يوگنڊا) جا هئا. مقامي ڪارن ۾ هڪ مرد ۽ ٻه نوجوان شيدي عورتون هيون جن مان هڪ سان گڏ ست اٺ سالن جو پُٽ ٻار هو. آئون ڪڏهن گورن سان ته ڪڏهن گهنڊي وارن وارن هنن ڪارن سان پئي هليس. 1960ع جي ڏهاڪي ۾ هتي ايندو هوس ته سڀني ٽوئرسٽن ۾ آئون ننڍو هوندو هوس ۽ ٺينگ ٽپا ڏيندو وتندو هوس. اڄ آئون سڀني ۾ پوڙهو آهيان بلڪه تمام گهڻو پوڙهو وک وک سنڀالي کڻي رهيو هوس. کپندو ته مون کي اهو هو ته گهمڻ لاءِ نڪرڻ بدران پنهنجي هوٽل جي بالڪنيءَ ۾ ئي ڪرسي رکي، ان تي ويهي سامهون هندي سمنڊ جون ڇوليون ڏسي وقت گذاريان ها. پر ٺهيو، هاڻ اچي ويو آهيان ته هن گائيد ۽ نوجوان ٽوئرسٽن جون ڳالهيون ٻڌان... هونءَ به آئون اهو سوچي نڪتو آهيان ته منهنجو هي تاريخي جايون ڏسڻ جو آخري دفعو آهي. بلڪه زئنزيبار ۽ آفريڪا جي سرزمين تي هي آخري دفعو آهي. ايڏو پري نڪرڻ تي هاڻ دل نٿي چاهي. جيتوڻيڪ هيڏانهن اچڻ لاءِ هاڻ مون کي ڪو پورهيو نٿو ڪرڻو پوي. يعني ڏينهن رات جهاز هلائڻو نٿو پوي. هوائي جهاز ذريعي ئي اچڻو پوي ٿو يا هتان کان واپس ملائيشيا جي پاڻي واري جهاز ۾ ويندس ته هلائڻ وارا ٻيا هوندا. امان جي پڦاٽ حليم بروهيءَ جي ڳالهه ياد ٿي اچي. هو چوندو هو ته شادي سٺي شيءِ آهي پر هجي ڪنهن ٻئي جي. اسان فقط دعوتي ڀَتَ کائڻ وارا هجون. سو يارو سامونڊي سفر واهه جو آهي پر جهاز هلائڻ وارو ڪو ٻيو هجي. اسان فقط ڪئبن (ڪمري) ۾ ننڊون ڪندا بندرگاهه ۾ پهچي وڃون... بهرحال هاڻ هنن پَٽَن تي آئون وري اچان يا نه پر پڪ اٿم ته منهنجي پڙهندڙن مان ڪو نه ڪو ته هن پاسي نوڪري، گهمڻ يا واپار خاطر ايندو رهندو ۽ منهنجو هن پاسي جو لکيل هي احوال هن لاءِ رهنمائي ثابت ٿيندو، معلومات مهيا ڪندو ۽ ماضي جي ڄاڻ ڏيندو.
زئنزيبار جي هن گرجا گهر ۾ گهڙڻ کان اڳ ان جي ڀت تي لڳل بورد تي هن جاءِ بابت لکيل معلومات آئون ۽ اسان جي ٽولي جو هڪ ٻه ٻيو ڄڻو پڙهڻ لڳو. شيدي ٽوئرسٽن مان به هڪ عورت پڙهڻ لڳي... ان جي معنيٰ ته هوءَ واقعي ڪينيا، يوگينڊا، تنزانيا، نائيجيريا يا گهانا جهڙي ملڪ سان واسطو رکندڙ هوندي، جتي اسان جي ننڍي کنڊ وانگر انگريزن جو راڄ هو ۽ اها عورت انگريزي پڙهي آهي. موزمبق ۽ ائنگولا جا پورچوگالي ۽ ڪانگو پاسي جا شيدي فرينچ ٻولي ڄاڻن ٿا. گرجا گهر جي ٻاهران لڳل بورڊ تي سواحلي يا ٻي ڪنهن يورپي ٻوليءَ بدران فقط انگريزيءَ ۾ ئي لکيل هو:
Welcome to The Anglican Christ church cathedral
(The former slave market site)
You are now standing at the former slave market site. The world’s last open slave market and notorious place, where slaves from east and central Africa regions were brought and sold.
هتي هڪ ڳالهه جي وضاحت ڪندو هلان. اسان جا ماڻهو - خاص ڪري يورپ پاسي جا اهو ئي سوچين ٿا ته آفريڪا مان جيڪي ماڻهو ڦاسائي کين غلامن طور وڪرو ڪيو ويو ٿي اهي سڀ جهنگلي هئا، جن کي سڌمت نه هئي. انهن غلامن بابت ڌارين کي اهوئي تصور آهي ته هو جانورن برابر هئا، جن کي ڪا سوچ نه هئي. پر حقيت اها آهي ته هو جهنگلن ۾ ضرور رهيا ٿي - هنن وٽ ان وقت جي دور جون موجود سهولتون نه هيون، پڪن گهرن بدران ڪکائين جهوپڙين ۾ رهيا ٿي، هنن جي جسم تي پورو پنو ڪپڙو نه هو پر ڳالهه اها آهي ته اهي هئا ته انسان. هنن وٽ اهي ئي سوچون، احساس، قرب محبتون ۽ نفرتون هيون، جيڪي انسانن ۾ ٿين ٿيون. انسان ته ڇا، هڪ جانور جا ٻچا توهان کڻو يا انهن کي تڪليف ڏيو ته اهو جانور به ٻاڪاري ٿو ۽ پنهنجن ٻچن کي حاصل ڪرڻ ڪارڻ توهان سان وڙهي ٿو. سو هنن شيدين کي ڏُک نه رسندو، جن جا ٻار Slave Hunters (غلامن جو شڪار ڪندڙ) کسي ٿي ويا. انهن پوڙهن ماءُ پيئرن جي دل درد کان دانهون نه ڪندي جن کي بندوقن جي زور تي زخمي ڪري، سندن جوان پُٽن ۽ ڌيئرن جي ڳچيءَ ۾ لوهي ڳٽ وجهي سندن گهرن مان ڇڪيو ويو ٿي. نائين ڏهين صديءَ تائين ته آفريڪا ۾ ايتري سجاڳي اچي وئي هئي، جو ڪيترائي اسلامي عالم پئدا ٿي ويا هئا. ڪيترن ئي هنڌن تي مسجدون ۽ مدرسا هئا. آئون ته هن انساني وڪِري کي عالمي جنگين، وبائن، ۽ ٻين ظلمن کان به وڏو ظلم ٿو سمجهان، جنهن ۾ پئسو ڪمائڻ خاطر ڪجهه انسان بيگناهه ۽ بي وس عورتن، مردن ۽ ٻارن کي رڍن ٻڪرين کان به بدتر حالت ۾ واڙي پورهئي وٺڻ لاءِ وڪِرو ڪيو ٿي. هڪ ته هنن کي پنهنجن مائٽن کان ڌار ڪيو ٿي ۽ ٻيو هنن کي غلام بڻايو ٿي، جن کي خريد ڪرڻ وارن اهو ئي سمجهيو ٿي، ته جيئن ته هي اسان جا زرخريد ٻانها آهن، ان ڪري انهن کان هر ڪم وٺڻو آهي. هنن انهن ٻانهن جي خيال رکڻ جي ڪابه جوابداري نٿي کنئي.
آفريڪا جي اوڀر ڪناري وارن غلامن کي ڏسجي ٿو ته اهي وچ آفريڪا ۽ اولهه آفريڪا جي غلامن کان وڌيڪ علم ۽ ڄاڻ رکڻ وارا هئا. 1500 ڌاري جڏهن پورچوگالين انڊيا جي ملبار ڪناري جي شهرن ڪوچين، ڪاليڪٽ، مندرا، ڪئمبي وغيره تي بمباريون ڪري بيگناهه ماڻهو ماري رکيا، ڪيترن جا ڪن ۽ نڪ ڪٽي ڇڏيا، واسڪو ڊاگاما ته حاجين جو سڄو جهاز ڦري ان ۾ موجود 500 کن حاجي مردن، عورتن، ٻارن کي جيئرو ساڙي ڇڏيو ته اسان کي ڪيڏو ڏک ٿيو هو. منهنجو مطلب اسان جي ننڍي کنڊ جي ماڻهن کي! پر اسان سڀ عوام توڙي حاڪم، راجا نواب سڀ مجبور هئاسين، جو پنهنجي ملڪ جي ڌرتيءَ تي چند ڌارين جو مقابلو نه ڪري سگهياسين، ڇو جو ڌارين وٽ اهي بم ۽ بندوقون هيون، جيڪي اسان وٽ نه هيون. اسان وٽ ائين بنا ڏوهه جي ماڻهن جي مرڻ تي ڇا اسان جي ماڻهن جي والدين، اولاد، ڀائر ڀينرن کي ڏُک نه ٿيو هوندو؟ ڇا انهن پورچوگالين کي پٽيو نه هوندو؟ پر پورچوگالين کي ڪَکَ جي به پرواهه نٿي ٿي ۽ سندن ملڪ جي ماڻهن توڙي انهن جي بادشاهه اهو ئي چئي پنهنجي هن ڪڌي عمل کي Justify ڪيو ٿي ته اهو چڱو ٿيو. انهن جاهل انڊين، انهن ڄٽ مسلمانن جو قتل عام ٿيو. ۽ ٻين ايندڙ پورچوگالين کي به اهو چيو ويو ته اڃا کين ماريو ۽ کانئن ڌرتي کسي پنهنجي حوالي ڪريو.
مون کي ته حيرت آهي ته اهي مٿيان ڪم سورهين صديءَ ۾ ٿيا پر 300 سال گذرڻ بعد به جڏهن يورپين غلامن جي وڪري کي ننديو پئي ۽ بندش پئي وڌي ته به اسان جي مسلمان حاڪمن اهو ڪم بند نٿي ڪيو! اوڀر آفريڪا ۾ شيدين کي ڦاسائڻ ۽ وڪرو ڪرڻ پويان اسان جي مسلمان عربن جو ئي ته هٿ هو! زئنزيبار جي سلطانن پنهنجي عياشيءَ جي پورت لاءِ هن ڪم جي خاتمي جو نالو نٿي ورتو. 1873ع ۾ غلامن جي وڪري جو چڱي طرح معاهدو ڪرڻ بعد به ويهين صديءَ جي شروع وارن سالن تائين اهو ڪم لڪچوريءَ ۾ هلندو رهيو. ويندي انگريزن سنڌ فتح ڪرڻ تي غلامن جي وڪري ۽ غلامن کي رکڻ تي پابندي هڻي ڇڏي، تڏهن به ڳجهه ڳوهه ۾ غلامن جي اچڻ، وڪري ۽ انهن کان ڪم وٺڻ جو سلسلو هلندو رهيو.