زهريلي مَکِ ۽ ماڻهن کي کنڀڻ جا طريقا
قافلو ٺاهي سفر لاءِ نڪرڻ ته جتي ڪٿي عام هو. شاهراهه ريشم ذريعي يورپ کان ترڪي ۽ چين تائين قافلا هليا ٿي يا اتر آفريڪا جي ملڪن مصر، لبيا وغيره کان صحارا رڻ پٽ لتاڙي، مالي ۽ موريطانيا مان ٿيندي وچ آفريڪاجي ملڪن ۾ پهتا ٿي. انهن قافلن ۽ هيڏانهن اوڀر آفريڪا جي بندرگاهن: باگامويو، ميلندي، ممباسا ۽ دارالسلام کان اندروني آفريڪا ويندڙ قافلن ۾ اهو فرق هو جو شاهراهه ريشم تي ته ماڻهن گڏهن، خچرن، گهوڙن يا ڍڳي گاڏين ۾ سفر ڪيو ٿي يا صحرا ٽپڻ ۾ اٺن تي سواري ڪئي ٿي پر هيڏانهن اوڀر آفريڪا ڏي تسي تسي (Tsetse) مکين ڪري ماڻهن جانورن تي سواري ڪرڻ کان گريز ڪئي ٿي. هنن مکين جي زهريلي ڏنگ جانورن کي اڦٽ ماري ڇڏيو ٿي، ان ڪري هن پاسي سفر ڪندڙن کي ميلن جا ميل پنڌ هلڻو پيو ٿي. وڪڻڻ وارو سامان يا اندروني آفريڪا مان هاٿي جي ڏندن جهڙي ڳري سامان لاءِ سفر جي شروع واري شهر مان ڀاڙي تي مزور کڻي نڪرڻو پيو ٿي يا غلامن جي خريد ڪرڻ تي اهو سامان غلامن کان کڻائڻو پيو ٿي. شروع ۾ هي قافلا فقط عاج جهڙي وکر جي خريداريءَ ۾ سرگردان رهيا ٿي پر پوءِ غلامن جي وڪري جي اهڙي پِٽ پئي جو هر هڪ جي دلچسپي ان ۾ ٿي پئي. غلامن جي ڪاروبار مان ايڏي ڪمائي ٿيڻ لڳي جو خود شيدي وڏيرا ۽ سردار پنهنجي يا پرائي ڳوٺ جا ماڻهو جهلي هنن (غلامن جي واپارين) کي ڏنا ٿي. هن ڌنڌي ۾ آفريڪن، عربن، سواحلين (سمنڊ جي ڪناري وارن شهرن ۾ رهندڙ عرب نسل جي شيدين) ۽ انڊين واپارين حصو ورتو ٿي. آفريڪي ماڻهن مزورن ۽ غلامن کي ڦاسائڻ جو ڪم ڪيو ٿي، اسان جي انڊين واپارين، سڀني کڻي نه ته به ڪيترن ئي ويندي اسماعيلين ۽ بوهرين به قافلي جو خرچ پکو مهيا ڪيو ٿي. يعني هن قافلي ۾ شامل ماڻهن جي کاڌي پيتي ۽ مزورن جي مزوريءَ ۾ Investment ڪئي ٿي ۽ پوءِ کين ان پئسو لڳائڻ تي فائدو يا نقصان نصيب ٿيو ٿي. سو اهو چئي سگهون ٿا ته انڊين Financiers هئا. عربن ۽ سواحلي ماڻهن اهو سڄو ڪاروبار هلايو ٿي يعني هو Organizers هئا... غلام خريد ڪري زئنزيبار جي غلام مارڪيٽ ۾ وڪري لاءِ پهچايا ٿي ۽ خريدارن کي هنن جي ملڪن هند، سنڌ، ايران، عربستان ۽ ترڪي وغيره پنهنجين ٻيڙين ذريعي پهچائي ڏنا ٿي.
غلامن کي کنڀڻ لاءِ ڪيترائي طريقا استعمال ڪيا ويا ٿي. هنن کي واٽ ويندي جهليو ويو ٿي. سندن گهرن مان زوريءَ ڪڍيو ويو ٿي. ڪنهن شادي يا محفل ۾ بندوقن جي ٺڪا ٺوڪي ڪري ڊيڄاري سوگهو ڪيو ويو ٿي. سڀ کان وڏي ڳالهه ته قبيلن جي سردارن پنهنجي قبيلي يا دشمن قبيلي جي ماڻهن کي هنن واپارين حوالي ڪيو ٿي. ڪٿي ته هنن عرب واپارين رات جي پوئين پهر ۾ سڄي ڳوٺ تي حملو ڪري مرد توڙي عورتون ويندي ٻار، جيڪو جيڪو هٿ چڙهيو ٿي، ان کي سنگهرن ۾ سوگهو ڪيو ٿي. ڳوٺ جا ماڻهو جيڪي بچي ويا ٿي اهي به سڄي عمر پنهنجن پيارن کي ياد ڪري رئندا رهيا ٿي. کنڀيل شيدي زئنزيبار پهچڻ تائين رستي تي مري ويا ٿي، يا زئنزيبار جي مارڪيٽ ۾ وڪرو ٿي پورهئي لاءِ ٻيڙين ۾ سٿجي مختلف ملڪن ڏي روانا ڪيا ويا ٿي.