آفريڪا ۾ آيل تبديلي
مانڊويءَ ۾ بوهرين جي 37 هين داعي نور محمد نور الدين جي مزار آهي، جيڪا مزار نورانيءَ جي نالي سان مشهور آهي. هن مزار جي مقبري (گنبذ) جي رونمائي بوهرين جي 52 هين داعي سيدنا محمد برهان الدين 1999ع ۾ ڪئي هئي. نور محمد نورالدين 1718ع ۾ وفات ڪئي هئي... يعني ڪريمجي فئملي وارا هن داعيءَ جي وفات کان پوءِ سئو سال رکي مانڊويءَ کان زئنزيبار لاءِ روانا ٿيا هئا. بوهرين جي 52 هين داعيءَ جي 2014ع ۾ وفات ٿي. اڄ ڪلهه هن جو فرزند سيدنا مفضل سيف الدين 53 هون داعي آهي جيڪو بوهرين جي ممبئي واري آفيس ۾ رهي ٿو.
هونءَ مانڊوي بندرگاهه اسان کان ڪو پري ناهي. اسان ڪراچيءَ مان صبح جو لنگر کڻندا آهيون ته ٺٽي، بدين واري ڪناري بعد منجهند جو مانڊويءَ جي بلڪل سامهون هوندا آهيون ۽ جي بدين يا ڏيپلي کان باءِ روڊ نڪرجي ته مانڊويءَ تائين سفر 150 ڪلوميٽر به ڪو مس ٿو ٿئي يعني ڪراچي کان حيدرآباد جيترو ڪو فاصلو ٿيو. شاهه لطيف جي ڏينهن ۾ جڏهن نه ويزا جو چڪر هو نه هوائي جهاز ۽ ريل گاڏيون هيون. سفر اٺن، ڍڳي گاڏين ذريعي پيرين پنڌ ٿيو ٿي، ان وقت اسان جي ماڻهن لاءِ لاهور ۽ ملتان کان ويجهو: ڀوڄ، مانڊوي، لکپت، نَوَ لکي، ڄام نگر، دوارڪا، پوربندر، ڌوراجي، راجڪوٽ، پالنپور ۽ گجرات جا ٻيا شهر هئا.
دارالسلام ۾ فيريءَ جي ٽڪيٽ وٺڻ بعد آئون اتي ئي سمنڊ جي ڪناري واري روڊ سوڪوئني ڊرائيو تي اڌ ڪلاڪ کن واڪ ڪندو رهيس. روڊ جي پوڇڙ وٽ ڪريمجي هال هو. اتي پهچي ٽئڪسيءَ جو سوچيم جيئن وقت پاس ڪرڻ لاءِ شهر جو سير ڪري وٺان ۽ ان سان گڏ ڪٿي پنهنجي پسند جي شيءِ آئيس ڪريم به کائي سگهان. شگر جو مريض هجڻ ڪري مون کي آئيس ڪريم جهڙي مٺي شيءِ نه کائڻ کپي پر ميل ڏيڍ جي واڪ بعد هاڻ مون پاڻ کي آئيس ڪريم کائڻ لاءِ اهل ٿي سمجهيو. “سمورا” ايونيو ۽ “سوڪواني” ڊرائيور جي وچ ۾ وهندڙ “شابان رابرٽ” اسٽريٽ وٽ ٽئڪسي نظر آئي. هٿ جي اشاري سان بيهاري آئون خاموشيءَ سان ويهي رهيس. ڊرائيور سامورا ايونيو تان هلڻ لڳو... رستي تي ميرامبو اسٽريٽ آئي، ان بعد آمريڪن رياست ohio جي نالي واري اسٽريٽ، پوءِ پمباروڊ... ٽئڪسي ڊرائيور منجهي پيو ته آخر مون کي هلڻو ڪٿي آهي. هن مونکي مقامي انڊين سمجهي سواحليءَ ۾ پڇيو پر پوءِ يڪدم ٽوئرسٽ سمجهي صاف انگريزيءَ ۾ پڇيو ته ڪيڏانهن هلڻو آهي. مون کيس ٻڌايو ته آئون ڏهاڪو کن سالن بعد سندس شهر دارالسلام ۾ آيو آهيان ۽ ان عرصي ۾ آيل تبديلين جو جائزو وٺڻ ٿو چاهيان ته شهر ۾ ڪهڙي ڦيرگير آئي آهي. هو منهنجي ڳالهه سمجهي ويو ۽ مون کي خاص خاص علائقن جي اهم روڊن تي گهمائڻ لڳو. ٽئڪسيءَ ۾ ويٺي ڪٿي فوٽو ٿي ڪڍيم ته هن ڪار کي سلو ٿي ڪيو يا پاسي تي ڪري بيهاريو ٿي. مون هيڏانهن هوڏانهن لوڻا گهمائي يڪدم جائزو ورتو ته اڄ جو ممباسا وڌيڪ سهڻو ۽ صاف سٿرو ٿي پيو آهي نه ته 1960 جي ڏهاڪي ۾ مون کي ڪراچي هر ايشيائي ۽ آفريڪي شهر کان سهڻو لڳندو هو. آمريڪن به اسان جي ڪراچيءَ جي تعريف ڪندا هئا. اڄ ڪراچيءَ جي حال جي سڀني کي خبر آهي ۽ هي دارالسلام جهڙا شهر ڪيڏو ته ماڊرن ٿي ويا آهن! ڇا روڊ رستا ۽ انهن تان هلندڙ بسيون ٽئڪسيون ۽ ڇا چوڌاري خوبصورت عمارتون ۽ پارڪ! هر ڳالهه قانون مطابق ٿي رهي آهي. هر موٽر سائيڪل سوار جي مٿي تي هيلمٽ (بچاءَ وارو ٽوپلو)، سگنل جي ڳاڙهي ٿيڻ تي پجارو جيڏيون وڏيون گاڏيون، ويندي پوليس آفيسرن جون سرڪاري ڪارون بيهو رهن! عوام ان وقت رستو ڪراس پئي ڪري جڏهن ٽرئفڪ بيهي ٿي. ڪير چوندو ته شيدي جاهل ۽ اڻ سڌريل آهن؟ اسان وٽ ته ڪو بي اي پاس به اهڙي سٺي انگريزي نه ڳالهائي سگهي جهڙي هي مئٽرڪ پاس هڪ ڳوٺاڻو ٽئڪسي ڊرائيور شيدي ڳالهائي رهيو آهي!
آئون روڊن ۽ گهٽين جا نالا پڙهان ٿو. هوٽلن جا نالا پڙهان ٿو. رکي رکي ڪنهن مسجد، مندر، گرجا گهر وٽان گذر ٿئي ٿو. رستن جا ڪي نالا مختلف ملڪن ۽ انهن جي صوبن ۽ شهرن جا آهن ته ڪي هن ملڪ جي شهرن نالي آهن. ڪن روڊن جا نالا اهم ماڻهن نالي آهن، مثال طور:
بارڪ اوباما روڊ- جيسين اوباما آمريڪا جو صدر نه ٿيو هو آفريڪا وارن کي ياد پاد به نه هو. سندس پيءُ ڪينيا جو هو جنهن هن جي ماءُ کي موچڙا هڻي ڪڍي ڇڏيو هو.
علي حسن ونيي (Mwinyi) روڊ- نالي مان پهرين لڳم ته هي روڊ ڪنهن بوهري يا آغا خاني نالي ٿي سگهي ٿو پر Mwinyi ذات ڏسي تنزانيا جو ٻيو صدر ياد آيو جيڪو 1985ع کان 1995ع تائين هن ملڪ جو صدر ٿيو. هونءَ به ڪنهن نالي اڳيان M آهي ۽ اها اُچاري نٿي وڃي ته معنيٰ ان جو واسطو تنزانيا سان آهي. مون سان گڏ سئيڊن جي يونيورسٽي ۾ تنزانيا جو هڪ جهازران هو جنهن جون ڪيتريون ئي دلچسپ ڳالهيون “ملير کان مالمو” ۽ “اڇن جي ملڪ ۾ اسين ڪارا” ڪتابن ۾ لکيون اٿم، ان جو نالو دوبيلو هو. يعني هو پاڻ به پڇڻ تي اهو نالو اچاريندو هو ۽ اسان به هن کي ان نالي سان سڏيندا هئاسين پر پنهنجي نالي جي اسپيلنگ Mdobelo لکندو هو. اها ڳالهه مون کي اڄ ڏينهن تائين سمجهه ۾ نه آئي آهي ته جڏهن M (ميم) اچاريو نٿو وڃي ته پوءِ لکجي ڇو ٿو؟ تنزانيا جي ڪيترن ئي شهرن جي نالن ۾ به توهان کي اهو M اکر اڳيان نظر ايندو. جيئن ته:
Mkuranga- Masata- Msoga- Mzinga- Mkata- Mlandizi- Msolwa وغيره وغيره.
ڪلوتا اسٽريٽ، ان بعد زناڪي اسٽريٽ ۽ ان ڀرسان بوهرين جي سيفي مسجد ۽ پوءِ دائودي بوهري جماعت خانو. ڪلوتا اسٽريٽ وٽ بوهرين جي خيراتي اسپتال “برهاني چئريٽبل هاسپيٽل” به آهي.
ڪلاڪ ٽاور واري چوراهي وٽان هڪ طرف Uhurea اسٽريٽ نڪري ٿي ته ٻئي طرف نڪروما اسٽريٽ. ٽئي طرف ريلوي اسٽيشن ۽ چوٿين طرف انڊيا اسٽريٽ جنهن جي بلڪل شروعات ۾ “عيساجي هائوس هولڊ اسٽور” نالي هارڊويئر جو اسٽور، پڪ هتي جي رهاڪو ڪنهن بوهري واپاريءَ جو هوندو. اتي ئي موروگورو روڊ ۽ ماسق اسٽريٽ انڊيا اسٽريٽ کي ڪراس ڪن ٿيون. اڳيان حاتمي سوئيٽ ائنڊ بيڪري به ڪنهن آغا خاني يا بوهري جي لڳي ٿي.
اتي ئي اندرا گانڌي نالي به اسٽريٽ آهي. مسجد غازيجي، ساهاني سٽي ريسٽورنٽ، حبيب آفريڪن بئنڪ- جيڪا ٿي سگهي ٿو اسان جي حبيب بئنڪ وارن مالڪن جي هجي. ماما ڪِي لوڪل ريسٽورنٽ، Alcove ريسٽورنٽ ۽ رايل اوون ريسٽورنٽ به انڊيا اسٽريٽ تي نظر اچن ٿيون.
مڪتب اسٽريٽ ڪراس ڪرڻ بعد YMCA ۽ هاسٽل، سينٽ الباس چرچ ۽ هاليڊي اِن هوٽل نظر اچن ٿا. هڪ گهانا اسٽريٽ نالي به رستو اچي ٿو. اگگري اسٽريٽ تي مسجد قبلتين اچي ٿي ۽ لِنڊي روڊ تي مسجد لِنڊي آهي. اڳتي مافيا اسٽريٽ تي بڙودا بئنڪ ۽ منيما مسجد آهي. مافيا هن پاسي جو مشهور ٻيٽ آهي. بيبي تيتي محمد اسٽريٽ تي Al- Rawdha مسجد ۽ ان ڀرسان اعظم آئيس ڪريم ڪيفي آهي.
ان ٿوري جهلڪ مان ئي ڏٺو وڃي ته انڊيا جو هن پاسي وڏو اثر آهي. انهن جا ماڻهو، بئنڪون، آفيسون هن پاسي جام آهن. اها ٻي ڳالهه آهي ته تلهار ۽ ٺٽي پاسي جا آغا خاني يا سنڌي هندو به پاڻ کي انڊين سڏائين ٿا. اهو ان ڪري جو هو جڏهن هن پاسي آيا پاڪستان اڃان نه ٿيو هو ۽ هنن وٽ برٽش انڊيا جو پاسپورٽ هو. هونءَ به هن پاسي وري به انڊيا جو اسان کان وڌيڪ اثر رسوخ آهي.
هڪ مٿرداس نالي به گهٽي آهي، جيڪا اڳيان UN روڊ سان ملي ٿي. ٿورو اڳيان شوارما پلس نالي عرب اسٽائيل کاڌي جي ريسٽورنٽ آهي ۽ ٿورو اڳيان مِندو اسٽريٽ تي انڊين چاٽ ريسٽورنٽ آهي. اتي فيس فوڊ ڪيفي ۽ شري ستيا سائين سوسائٽي جي عمارت آهي ۽ اڳيان فلسطيني سفارتخانو، مسجد تامبازا ۽ ٻڌن جو مندر به ڀر ۾ آهي. مزيدار ڪيڪن بسڪيٽن جي هڪ بيڪريءَ جو نالو ئي آهي. “لذيذ”.