عمان جي هندي سمنڊ ۾ حيثيت ...
دراصل ڏٺو وڃي ته عمان جي جاگرافيائي اهڙي پوزيشن آهي جو هن جي هڪ پاسي عرب امارات، سعودي عرب ۽ يمن آهي ته ٻئي پاسي عمان نار جو سمنڊ ۽ عربي سمنڊ آهي. هو هڪ طرف بيابانن ۽ رڻ پٽن ۾ رهڻ جا عادي هئا ته ٻئي پاسي سٺا سامونڊي هئا. سترهين صديءَ کان ته عماني سلطنت ايڏي طاقتور ٿي پئي جو هنن پورچوگالي حڪومت ۽ برطانوي سلطنت سان همسري (برابري) ٿي ڪئي. انهن ڏينهن ۾ اڄ واري سعودي عرب جهڙي ملڪ به ڪا حيثيت نٿي رکي جو اهو هڪ بيحد غريب ملڪ هو ۽ سلطنت عثمانيه جي قبضي ۾ هو. اهوئي حال ڪويت يا عرب امارات جهڙن عرب ملڪن جو هو. ڏٺو وڃي ته اهي سڀ ملڪ 1970ع بعد پاڻ ڀرا ٿيا آهن جڏهن انهن ملڪن مان پيٽرول نڪتو.
جيستائين مسقط پاسي کان ممباسا ڏي اچڻ وڃڻ جو سفر هو سو ڪل جا جهاز نه هجڻ جي باوجود سڙهن وارين ٻيڙين ۾ به آسان هو ڇو جو انهن ڏينهن ۾ انهن سڙهن وارين ڪاٺ جي ٻيڙين جو هلڻ چلڻ هوا جي لڳڻ ۽ ان جي رخ مطابق ٿيو ٿي. هوا جنهن طرف ڏي لڳي ٿي ان طرف هنن ٻيڙين کي ڌڪي وئي ٿي ۽ جيئن اسان واري پاسي، يعني عربي سمنڊ جي بندرگاهن وارا سياري ۾ اتر کان لڳندڙ هوا جي زور تي ڏکڻ طرف ممبئي ۽ سريلنڪا کان وڃي نڪرندا هئا ۽ ڇهن مهينن بعد هوا جو رخ بدلجڻ تي يعني چوماسي جي هوائن لڳڻ تي اهي ٻيڙا سريلنڪا، مالديپ، لکديپ ۽ ممبئي پاسي کان واپس ڀوڄ، ڪڇ ۽ سنڌ جي بندرگاهن ڏي موٽيا ٿي. بلڪه ايران ۽ عربستان کان وڃي نڪتا ٿي. سوچڻ جي ڳالهه آهي ته ڇا ته قدرت جو نظام آهي. جيڪڏهن هي تيز هوائون نه هجن ۽ ٻي ڳالهه ته هوائن جو رخ نه بدلجي ته انجڻ وارن جهاز جي ايجاد کان اڳ اسان جي هندي وڏي سمنڊ ۾ هڪ هنڌ کان ٻئي هنڌ سفر ڪرڻ ناممڪن ٿي پوي ها. مثال طور هوا هجي ها پر هن جو سڄو سال رخ اتر کان ڏکڻ هجي ها ته ان صورت ۾ ايران ۽ عرب ملڪن جا جهاز اسان جي سنڌ جي بندرگاهن ۽ اڳتي ڪڇ ملبار ڪناري ۽ سريلنڪا تائين پهچي ته وڃن ها، پر پنهنجي وطن واپس ڪيئن اچي سگهن ها؟ سو قدرت جو اهڙو نظام آهي جو دنيا جي هر سمنڊ ۾ موسم جي بدلجڻ تي هوا جو رخ ابتو ٿيو وڃي جيئن ٻيڙيون واپس وري سگهن. پيٽرول، ڊيزل ۽ انجڻيون ته هاڻ هڪ ڏيڍ صديءَ کان ايجاد ٿيون آهن نه ته حضرت نوح نبي عه کان سمنڊن تي ٻيڙيون سڙهن ذريعي هوا جي زور تي هليون ٿي. سو سياري جي موسم ۾ اتر جي هوائن جي زور تي ايران ۽ عرب پاسي جا جهازران ممباسا، دارالسلام ۽ اڳيان موزمبق پهتا ٿي ۽ موسم ۽ هوا جي رخ بدلجڻ تي واپس وريا ٿي. اسان جي آفت جهڙي لوهي ۽ طاقتور انجڻ واري جهاز ۾ حالت ان ڪري خراب ٿئي ٿي جو اسان ڪنارو ڪنارو وٺي هلڻ بدران وچ سمنڊ کي چيريندا هلون ٿا جيئن گهڻو وقت ۽ تيل خرچ نه ٿئي. پر پراڻي زماني ۾ سڙهن واريون ٻيڙيون ڪنارو ڪنارو ڏئي ايراني نار ۽ بحر احمر ٽپي سوماليا جو ڪنارو وٺي اڄ واري ڪينيا ۽ پوءِ تنزانيا ۽ موزمبق جي بندرگاهن ۾ پهتيون ٿي. انهن ڏينهن ۾ ٻيڙين جو هجڻ ۽ رستي ۽ هوائن جي ڄاڻ هجڻ ڪافي هو. عمان سڀني عرب ملڪن کان وڌيڪ امير ۽ ائڊوينچر وارو ملڪ هو. يورپي ڪيپ آف گڊ هوپ ڪراس ڪري اڃان هندي سمنڊ ۾ داخل نه ٿيا هئا ان ڪري هندي سمنڊ ۾ انڊيا توڙي آفريڪا ڪناري تي عماني ماڻهن جو اثر رسوخ هو. ويندي پاڪستان واري گوادر تي به عمانين جو قبضو هو. عمانين جي فوج ۾ اسان پاسي جا بلوچ ۽ مڪران ڪناري جا رهاڪو هئا جن عمانين سان گڏ پورچوگالين جو ممباسا ۽ دارالسلام ۾ به مقابلو ڪيو. آفريڪا جي ڪناري تي ڪجهه ڪجهه ايرانين، بلڪه شيرازين جو به اثر ضرور هو، جيڪي ڪناري وارن بندرگاهن ۾ Settle ٿيل هئا.
هندي وڏي سمنڊ جو ڪمرشل نقشو يورپين جي اچڻ بعد بدليو آهي، جو هنن وٽ جهاز راني ته ساڳي هئي پر بمن، بارودن جي ٽيڪنالاجي هئي. اسان جي درويش عربن، ايرانين ۽ انڊين ۾ ڪا تبديلي نه آئي هئي. هنن وٽ صدين کان اها ئي شعرو شاعري ۽ پراڻي زماني جا تيرڪمان، ڀالا ۽ ڪهاڙيون ۽ انڌا منڊا زنگ لڳل پستول ۽ بندوقچيون هيون.
عمان جي تاريخ تي جي نظر ڪجي ته صديون اڳ يمن، عربستان ۽ ٻين ڏورانهن علائقن جا ماڻهو هتي عمان ۾ رهائش اختيار ڪندا ويا. هنن جو گذر سفر مڇيون مارڻ، ٻني ٻاري، مال پالڻ تي رهيو ٿي. اڄ به عمان جا ماڻهو پنهنجو پنهنجو اصل نسل انهن ڀر وارن علائقن سان جوڙين ٿا، جن تان هنن جا وڏا آيا. انهن ٻاهران آيلن ۾ ”آزاد“ قبيلي جا ماڻهو اهم چئي سگهون ٿا جن مان اڳتي هلي هن ملڪ جا حاڪم، امام ۽ سلطان ٿيا. عمان ڏي هيءَ لڏپلاڻ اسلام کان به گهڻو اڳ ٿي هئي. ستين صديءَ ۾ عمانين جو اسلام سان واسطو ٿيو ۽ هو مسلمان ٿيا. عمانين کي اسلام جي دائري ۾ آڻڻ جو ڪريڊٽ مشهور عرب ڪمانڊر عمرو بن العاص کي ڏنو وڃي ٿو جنهن جي تبليغ جي نتيجي ۾ عماني يڪدم مسلمان ٿيا. عمرو بن العاص اسلامي دنيا جي هڪ بيحد اهم شخصيت ٿي گذري آهي ۽ هن اسلام خاطر ڪيترين ئي جنگين ۾ حصو ورتو ۽ سوڀ حاصل ڪئي. پاڻ قريش قبيلي جي هڪ امير سوداگر جو فرزند هو. پاڻ 573ع ۾ مڪي ۾ ڄائو هو ۽ 664ع ۾ مصر ۾ وفات ڪيائين. 56 ورهين جي ڄمار ۾ (629ع ۾) هن اسلام قبول ڪيو هو. حضرت عمر جي ڏينهن ۾ هن مصر فتح ڪيو ۽ کيس اتي جو گورنر مقرر ڪيو ويو. پاڻ الفسطاط نالي هڪ نئين شهر جو بنياد رکيو ۽ ان کي گاديءَ جو شهر بڻايو. هن شهر فسطاط ۾ اڄ به سندس نالي واري مسسجد “مسجد عمرو بن العاص” موجود آهي. اها مسجد آفريڪا کنڊ جي پهرين مسجد چئي سگهجي ٿي، ڇو جو مصر اهو ملڪ آهي جيڪو ايشيا ۾ به اچي ٿو ته آفريڪا کنڊ ۾ پڻ! مسجد کان علاوه عمرو بن العاص نالي مسجد جو هڪ فنڪشن هال “دار مناسبات مسجد عمرو بن العاص” پڻ آهي ۽ اتي ئي عمرو بن العاص نالي روڊ آهي جيڪو نيل ندي واري پل “ڪورنيش نيل” سان وڃي ملي ٿو. حضرت عمرو بن العاص ٻه دفعا مصر جو گورنر ٿيو. هڪ دفعو حضرت عمر رضه ۽ حضرت عثمان غني رضه جي ڏينهن ۾ 640ع کان 646ع تائين ۽ ٻيو دفعو امير معاويه جي ڏينهن ۾ 658ع کان 664ع تائين.
بهرحال پاڻ عمان جي ڳالهه ڪري رهيا هئاسون جنهن جي گاديءَ جو شهر مسقط آهي جيڪو دبئي، ڪويت، عدن ۽ سعودي عرب کان به اسان جي شهر ڪراچيءَ کي ويجهو آهي. اموي گهراڻي جي ختم ٿيڻ بعد سگهوئي هتي امام چونڊڻ لاءِ اليڪشن ٿي. عباسي گهراڻي جي دور ۾ هتي جي عماني امامن جو، “گلف ۽ مشرقي آفريڪا” پاسن تي ڪنٽرول قائم ٿيو. بعد ۾ پورچوگالين جي هندي وڏي سمنڊ ۾ داخل ٿي 1507ع ۾ مسقط تي قبضو ڪري ورتو ۽ 1650ع تائين 143 سال مسقط تي حڪومت ڪئي. پورچوگالين کي پنهنجي ڪاروبار کي مضبوط ڪرڻ لاءِ هن علائقي جي سامونڊي گسن تي نظر رکڻ لاءِ مسقط بهترين جڳهه لڳي، جتي هنن پنهنجن ماڻهن لاءِ قلعو به اڏرايو جنهن جي باقيات اڄ به موجود آهي.
سلطنتِ عثمانيه جي ترڪن عارضي طور 1581ع ۾ مسقط تي قبضو ڪيو جيڪو هنن وٽ 1588ع تائين رهيو. سترهين صديءَ ۾ عمانين پاڻ ۾ گڏ ٿي پاڻ کي هڪ طاقتور قوم ٺاهيو ۽ 1650ع ۾ پورچوگالين کي نه فقط پنهنجي ملڪ مان تڙي ڪڍيو پر اوڀر آفريڪا مان پڻ جيڪي علائقا پوءِ عمان وارن جا ڪالوني طور رهيا. عمان جي مختلف امامن جن پاڻ کي پوءِ سلطان سڏرايو، حڪومت ڪندا رهيا. 1806ع ۾ سعيد بن سلطان عمان ۽ زئنزيبار ۽ اوڀر آفريڪا جي ڪناري واري پٽيءَ جو ۽ مڪران ڪوسٽ جي علائقي گوادر جو آخري حاڪم ٿيو. 1856ع ۾ سلطان ”سعيد بن سلطان الابوسعيد” جي وفات بعد عمان ۽ زئنزيبار سلطنتون الڳ الڳ ڪيون ويون. سندس هڪ پُٽُ ثويني ابن سعيد عمان جو سلطان ٿيو ۽ ٻيو پُٽُ ماجد ابن سعيد زئنزيبار جو.