شهزادي عبدالرحمان کي غلام ٿي رهڻو پيو
شهزادي عبدالرحمان سوريءَ 1762ع ۾، مٿئين علائقي جي ٽمبو (Timbo) شهر ۾ جنم ورتو، جيڪو شهر اڄ به مسجدن کان مشهور آهي. هن جو پيءُ ابراهيم سوري شهر جو المامي، يعني امير المومنين/خليفو هو. ٽمبو شهر فوتا جلون جي گاديءِ جو شهر سڏيو ويو ٿي. عبدالرحمان عربي ۽ دين جي بنيادي تعليم هن شهر مان حاصل ڪئي. هن عربي ۽ انگريزيءَ کان سواءِ ٻيون به چار آفريڪي ٻوليون ۽ اسلامي سائنس جهڙا سبجيڪٽ پڙهيا. ان بعد وڌيڪ تعليم لاءِ هن جي والد هن کي پنهنجي شهر ٽِمبو کان ڏيڍ هزار ڪلوميٽر پري ڀر واري ملڪ مالي جي شهر ٽمبڪٽو موڪليو. جيتوڻيڪ مدرسا ته سندس ملڪ گني، خاص ڪري ٽمبو ۾ به هئا پر ٽمبڪٽو منسا موسيٰ شهنشاهه جي ڏينهن کان اسلامي مدرسن ۽ مسجدن کان آفريڪا ۾ مشهور ۽ تعليم جو مرڪز رهيو آهي. هي اهو شهنشاهه آهي، جيڪو وڏي شان و شوڪت سان حج تي نڪتو هو. ٽمبڪٽو اڄ به اتي جي سنڪوري (Sankore) يونيورسٽي ۽ مسجد جينيه کان مشهور آهي، جيڪي تيرهين صديءَ ۾ ٺهيون هيون ۽ هتي وڏا وڏا عالم رهيا ٿي. مسجد جينيه دراصل جينيه شهر ۾ آهي، پر ٽمبڪٽو ۽ جينيه شهر سمجھو ته ائين هئا، جيئن روهڙي ۽ ڪوٽڙي ريلوي جنڪشنون، جتي مختلف واٽن کان ايندڙ صحرا رڻ پٽ اڪرڻ وارن قافلن ساهي پٽي ٿي.
1781ع ۾ شهزادو عبدالرحمان جڏهن ٽمبڪٽو (مالي) مان تعليم حاصل ڪري موٽيو ته هو ماڻهن کي دين جي تعليم ڏيڻ سان گڏ، پنهنجي والد ابراهيم سوريءَ جي فوج ۾ پڻ ڀرتي ٿيو. سندس والد لاءِ مٿي لکي چڪو آهيان، ته هو هن علائقي فوتا جلون جو امير المومنين يعني بادشاهه / خليفو هو. هن جي وفات بعد سندس هن ولي عهد فرزند عبدالرحمان سوريءَ کي پڳ ٻڌڻي هئي. 26 سالن جي ڄمار ۾ يعني 1787ع ۾ هن جي والد هن کي فوج جي ڪنهن دستي (Regiments) جو امير (ڪمانڊر) بڻايو ۽ ٻئي سال 1788ع ۾ هن کي ٻه هزار فوجي سپاهي ڏنا ته جيئن هو ڪناري وارن علائقن تي نظر رکي جيئن واپار وڙي ۾ واڌارو رهي. ڪناري وارن شهرن ۾ يورپي قومن جي به دلچسپي هئي، جن جا جهازي يورپ کان مختلف شيون هتي جي شيدين کي ڏئي عاج، سون ۽ غلام خريد ڪري يورپ ۽ آمريڪا موڪليا ٿي. آمريڪا ۾ رهندڙ يورپين کي غلام شيدين جي سخت ضرورت هئي، جيڪي هنن جي زمينن تي هارپو ۽ سخت پورهيو ڪن. هنن يورپين آفريڪا مان ڦاسايل شيدين کان جانورن کان وڌيڪ پورهيو ورتو ٿي. سندن خريدار مالڪ پاڻ سان وڏا چهبڪ ۽ بندوقچيون کڻي هليا ٿي ۽ غلامن جي ٻڙڪ ڪڇڻ تي کين چهبڪن سان اهڙو ڪٽيو ٿي جو ٻين غلامن لاءِ به سبق ٿيو ٿي. ڪا پوليس، ڪو جج ڪو داد فرياد نٿي ٿيو. هر جاگير جو ڊچ، انگريز، پورچوگالي يا فرينچ مالڪ ان علائقي جو بادشاهه هو. آفريڪي غلام ڪنهن هڪ مالڪ وٽان ڀڄي نڪتو ٿي ته هو رنگ جي ڪري هڪدم جھلجي ٿي ويو ته هي غلام آهي. بنا مالڪ جي هيڏانهن هوڏانهن ڇا پيو ڪري. جنهن به يورپيءَ کي ڪنهن وٽان ڀڄي نڪتل غلام نظر آيو ٿي ته ان هن کي پاڻ وٽ غلام ڪري رکيو ٿي يا ڳچيءَ ۾ ڦاٿل لوهي چين تي هن جي مالڪ جو نالو ڏسي ان ڏي واپس ڪيو ٿي. ڪيترن شيدي غلامن جي ٻانهن يا پٺن تي مالڪن تتل لوهي شِيخ سان پنهنجو نالو يا پنهنجي ڪمپنيءَ جو نالو به ڏنڀي Branding) ڪري) ٿي ڇڏيو. آفريڪا کان آمريڪا پهتل غلامن جا انگ اکر ٻڌائين ٿا ته 1525ع کان 1866ع تائين اٽڪل ڏيڍ ڪروڙ آفريڪا جا باشندا مرد، عورتون، ٻار سندن گھرن مان اغوا ڪرائي يا خريد ڪري غلاميءَ لاءِ آمريڪا آندا ويا هئا، جن مان بدقمستيءَ سان فوتا جلون (گني) جي شاهي خاندان جو شهزادو جيڪو بادشاهه ٿيڻ وارو هو، اهو به هڪ هو.
شهزادو عبدالرحمان (جيڪو غلام بڻجڻ بعد به آمريڪا ۾ پنهنجي مالڪ ۽ ٻين طرفان پرنس سڏيو ويو ٿي) جيئن گھران موڪلائي سامونڊي ڪناري واري علائقي ۾ پهتو ته اتي جي مقامي شيدين کيس سوگھو ڪري غلامن جي انگريز واپاريءَ کي ٽن چئن رَمَ (شراب) جي بوتلن ۽ ٻن ٽن بندوقن جي عيوض وڪڻي ڇڏيو. آمريڪا ڏي غلام موڪلڻ جي ڌُم لڳي پئي هئي. روز غلامن سان ڀريل جهاز ائٽلانٽڪ سمنڊ جي ٻئي پار آمريڪا روانا ٿيا ٿي. پرنس عبدالرحمان کي به موڪلڻ ۾ ڪا ويرم نه لڳي. سندس پيءُ جيڪو سمجھو ته ملڪ جو سياسي طرح حاڪم به هو ته مذهبي طرح امام ۽ خليفو به، ان کي پٽ جي اغوا ۽ وڪرو ٿيڻ جي خبر پوي ان کان اڳ هو زنجيرن ۾ ٻڌل ٻين غلامن وانگر آمريڪا جي سفر تي هو.
ڏيڍ مهيني بعد آمريڪا جي ڪناري تي پهتو ۽ اڄ جي مسي سپي رياست جي شهر نچيز (Natchez) جي جاگيردار ٿامس فاسٽر (Thomas Faster) هن کي خريد ڪيو. اڄ آمريڪا جو نچيز سميت هر شهر ماڊرن نظر اچي ٿو پر جن ڏينهن ۾ پرنس عبدالرحمان سوري غلام ٿي نچيز پهتو ته ان شهر ۽ عبدالرحمان جي شهر ٽمبو ۾ زمين آسمان جو فرق هو. پرنس عبدالرحمان سوريءَ تي ٺهيل ڊاڪيومينٽري فلم “Price Among Slaves” ۾ ان جو ليکڪ اسلامي اسڪالر حمزه (Hamza Yousif Hassan) ٻڌائي ٿو ته ”فوتاجلون جي سلطنت هڪ سلجھيل قسم جي سوسائٽي هئي، جتي ذهين ماڻهو ۽ تعليم يافته عالم رهيا ٿي، جنهن کي پنهنجو آئين به هو. هنن وٽ قانون هئا. عبدالرحمان سوري نچيز شهر جون بيڪار حالتون ۽ ماڻهن جي جاهليت ڏسي ڊڄي ويو هو...”
ٿامس فاسٽر هن نئين غلام عبدالرحمان جي وارن جي ڊگهين چڳن کي ڪپڻ ۾ دير ئي نه ڪئي جيڪا فوتا جلون ۾ شاهي خاندان جي نشاني سمجھي وئي ٿي. پرنس عبدالرحمان ماضيءَ ۾ ڇا هو ان سان ٻين مالڪن وانگر ٿامس فاسٽر کي به ڪو سروڪار نه هو. هن ٻين غلامن وانگر هن کي به سخت جسماني پورهئي سان لڳائي ڇڏيو. معمولي معمولي ڳالهه تي مالڪ جي موچڙي جو زِيپٽ ۽ گار جي رَئي هئي. عبدالرحمان جهڙي شاهي خاندان جي ماڻهوءَ ۽ هڪ اعليٰ تعليم يافته ۽ ڄاڻو نوجوان لاءِ جڏهن هي سڀ ڪجھه برداشت کان ٻاهر ٿي ويو ته هن به ٻين غلامن وانگر ڀڄڻ جي ڪئي - جنهن جي مالڪن کي پرواهه نه هوندي هئي، جو سڀ يورپي گورا هڪ هئا... سڀ مالڪ ۽ رئيس هئا. ڪارا ماڻهو غلام هئا، اهي آزاد گھمي ڦري نٿي سگھيا. جنهن گوري کي ڪٿي ڪو اڪيلو شيدي نظر آيو ٿي، ته ان کي سوگھو ڪيو ويو ٿي. ڪو اهڙو شيدي نه هو، جيڪو آزاد هجي، جنهن کي گھر گھاٽ هجي، جنهن وٽ ڪو غلام وڃي پناهه وٺي ۽ لڪي وڃي. ۽ نه وري ڪي روڊ رستا ۽ ڪارون بسون هيون، جو هڪ شهر مان ڀڄي ٻئي ڏورانهين ڏيهه هليو وڃي. ان جو اندازو توهان ان مان به لڳائي سگھو ٿا، ته بعد ۾ جڏهن غلاميءَ تي بندش پئجي وئي ته به يورپ جي گورن جو آفريڪا جي شيدي ڪارن ۽ اسان ڪڻڪ رنگن ايشين سان نفرت جو حال سائوٿ آفريڪا مان لڳائي سگھو ٿا، جتي ڪارن لاءِ ٽوائليٽ به الڳ هئا. عبادت گاهه ته الڳ هئا پر ريل ۾ سفر ڪرڻ لاءِ دٻا ئي الڳ هئا. شيدي ته ڇا اسان ايشين به ڀلي ڪو پئسي وارو ۽ پڙهيل ڳڙهيل هجي، ڀلي هن مٿاهين ڪلاس جي دٻي جي ٽڪيٽ خريد ڪئي هجي پر هو ان ۾ سفر نٿي ڪري سگھيو جو اهي فقط گورن لاءِ هئا. ضد ڪرڻ يا بحث ڪرڻ تي ان جو حال اهو ڪيو ويو ٿي، جيڪو مهاتما گانڌيءَ جو ڪيو ويو. جنهن کي دٻي مان کڻي هيٺ پليٽ فارم تي اڇلايو ويو هو.
پرنس عبدالرحمان ڀڄي وڃڻ کانپوءِ ٻه ٽي هفتا آمريڪا جي جھنگلن ۾ رلندو، لڪندو رهيو. پٺيان سندس مالڪ ڳولائون ڪندو رهيو. آخر هڪ ڏينهن عبدالرحمان بيزار ٿي پيو ۽ سمجهي ويو ته هتي ڀڄڻ جي ڪا واهه ناهي. ڪٿي رهي، ڪٿي کائي پيئي، ڪٿي لڪي... ڪا واهه واٽ هن کي نظر نه آئي.
هنن ڏينهن ۾، جنهن ۾ هو اڪيلائيءَ ۾ اڌ ڍئو اڌ بک ۾ گذاريندو رهيو، هن ڏينهن رات سوچيو ۽ آخر ان ڳالهه تي پهتو، جيڪا مٿين ڊاڪيومينٽري فلم ۾ هڪ ٻيو اسلامي اسڪالر زيد شاڪر امام ٿو ٻڌائي ته: “هاڻ هو نه پاڻ کي شهزادو سمجھي ۽ نه سپاهين جو سردار ۽ ٽمبڪٽو جهڙن مدرسن مان علم حاصل ڪندڙ، عالم. هاڻ هن جي زندگيءَ جو مدار هن جي محنت ۽ قابليت تي آهي ته هو حالتن کي ڪهڙي ريت ٿو منهن ڏئي”.
هي اهو وقت هو جڏهن هن محسوس ڪيو ته هاڻ هن جو پنهنجي وطن “فوتا جلون” واپس پهچڻ هڪ اڻ ٿيڻي ڳالهه آهي... هڪ ناممڪن خواهش آهي. هن کي هاڻ زندگيءَ جا باقي ڏينهن غلاميءَ ۾ ئي گذارڻا پوندا. اها ئي رب جي منشا آهي، اهو ئي هن جي قسمت ۾ لکيل آهي. اهو سڀ هڪ خواب هو ته هو هڪ ڏينهن شهزادي مان بادشاهه ٿيندو. بهرحال ٻيو ڪو آپشن نه ڏسي هو موٽي پنهنجي مالڪ وٽ آيو ۽ هن وٽ اهڙو ته ايمانداري وارو ۽ مالڪ لاءِ فائدي وارو ڪم شروع ڪيو جو ٿامس فاسٽر جو هن غلام بنا گذارو مشڪل ٿي پيو.
در اصل فاسٽر ٻين يورپين وانگر جاهل قسم جو زميندار يا کڻي چئجي ته وڏيرو رئيس هو، جنهن کي سواءِ ڳني (Sugar cane) ۽ تماڪ جي پوک ۽ ڍورن جي پالڻ کان علاوه ٻي ڪا معلومات نه هئي. اتر آمريڪا کنڊ جون زمينون خاص ڪري مسي سپي نديءَ واريون ڪپهه جي پوک لاءِ ڀليون هيون. پرنس عبدالرحمان کي ڪپهه جي پوک جي ڄاڻ هئي جو هن جي وطن فوتا جلون ۾ ڪپهه پوکي وئي ٿي. سو هن پنهنجي مالڪ کي نچيز ۾ ڪپهه پوکڻ جي صلاح ڏني، جنهن مان فاسٽر هر سال امير کان امير ۽ تر جو مشهور “ڪاٽن گروئر” ٿي ويو. مالڪ جي ڪمائي وڌڻ تي عبدالرحمان سوري به نهايت اهم غلام ٿي پيو ۽ کيس فاسٽر پنهنجو فورمئن يعني ڪمدار ڪري رکيو جيئن هن جي صلاحن مطابق ٻيا غلام به ڪم ڪن.
ٿامس فاسٽر وٽ رهندڙ ۽ ڪم ڪندڙ ٻيا غلام ته فقر جي ماني کائيندا هئا پر پرنس عبدالرحمان مان فائدو ملڻ ڪري سندس مالڪ کيس زمين ٽڪرو ڏنو ته ان تي ڀلي هو پنهنجي کائڻ ۽ وڪري لاءِ ڀاڄيون پوکي. انهيءَ دوران 1794ع ۾ جڏهن هو 32 سالن جو هو، يعني هن کي فاسٽر وٽ ڪم ڪندي ڇهه سال ٿي ويا هئا ۽ هاڻ هو ٻين غلامن مٿان فورمئن هو ته هن پنهنجي مالڪ جي اجازت سان هن جي هڪ 25 سالن جي هڪ ٻانهي (غلام) آئسا بيلا (Isabella) سان شادي ڪئي، جيڪا دائي پڻ هئي.
هتي پڙهندڙن لاءِ اها ڳالهه واضح ڪندو هلان ته ان غلاميءَ جي دور ۾ ائين نه هو جيئن اڄ ڪلهه ڪنهن جاگيردار، وڏيري، پير وٽ ڪم ڪندڙ نوڪر ۽ نوڪرياڻيون هڪ ٻئي تي دل اچڻ تي شادي ڪن ٿا. شاديءَ بعد هنن کي اجازت آهي ته پنهنجي ٻارن کي ننڍي هوندي ئي ڪنهن پورهئي تي لڳائين يا پڙهائين. هنن جو ڪمايل پيسو هنن جي والدين کي ملي ٿو. پر غلامي وارن ڏينهن ۾ ائين نه هو. غلامن جي مالڪن جي مرضي هوندي هئي ته هو ڪنهن جي ڪنهن سان شادي ڪرائي، يا نه به ڪرائي. غلام مرد ۽ عورت جو عشق هوندي به هنن کي شاديءَ جي اجازت نه ڏئي، ويندي هو چاهي ته جنهن غلام کي خصي (کدڙو) ڪري ڇڏي. نه رڳو آمريڪا ۾ پر چين، انڊيا يا ترڪيءَ ۾ جن غلامن شاهي درٻارن يا وڏن ماڻهن جي ڏيڍين تي ڪم ٿي ڪيو، يا جن سلطانن حاڪمن پنهنجي ڌڻ زالن ۽ ڪنيزائن جي نظرداري، چوڪيداري يا ويندي جاسوسي ٿي ڪرائي ان ڪم لاءِ هنن حبشي غلامن کي خَصي - يعني Castration ڪرائي پوءِ محلاتن اندر رکيو ٿي.
ٻي ڳالهه ڪنهن مالڪ پنهنجي غلامن مان ڪنهن مرد ۽ عورت کي شاديءَ جي اجازت ڏني به ٿي ته انهن مان پيدا ٿيل ٻار پنهنجي ماءُ پيءُ وٽ ضرور رهيا ٿي، جن کي هنن نپايو ٿي پر اهي ٻار مالڪ جي ملڪيت سمجھيا ويا ٿي. جيڪو ڪنهن به وقت سندن ماءُ پيءُ جي اجازت يا صلاح مشوري بنا وڪڻي سگھيو ٿي. بلڪه Slave Traders يعني غلام رکندڙن پنهنجي غلامن جي شادي ئي ان ڪري ٿي ڪرائي جيئن هو گھڻي کان گھڻا ٻار ڄڻي ڏين، جن کي وڪڻي هو وڌيڪ پئسو ڪمائي سگهن ... هونءَ به هڪ سنئين سڌي ڦاسايل غلام کان غلامن جي اولاد جو اگھه جتي ڪٿي وڌيڪ رهيو ٿي، جو اهي باغي هجڻ بدران ٽرينڊ رهيا ٿي. هنن کي ماءُ پيءُ کان سبق مليو ٿي ته مالڪ وٽان ڀڄڻ جي ڪا واهه ناهي... ڀڄڻ جي ڪوشش ڪرڻ معنيٰ موت کي دعوت ڏيڻ آهي. سو هو وڪري بعد نئين مالڪ وٽ ائين ڪم ۾ لڳي ويا ٿي، جيئن هنن پنهنجي والدين کي ڏٺو. آفريڪا کان ايندڙ نون غلامن مان ڪيترن ئي ڀڄڻ جي ڪوشش ڪئي ٿي جيئن هن غلام پرنس عبدالرحمان يا اڳ واري چيپٽر ۾ عمر ابن سعيد ڪئي. پوءِ نتيجي ۾ وريو ڪجهه ڪونه ٿي جو غلامن جو ڀڄڻ آسان نه هو پر في الحال مالڪ پريشان ٿيو ٿي. ان ڪري غلامن جو اولاد تازي اغوا ٿيل آفريڪي همراهه کان مهانگو وڪرو ٿيو ٿي.
جتي مالڪ چاهيو ٿي هن غلام جي شادي ڪرائي ٿي، پوءِ ان خيال کان ته ان مان ٻار ٿين جيئن انهن جو وڪرو ڪري پئسو ڪمائجي يا سنڌ جي غلام (بلال) گلاب وانگر هن جي نيڪ مالڪ مخدوم حر عليءَ پنهنجي فرمانبردار غلام سان مهرباني ڪرڻ خاطر هن جي شادي ڪرڻ چاهي، پر هن وٽ جيئن ته ڪا غلام عورت نه هئي ته هن گلاب شيديءَ لاءِ هڪ شيدياڻي خريد ڪئي، جيڪا حالتن مان لڳي ٿو ته ان وقت ڊائريڪٽ زئنزيبار کان آيل نٿي لڳي پر ڪنهن مير، پير، جاگيردار وٽ پهرين جي رهيل غلامن جو اولاد هئي، جنهن کي گھر جو ڪم به آيو ٿي ته سنڌي به ڳالهائي سگھي ٿي. نه ته ممباسا يا زئنزيبار کان نون آيل شيدين کي سنڌي يا ٻي ڪا مقامي ٻولي سکڻ ۾ ڪجھه سال لڳي ويا ٿي.
آمريڪا ۾ رهندڙ هن غلام پرنس عبدالرحمان کي 38 سال غلامي ڪرڻ بعد آزادي ضرور ملي پر هن جي مالڪ هن جي ٻارن کي پاڻ وٽ سوگھو رکيو، جن کي هن وڏي ملهه تي وڪڻڻ چاهيو ٿي. انهن کي آزاد ڪرڻ لاءِ عبدالرحمان سوريءَ آمريڪا جي ڪيترن ئي شهرن جي ڪيترن ئي اميرن کان چندا گڏ ڪيا پر پوءِ به نو ٻارن مان هو فقط ٽي يا چار خريد ڪري سگھيو. ان دوران غلامن جو مالڪ فاسٽر گذاري ويو ته هن جي اولاد ۾ نه فقط هن جون زمينون ۽ ڍور ڍڳا ورهايا ويا پر غلام پڻ. اهڙي طرح عبدالرحمان سوريءَ جي باقي پنجن ٻارن مان ڪو پٽ ڪنهن حوالي ٿي ويو ته ڪا ڌيءُ ڪنهن حوالي ۽ ساڳئي وقت فاسٽر جي اولاد مان ڪو ڪنهن رياست ۾ وڃي رهيو ته ڪو ڪنهن ۾. اهڙي طرح عبدالرحمان جو اولاد به ٽڙي پکڙي ويو.