سامونڊي طوفانن ۾ زئنزيبار ۽ ڪراچي
اوڻهين صديءَ ۾ سمنڊ جي ڪناري تي زيزيما نالي هڪ مهاڻن جو ڳوٺ هو. 1865ع ۾ سلطان ماجد بن سعيد جيڪو زئنزيبار جو پهريون سلطان ٿيو تنهن هن ڳوٺ زيزيما (Mzizima) جي ڀر ۾ نئين شهر جي اڏاوت جو ڪم شروع ڪرايو، جيڪو اڳتي هلي “دارالسلام” جي نالي سان مشهور ٿيو. پر اڄ به ڪيترين شين جي نالن ۾ زيزيما جو پراڻو نالو اچي ٿو جيئن ته دارالسلام ۾ اسماعيلين جو 1967ع جو ٺهرايل “آغا خان زيزيما هاءِ اسڪول”. هن ڪميونٽيءَ جا هن پاسي توهان کي ڪيترائي اسڪول نظر ايندا جيڪي اڄ واري آغا خان پرنس ڪريم جي ڏاڏي سر سلطان محمد شاهه جي رهنمائيءَ هيٺ اوڻهين صديءَ کان تنزانيا ۾ ٺهيا. 1954ع تائين “تنزانيا ۾ آغا خانين جا 50 کن اسڪول هئا، جن ۾ لائبريريون، سائنس جي ڪلاسن لاءِ لئبارٽريون ۽ پلي گرائونڊ پڻ هئا. هي اسڪول هر مذهب ۽ هر ذات لاءِ هئا. آغا خان جي هنن اسڪولن مان پهريون اسڪول ڇوڪرين لاءِ زئنزيبار ۾ کوليو ويو هو. دارالسلام جي مڇي مارڪيٽ جيڪا هن علائقي جي وڏي ۾ وڏي مڇي مارڪيٽ آهي، ان جو نالو به زيزيما آهي.
مٿي زئنزيبار جي سلطان سيد ماجد بن سعيد جو ذڪر ڪيو اٿم جنهن زيزيما ڳوٺ جي ڀرسان نئين شهر دارالسلام جو پايو رکيو، ان زئنزيبار تي 1856ع کان 1870ع تائين حڪومت ڪئي. پاڻ سعيد بن سلطان جو پٽ هو جيڪو عماني سلطنت جو 1806ع کان 1856ع تائين آخري حاڪم هو. هن 1837ع ۾ ممباسا فتح ڪيو ۽ 1840ع ۾ پنهنجو تختگاهه مسقط (عمان) مان کڻائي زئنزيبار ٻيٽ جي “اسٽون ٽائون” ۾ قائم ڪيو. 1856ع ۾ سندس وفات تي هن جي سلطنت ورهائي وئي. هن جي ٽئين نمبر پٽ ثويني بن سعيد (Thuwayni Said) کي فقط عمان جو سلطان بنايو ويو ۽ ڇهون نمبر پٽ ماجد بن سعيد فقط زئنزيبار جو سلطان ٿيو جنهن دارالسلام شهر اڏرايو. تاريخ ۾ سندس 36 ڀائر ڀينرن جو ذڪر آهي جن مان ڪي هن سان گڏ زئنزيبار ۾ رهيا ٿي ته ڪي ٻئي سلطان ڀاءُ ثوينيءَ سان گڏ مسقط ۾. سلطان ماجد جي ولادت 1834ع ۾ سلطان سعيد بن سلطان جي گهر ۾ ٿي. سندس ماءُ اٿوپيا جي حبشڻ هئي.
اٿوپيا ڪٿي آهي؟
دراصل بحر احمر (ڳاڙهي سمنڊ) جي هڪ پاسي يمن ۽ سعودي عرب آهي جنهن جا بندرگاهه: جده ۽ ينبوع هن ڳاڙهي سمنڊ (Red Sea) جي ڪناري تي آهن. ڳاڙهي سمنڊ جي ٻئي ڪناري - يعني جدي ۽ ينبوع (مڪي ۽ مديني) جي بلڪل سامهون سوڊان آهي جنهن جي مٿان مصر ۽ هيٺان حبش (Abyssinia) آهي جتي مڪي جا شروع وارا مسلمان ٻيڙين رستي سمنڊ ٽپي هجرت ڪري آيا هئا. اڄ به حبش جا شيدي حبشي سڏجن ٿا. پر اڄڪلهه هي ملڪ (حبش) ٻن حصن ۾ ورهايل آهي. هڪ سامونڊي ڪناري واري پٽي جيڪو اريتريا (Eritrea) سڏجي ٿو باقي وڏو حصو جنهن جي هڪ پاسي جبوتي ۽ سوماليا آهي ته ٻئي پاسي ڏکڻ ۾ ڪينيا آهي، اٿوپيا (Ethiopia) سڏجي ٿو. بحرِ احمر سمنڊ جي ملڪ سعودي عرب جي ڏکڻ ۾ يمن آهي ۽ يمن جي اتر ۾ عمان آهي. ڏٺو وڃي ته عمان کان ممباسا (ڪينيا) يا زئنزيبار (تنزانيا) نه پري آهي ۽ نه اتي پهچڻ ۾ رستي جي ڏکيائي آهي. اتر جي هوائن تي سڙهن وارا ٻيڙا عمان جو ڪنارو ڏئي يمن پهتا ٿي ۽ خليج عدن وارو سمنڊ اڪري سوماليا جو ڪنارو ڏئي ممباسا کان اچي نڪتا ٿي ۽ ٿورو اڳيان زئنزيبار ۽ دارالسلام اچي ٿو. عمان جي سلطنت جو عمان مسقط سان گڏ زئنزيبار تي به قبضو ۽ حڪومت هئي. هو وڏو عرصو ٻنهي ملڪن جا سلطان ٿيا ٿي. سلطان ماجد بن سعيد جو والد سلطان سعيد بن سلطان آخري عماني سلطان هو، جيڪو عمان سان گڏ زئنزيبار جو به سلطان رهيو. سندس وفات بعد سندس هڪ پٽ ماجد فقط زئنزيبار جو سلطان مقرر ڪيو ويو ۽ ٻيو پٽ ثويني عمان جو سلطان ٿيو. يعني 1856ع ۾ زئنزيبار ۽ عمان ٻه الڳ الڳ حڪومتون ٿيون. سلطان ماجد کي ڪو پٽ ٻار نه هو ان ڪري هن جي وفات بعد سندس ڀاءُ “برغش بن سعيد” زئنزيبار جو ٻيو سلطان ٿيو. هو 1870ع کان 1888ع تائين حاڪم رهيو. هن زئنزيبار جي اسٽون ٽائون واري علائقي کي واهه جو ٺاهي ڇڏيو... روڊ رستا، پوليس کاتو ۽ چونڪيون، پاڻيءَ لاءِ جتي ڪٿي نلڪا، اسپتالون، سرڪاري ڪامورن لاءِ آفيسون جن ۾ اڄ وارو بيت العجائب (House of wonders) آهي. هُن شهر جي صفائي سٺائي لاءِ يورپي صلاحڪار رکيا هئا. شروع ۾ ڀائرن سان ڦڏو ٿيڻ تي هن کي ٻن سالن لاءِ بمبئي ڏيهه نيڪالي ڏني وئي ،جتان موٽڻ تي هو زئنزيبار جو سلطان ٿيو. هن عماني سلطانن جون به عجيب ڳالهيون آهن جن مان ڪجهه پڙهندڙن جي دلچسپي لاءِ اڳتي هلي لکڻ جي ڪوشش ڪندس. سلطان ماجد کي پٽ ٻار ته نه هو البته سيده خانفورا نالي هڪ ڌيءَ هئي جنهن جي پنهنجي سوٽ حمود بن محمد سان شادي ٿي. اڳتي هلي سلطان ماجد جو ڏوهٽو علي بن حمود زئنزيبار جو اٺون سلطان ٿيو ۽ پڙ ڏوهٽو عبدالله بن خليفا السعيد ڏهون سلطان ٿيو.
سلطان ماجد جي ڏينهن ۾ برٽش نيوي وارن وٽ ڪَل تي هلندڙ هڪ لوه ۽ ٽِيڪ ڪاٺ جو ٺهيل جهاز هو جنهن جو نالو شنندو (css.Shenandoah) هو. سندس ٺهڻ وقت اصل نالو ته سي ڪنگ هو. هي جهاز ان وقت وڏي ڳالهه سمجهيو ويو ٿي. سلطان ماجد اهو جهاز 1867ع ۾ انگريزن کان خريد ڪري ان جو نالو الماجدي رکيو ۽ بمبئي، زئنزيبار ۽ دارالسلام جي وچ ۾ مسافر کڻڻ لڳو. 1872ع ۾ هڪ سامونڊي طوفان زئنزيبار ٻيٽ سان اهڙو ٽڪرايو جو بندرگاهه ۾ بيٺل 6 جهازن سان گڏ هي جهاز الماجدي خشڪي تي چڙهي آيو ۽ کيس ڪافي نقصان رسيو. سندس عارضي مرمت بعد وڌيڪ مرمت لاءِ کيس بمبئي موڪليو ويو، مٿس 130 مسافر ۽ خلاصي به سوار ٿيا. ٻن ٽن ڏينهن بعد هن جي تري ۾ سوراخ ٿي پيو ۽ منجهس پاڻي داخل ٿيڻ تي اهو مسافرن سميت ٻڏي ويو.
دراصل مٿي بيان ڪيل سامونڊي طوفان اهي آهن، جيڪي هوائن جي تيز رفتاري مطابق انگريزيءَ ۾ Typhoon, Hurricane سائڪلون ۽ سونامي سڏجن ٿا. سمنڊ ۾ Low پريشر پيدا ٿي تيز هوائون ڪناري ڏي وڌن ٿيون. گهڻو ڪري انهن هوائن جي تيزي ڪناري وارن شهرن تائين پهچندي گهٽجييو وڃي پر ڪڏهن ڪڏهن اها برقرار رهي آبادين کي نقصان پهچائي ٿي. جيئن مٿئين هوائي طوفان ۽ سامونڊي ڇولين ۾ ايڏي طاقت هئي جو زئنزيبار جي گهرن جون ڇتيون اڏامي ويون، وڻ اکڙي ويا ۽ ڪناري تي ٻڌل يا لنگرانداز ٿيل جهاز رسا ڇنائي خشڪيءَ تي چڙهي آيا ۽ وڻن، گهرن ۽ ٻين اڏاوتن سان ٽڪرائجي جُهري پيا يعني Damage ٿي ويا. قدرت جو قانون ڪجهه ائين آهي ته ڪي ٻيٽ، بندرگاهه يا سامونڊي ڪنارا اهڙا آهن جتي ان قسم جا سامونڊي طوفان ڪڏهن ڪڏهن سَٽڪو ڪن ٿا پر گهڻو ڪري بچاءُ ٿيو وڃي. زمين جي ويجهو پهچندي اهي طوفان ڍرڙا ٿيو پون ۽ مال ۽ جان جو خير ٿيو وڃي جيئن زئنزيبار جهڙن ٻيٽن تي ٿئي ٿو يا خليج بنگال ۾ چٽگانگ ۽ ڪلڪتي جهڙن ڪناري وارن شهرن ۾ ٿئي ٿو. پوءِ اهڙن هنڌن جا رهاڪو اهڙي حساب سان رهن ٿا ۽ پنهنجو بچاءُ ڪن ٿا. پر ڪي ڪي ٻيٽ اهڙا آهن جن ۾ فلپين، انڊونيشيا يا ٻين ملڪن جا سوين ٻيٽ آهن جن کي طوفان هر وقت هِٽ ڪندا رهن ٿا. اتي ماڻهو رهڻ کان گريز ڪن ٿا ۽ اهي ٻيٽ هميشه ويران رهن ٿا. ڪي وري اهڙا هنڌ آهن جيئن اسان جو ڪراچي، جنهن ڏي صدين کان سامونڊي طوفان رخ رکندا اچن پر ويجهو پهچي اهي پنهنجي طاقت وڃايو ڇڏين ٿا يا انهن طوفانن جو رخ ڪراچي پهچڻ کان ڪجهه فاصلو اڳ انڊيا واري گجرات ڏي يا عمان ڏي مڙيو وڃي ۽ ڪراچي جا رهاڪو ڪجهه ڏينهن خوف کائي وري پنهنجي ڪرت ۾ لڳيو وڃن. ٻين لفظن ۾ قدرت بچاءُ ڪريو وٺي. سئٽلائيٽ فوٽو گرافي عام هجڻ ڪري اڄ جو ماڻهو انهن طوفانن جو زور اڳواٽ معلوم ڪريو ڊڄيو وڃي پر قدرت جو اهڙو نظام آهي جو اسان جو بچاءُ ٿيو وڃي. آئون ته اهوئي چوندو آهيان ته اسانجو بچاءُ جي نه ٿئي ته هي طوفان ۽ سامونڊي لهرون ڪراچي شهر ۾ داخل ٿي ان کي ڪلاڪن اندر ڍنڍ بڻائي ڇڏين ۽ اسان کي ڀڄڻ جو به موقعو نه ملي!