ٺٽي جي خوجي ”ٿاريا ٽوپڻ“ جي ڪهاڻي
زئنزيبار جي هڪ گهٽي ”ٿاريا اسٽريٽ“ جيڪا اتي ئي اسٽون ٽائون ۾ آهي ۽ جنهن گهٽيءَ تي جبرائيل مسجد ۽ ٿورو اڳيان دائودي بوهرا مسجد، زئنزيبار اسٽون ٽائون هوٽل، ماما هوئا ويٽنام ريسٽورنٽ ۽ اپيندو وومين ڊپارٽمينٽل اسٽور آهي، اتي جي هڪ ڪيفي ”زئنزيبار ڪافي هائوس“ ۾ اچي چانهه پيتي هئيسين. ڪيفي مان نڪرڻ مهل، ڪيفي جي در وٽ ٻه پير مرد ڪڇي يا شايد گجراتيءَ ۾ خبر چار ڪري رهيا هئا. آفريڪا جي سر زمين تي ڪنهن کي پنهنجي تَرَ جي ٻولي ٻڌي مون کي به حيرت ٿي. خير حيرت ته نه جو ان کان چڱي طرف واقف ٿي چڪو هوس ته هن پاسي اسان جي ننڍي کنڊ جا ڪيترائي ڪڇي، گجراتي، سنڌي، ملباري واپاري رهن ٿا، جن جا وڏا ڪئين سال اڳ هتي آيا جڏهن اڃا جهاز ڪَلَ تي نه پر سڙهن تي هوا جي رخ مطابق هليا ٿي. سو هنن کي ان قسم جي ٻوليءَ ۾ ڳالهائيندو ٻڌي مون کي حيرت نه پر پنهنجائپ جو احساس ٿيو ۽ مون هنن پوڙهن کي ”هيلو“ چئي اڙدو ۾ سندن حال احوال پُڇيو. هو ستر ۽ اسي سالن جي وچ عمر جا هئا ۽ آئون اڃا ٽيهه سالن کان ننڍو هوس. هنن خوش اخلاقيءَ سان اسان جهاز وارن ٻن ٽن دوستن سان ڳالهايو. موڪلائڻ وقت مون ائين ئي کڻي روڊ جو پڇيو ته هي ٿاريا اسٽريٽ وارو ڪير آهي. مون ته سمجهيو ته هو هتي جي يا ڪينيا، تنزانيا يا يوگنڊا جي ڪنهن آفريڪن جو نالو کڻندا، پرهنن کِلي چيو ته ”اپنا هي سنڌي ڪڇي ڀائي ٿا جس ڪو پوري دنيا جانتي هي.“
بعد ۾ ٻئي ٽئي ڏينهن زئنزيبار ۽ دارالسلام جي انڊين واپارين کان جڏهن خبر پئي ته ٿاريا ٽوپڻ هن تَرَ - يعني اوڀر آفريڪا جو امير ۽ وڏي ساک وارو آغا خاني واپاري آهي، جنهن جو اصل نالو فاروق محمد حسين هو پر هو ننڍپڻ کان ٿاريا ٽوپڻ جي نالي سان مشهور آهي. ٽوپڻ سندس ذات هئي، جيڪا سندس وڏي ڏاڏي جي نالي پٺيان آهي ۽ ٿاريا ائين قرب ۽ پيار جو يا عزت جو نالو چئي سگهجي ٿو.
ٿاريا ٽوپڻ جي ڪهاڻيءَ جو واسطو ڪجهه تاريخ سان به آهي، سو پڙهندڙ جيڪڏهن غور سان پڙهندا ته هنن کي ضرور دلچسپ لڳندي ۽ اهو احساس ٿيندن ته اسان جو علائقو سنڌ ۽ ڪڇ وغيره گذريل وقتن ۾ جهازراني توڙي واپار ۾ دنيا ۾ مشهور هو جتان جا جهاز ۽ بوهري، خوجا، ميمڻ، سنڌي هندو واپاري اسان واري پاسي مالابار ڪناري، سري لنڪا، جاوا سماترا توڙي عرب ملڪن ۽ آفريڪا جي اوڀر ڪناري وارن شهرن ۾ پکڙيا پيا هئا.
اسان جي ”سر ٿاريا ٽوپڻ“ جو احوال لکڻ کان اڳ ڪڇ جي حاڪم مهارائو خينگر اول (Maharao Khengar I) (ڄم جو سال 1510ع ۽ وفات 1585ع) کي ڪريڊٽ ڏيندس، جنهن پنهنجي دور حڪومت (1538ع کان 1585ع) ۾ ڪڇ جي مانڊوي شهر کي هڪ سهڻو ۽ آسودو بندرگاهه بڻائڻ چاهيو ٿي. انهن ڏينهن ۾ سنڌ جي شهر ٺٽي ۾ ڀاٽيا قوم جا مشهور هندو واپاري ۽ ڪاريگر رهيا ٿي. ڪڇ ۾ واپار وڙي کي وڌائڻ لاءِ ڪڇ جي هن حاڪم ”مهارائو خينگر اول“ ٺٽي مان ڀاٽيا سيٺ ٽوپڻ کي ڀوڄ ۾ گهرايو جيئن هن کان ان معاملي تي صلاح ورتي وڃي. سيٺ ٽوپڻ جي اچڻ ۽ هن جي هدايتن موجب مانڊوي کي سٺو شهر ۽ سهوليت وارو بندرگاهه بڻائڻ لاءِ مهارائو خوب پئسو لڳايو. سيٺ ٽوپڻ سنڌ جا بهترين واڍا جيڪي جهاز ٺاهڻ جا ڪاريگر هئا، انهن کي مانڊويءَ ۾ گهرايو. پڙهندڙ ان مان اندازو لڳائي سگهن ٿا ته ان پنڌرهين سورهين صديءَ ۾ ڇا ٺٽي جو شان هو، جتي جا ٺهيل جهاز ۽ ٻيڙا عرب ۽ ايران کان اوڀر آفريڪا تائين مشهور هئا. ۽ هيءَ ڳالهه فقط آئون نه پيو ڪريان پر جتي ڪٿي توهان پڙهي سگهو ٿا ۽ جنهن جو ذڪر ڪيترن يورپي تاريخدانن ۽ ليکڪن به ڪيو آهي. هنن سر ٿاريا ٽوپڻ بابت پڻ لکيو آهي. هتي اهو به لکندو هلان ته انهن ڏينهن ۾ جهاز- يعني سڙهن تي هلڻ وارا ٻيڙا ڪاٺ جا هوندا هئا، جن کي ڪاٺ جي چپرن سان ملايو ويو ٿي. پر ٺٽي جا هي جهاز ساز انهن ڏينهن ۾ ايترو هوشيار هئا، جو هنن لوهه کي کوري ۾ ڳاري ان مان ڪوڪا ڪِليون ٺاهي ورتا ٿي ۽ هو جڏهن مانڊويءَ ۾ جهاز ٺاهڻ لاءِ آيا ته سيٺ ٽوپڻ هنن کي مالابار مان ڪاٺ گهرائي ڏنو ٿي ۽ ڀر واري شهر باچائو ۾ کورا هجڻ ڪري هو لوهه جا ڪوڪا اتان ٺاهي آيا ٿي. بهرحال سنڌ جي واڍن ڪڇ جي مانڊوي بندرگاهه کي جهاز سازيءَ جو مرڪز بڻائي ڇڏيو. سو مانڊوي (ڪڇ) ۾ واپار وڌائڻ ۽ جهاز سازيءَ جي ڪاروبار جو بنياد ٺٽي جي سيٺ ٽوپڻ ڀاٽيا رکيو چئجي ته غلط نه ٿيندو. هن مانڊويءَ ۾ ڪجهه مندر به ٺهرايا جن مان هڪ، بندرگاهه جي ڀر واري لاءِ چون ٿا ته اڄ به قائم آهي.
هڪ ٻي ڳالهه ته اڄ ڪلهه ويزا ۽ پاسپورٽن جي چڪر ڪري اسان جو انڊيا وڃڻ ڏکيو ٿي پيو آهي ۽ روڊ رستا ۽ ڪارون ٿيڻ ڪري اسان ملتان لاهور پاسي جو رخ رکون ٿا نه ته پراڻي زماني ۾ جڏهن اهي ڪارون، بسيون ريل گاڏيون ايجاد نه ٿيون هيون ته ماڻهن هڪ هنڌ کان ٻي هنڌ پيرين پنڌ سفر ڪيو ٿي يا وڌ ۾ وڌ گڏهه، خچر جهڙي ڪنهن جانور تي يا بيل گاڏين ۾! اسان سنڌ جي ماڻهن لاءِ ڪم ڪار يا گهمڻ ڦرڻ لاءِ ڪڇ ۽ گجرات جا مٿيان شهر: مانڊوي، مندريا، ڀوڄ، باچائو، لکپت، ڪوٺاڙا، انجار، ڪنڊلي وغيره سڀ کان ويجها هئا، جتي خُشڪي رستي به وڃي سگهياسين ٿي ته ٺٽي پاسي کان ٻيڙين ۾ چڙهي به. شاهه لطيف جي بيتن مان به صاف لڳي ٿو ته هن خشڪي رستي ۽ سامونڊي رستي جاوا سماترا تائين نه ته ڪڇ گجرات تائين تمام گهڻو سفر ڪيو ۽ سفر ڪندڙ سامونڊين سان خوب خبرون چارون به ڪيون جو هن کي نه فقط جاگرافي ۽ موسمن جي ڄاڻ هئي پر ٻيڙيون هلائڻ وارن ناکئن ۽ هنن جي گهر وارن جي احساسن جي به پروڙ هئي.
سيٺ ٽوپڻ مانڊويءَ ۾ رهيو پيو هو ته انهن ڏينهن ۾ سنڌ کان هڪ اسماعيلي وڪيل سيد پير دادو (ڄم جو سال 1474ع وفات 1595ع) سال 1587ع ۾ ڪڇ ۾ آيو، جتي هن سيٺ ٽوپڻ سميت وڏي تعداد ۾ هندن کي مسلمان بڻايو. ڪڇ جي جنهن حاڪم مهارائو خينگر سيٺ ٽوپڻ کي گهرايو هو، ان جو 1585ع ۾ انتقال ٿي چڪو هو ۽ ڪڇ جو حاڪم هاڻ رائو ڀارمل اول هو. هو 1585ع کان 1631ع تائين حاڪم رهيو. (هن جي حڪومت جي آخري سالن ۾ دهليءَ تي مغلن جي حڪومت شروع ٿي هئي.)
سيٺ ٽوپڻ ٺٽي موٽڻ بدران مانڊوي ۾ ئي رهي پيو، جتي ٻيا به ڪيترائي نو مسلم اسماعيلي ۽ اڳ جا اسماعيلي باشندا رهيا ٿي ۽ جلد ئي اتي جماعت خانو پڻ ٺهيو. سيٺ ٽوپڻ ڀاٽيا جو اولاد به اٽڪل ٻه صديون واپار ۾ رهيو ۽ خوب پئسو ڪمايو. مانڊويءَ جا اسماعيلي وڏي ساک وارا واپاري ليکيا ويا ٿي ۽ هنن جو واپار انڊيا جي پري پري شهرن تائين هليو ٿي. پر هو ڇا چوندا آهن ته هڪ سج ٻه پاڇا- هڪ اهڙو وقت آيو، جو ملڪ جون معاشي حالتون اهڙيون خراب ٿي ويون جو هنن جو بزنس زوال ۾ هليو ويو. بعد ۾ سڪار به آيو پر هي ڀاٽيا وارا- يعني ٺٽي جي ٽوپڻ جو خاندان وري چڙهي نه سگهيو ۽ هن قوم جا اسماعيلي سخت غربت جي زندگي گذارڻ لڳا. اهو سلسلو هلندو رهيو تان جو انهن مان هڪ ٿاريا ٽوپڻ نالي ننڍڙي ڇوڪري زئنزيبار آفريڪا ۾ اچي واپار ۾ اهڙو ته نالو پيدا ڪيو جو هو ”عاج جو بي تاج بادشاهه“ سڏجڻ لڳو.
ٺٽي (سنڌ) کان ڪڇ ۾ اچي ٻيڙين جو ڪم ڪرڻ وارو ڀاٽيا ذات جو هي هندو واپاري سيٺ ٽوپڻ جيڪو ڪڇ ۾ رهڻ دوران اسماعيلي مسلمان ٿيو، ان جي اولاد مان ”ٿاريا ٽوپڻ“ 1823ع ۾ ڪڇ جي شهر لکپت ۾ ڄائو. يعني سيٺ ٽوپڻ ڀاٽيا جو ٺٽي ۾ ڄمڻ جو سال 1530ع سارجي ته هي نينگر ٿاريا ٽوپڻ جيڪو لکپت ۾ 1823ع ۾ يعني ٽن صدين بعد ڄائو. هن جو پيءُ هڪ غريب سبزي فروش هو، جنهن گاڏي تي ڀاڄي رکي لکپت شهر جي گهٽين ۾ هوڪا ڏئي اها وڪڻي ٿي. لکپت ۾ ڪا سرڪاري طرح غريبن جي تعليم حاصل ڪرڻ لاءِ سهولت نه هئي سو ٿاريا ٻارهن سالن جو ٿي ويو پر اڻ پڙهيل ئي رهيو. هو پنهنجي پيءُ کي ڀاڄي صاف ڪرائڻ ۽ گراهڪن کي توري ڏيڻ ۾ مدد ڪندو رهيو ٿي. هن جو اهو ئي وڏو خواب هو ته هڪ ڏينهن هن جو پيءُ پئسو گڏ ڪري هن کي الڳ گاڏو وٺي ڏيندو ۽ هو ان ۾ ڀاڄي يا فروٽ رکي پنهنجي مرضيءَ جي گهٽين ۾ وڪڻندو.
هڪ ڏينهن هن ڏٺو ته هن جي گهٽيءَ جو ڪو ڇوڪرو هڪ دڪاندار کان روپئي جو سِڪو ڪرڻ تي تِرڳائي وٺي ڀڳو. ٿاريا کي اها ڳالهه نه وڻي ۽ هُن هن ڇوڪري جي پويان ڊوڙي هن کان روپيو ورتو ۽ هاڻ دوڪاندار کي واپس ڪرڻ لاءِ اچي رهيو هو ته هن ڏٺو ته سامهون دڪاندار ۽ ان جا ساٿي هن ڏي اچي رهيا هئا. ٿاريا دڪاندار کي هن جو ڪِريل روپيو ڏنو پر دوڪاندار ۽ ٻيا پُڇا ڳاڇا ڪرڻ بدران ته اهو ڪنهن کنيو ۽ ڪير پيو موٽرائي ڏي، ماڳهين ٿاريا پٺيان رڙيون ڪري ڊوڙڻ لڳا. غريب ٿاريا ماڻهن جي رڙين ۽ هن کي چور چور چوڻ تي ڏڪي ويو ۽ هن کي خوف ورائي ويو ته هو هن کي قتل ڪري ڇڏيندا ۽ جي بچي به ويو ته هن جو پيءُ هنن جي واتان ٻڌايل ڪوڙي ڳالهه کي سچ سمجهي هن کي دڙڪا ڏيندو ته تو اسان جي خاندان جي بي عزتي ڪرائي ڇڏي. ان خوف کان هن کڻي سمنڊ ۾ ٽپ ڏنو ۽ اڳيان بيٺل جهازن مان هڪ تي چڙهي ويو. ان جي گدام ۾ جتي سامان جون ڳوڻيون، دٻا ۽ کوکا رکيا هئا اتي انهن جي هيٺيان ٿوري جاءِ ڏسي هو سوڙهو سنگهورو ٿي سمهي رهيو. ٿڪل ته اڳهين هو، سمهڻ سان اک لڳي ويس. ڪيترا ڪلاڪ هو ستو رهيو اها ته هن کي خبر ناهي پر جڏهن اک کليس ته هن ڏٺو ته اهو جهاز کلئي سمنڊ ۾ هو ۽ هي هڪ اسٽو اوي (Stowaway) جي صورت ۾ هو. Stowaway ان ماڻهوءَ کي سڏجي ٿو جيڪو بنا سفر جي ڪاغذن ۽ ڀاڙي ڏيڻ بنا پاڻيءَ جي يا هوائي جهاز ۾ لڪچوريءَ سفر ڪري. اسان جو به جهاز جڏهن ڪنهن بندرگاهه مان لنگر کڻڻ وارو هوندو آهي ته ان کان اڳ اسان جهاز جي ڪنڊ ڪنڊ جاچڻي پوندي آهي ته ڪو Stoway - يعني لڪل ماڻهو ته نه آهي. ڇو جو لڪ چوري سفر ڪرڻ وارو ٻئي بندرگاهه ۾ پهچڻ تي جهاز وارن لاءِ مسئلو ٿو پيدا ڪرائي جو ان ملڪ جي اميگريشن جهاز وارن تي الزام ٿي هڻي ته هو غير قانوني طور ماڻهو هنن جي ملڪ ۾ سمگل ڪري رهيا آهن. ٻي ڳالهه ته هو اهڙي هنڌ لڪل هجي جتي هوا جو به بندوبست نه هجي يا اهو ڪمرو سڄو سفر، تالي هيٺ هجڻ ڪري ماني ٽِڪي نه ملڻ ڪري هو اڃ ۽ بُک وگهي مري وڃي ۽ ٻئي ملڪ ۾ سامان لاهڻ مهل هڪ مئل ماڻهو ملڻ تي ان ملڪ جي پوليس جهاز وارن تي ڪيس ڪري سگهي ٿي. سو اسان کي جي ڏينهن اڌ جي سفر بعد به ڪنهن اسٽو اَوي جي خبر پئجي ويندي آهي ته ان غير قانوني مسافر (Stowaway) کي پنهنجي ملڪ واپس لاهڻ لاءِ جهاز کي موٽائي ايندا آهيون. اهي هاڻ جا سخت قائدا قانون آهن. جن ڏينهن ۾ ٿاريا جهاز ۾ لڪل نظر آيو يعني ٻه صديون اڳ 1835ع ۾، ان وقت ويزائن ۽ پاسپورٽن جو گهڻو کٽراڳ نه هو ۽ نه ڪنهن ڌارئين ملڪ ۾ وڃڻ تي ڪا ايڏي سختي هئي. خاص ڪري جيڪڏهن انهن ٻنهي ملڪن تي ساڳي يورپي ملڪ جو راڄ هو ته. ها البت بنا ڀاڙي جي جهاز تي سفر ڪرڻ واري مسافر کان ڀاڙي ۽ ماني ٽِڪي جا پئسا وصول ڪرڻ لاءِ هن کان سڄو ڏينهن سخت پورهيو ڪرايو ويو ٿي. پر هتي ٿاريا جي ننڍي عمر (ٻارهن سال) ڏسي ۽ سندس ڏک جهڙي ڪهاڻي ٻڌي جهاز وارن هن کي ڪجهه نه چيو ۽ هن کي مفت ۾ ماني ٽڪي ڏيندا رهيا. دراصل جتي هي لڪيو ويٺو هو اتي ڪير به نه آيو هو ۽ هن به سمجهيو ته شايد هي جهاز مانڊوي کان مُندرا يا ڪڇ جي ڪنهن ڀر واري بندرگاهه ۾، چند ڪلاڪن اندر پهچي ويندو پر جڏهن هن کي سڄو ڏينهن گذري رات ٿيڻ لڳي ته هن کي اُڃ ۽ بک ڏاڍو ستايو ۽ ان لڪل جاءِ مان نڪري ظاهر ٿيو ته جهاز جي ٽنڊيل (Tindal) جيڪو خلاصين جو انچارج ٿئي ٿو ان ڏسي ورتس ۽ پوءِ ٿوري گهڻي دڙڪي دهمان بعد کيس مفت ۾ سفر ڪرڻ ڏنو ويو.
ٻن ٽن هفتن بعدهن جهاز زئنزيبار ۾ اچي لنگر ڪيرايو، جتي هڪ اڪائونٽنٽ جنهن اتي مُندرا (ڪڇ) جي هڪ انڊين فرم ”جيرام شِوَجِي ڪمپني“ ۾ ڪم ٿي ڪيو، ان ٿاريا جي پيءُ کي سڃاتو ٿي جو هو به ان ئي ڳوٺ لکپت يا شايد مانڊوي جو رهاڪو هو، هن جو دوست ٿي ويو ۽ هن کي پنهنجي ڪمپنيءَ جي مالڪ ”لڌا ڌامجي“ جي گهر ۾ ٺهيل باغيچي جي ٻهاري ڪرڻ لاءِ ڀنگيءَ طور 6 شلنگ مهيني جي پگهار تي رکرايو. اها ڳالهه آهي ته - بلڪه منهنجو ذاتي تجربو به آهي ته اسماعيلي يعني آغا خان جا مريد، جتي به ڪم ڪن ٿا ۽ جيڪو به ڪم ڪن ٿا اهو محنت ۽ ايمانداريءَ سان ڪن ٿا. اجايو شوبازيءَ تي پئسو وڃائڻ بدران سادگيءَ ۾ رهي بچت ڪن ٿا ۽ پنهنجي ڪاروبار کي پِرايل تجربي ۽ گڏ ڪيل پئسي جي آڌار تي وڌائين ٿا. آئون ڪنهن زماني ۾ شايد 1970ع ۾ سال ٻه نارٿ ناظم آباد جي C بلاڪ ۾ رهيس، جتي نئين آبادي ٿي هئي ۽ گهڻي ڀاڱي فليٽن ۾ ڪراچي جي مختلف علائقن ۽ اندروني سنڌجي ڳوٺن کان آيل خوجا (اسماعيلي) انهن سادن فليٽن ۾ مسواڙ تي رهيا ٿي، جيڪي آغا خان طرفان هنن جي سهولت لاءِ ٺهرايا ويا هئا، جيئن هن کان اڳ ڪريم آباد ۽ ٻين هنڌن تي به ٺهرايا ويا هئا.
ان ۾ ڪو شڪ ناهي ته بوهرين ۽ کوجن جي رهائش ڪري ”بلاڪ سي“ پرامن علائقو ليکيو ويو ٿي. هتي اهو سال ٻه رهڻ کان اڳ آئون ان خيال ۾ هوس ته اسماعيلي سئو سيڪڙو دولتمند ٿين ٿا پر هتي رهڻ تي مون ڏٺو ته هتي هنن ننڍڙن فليٽن ۾ رهندڙ سڀ ماڻهو غريب ۽ ”آڻيون ۽ چاڙهيون ڏٿ ڏهاڙي سومرا“ ڪلاس سان تعلق رکيو ٿي. هنن فٽ پاٿ تي ويهي ڀاڄيون ۽ فروٽ وڪيو ٿي، اليڪٽريشن، واڍو ۽ پلمبر ٿي ڪم ڪيو ٿي، رڪشا هلائي ٿي، فٽ پاٿ تي ويهي موٽر سائيڪلن جو تيل بدلايو ٿي يا دٻي ۾ سموسا رکي وڪيا ٿي... وغيره. پر مون ڏٺو ته هنن ڪنهن به ڪم ۾ پنهنجي بي عزتي نٿي سمجهي جيتوڻيڪ هڪ ٻن کان ته خبر پئي ته هنن جا ويجها مائٽ ڪراچيءَ ۾ وڏا سيٺ آهن. ٻي ڳالهه ته هنن جيڪو به ڪم ڪيو ٿي ان جي هنن کي چڱي طرح ڄاڻ هئي ۽ ايمانداريءَ سان ڪيو ٿي. اهي ڳالهيون ڏسي آئون اهوئي چوندو هوس ته جيڪي فٽ پاٿ تي بوڇڻ وڇائي ڀاڄيون پيا وڪڻن يا پلاسٽڪ جا ٿانوَ سائيڪل تي رکي پيا وڪڻن، هڪ ڏينهن پڪ دڪانن جا به مالڪ ٿي ويندا ۽ واقعي ڏهه پنڌرهن سالن بعد منهنجو ان علائقي ۾ اچڻ ٿيو ته مون ٻن ٽن کي سڃاتو ته هو دڪانن جا مالڪ هئا ۽ ٽيهه چاليهه سالن بعد ته هنن مان ڪيترا ننڍن ننڍن ڪارخانن جا مالڪ ٿي ويا ۽ ڪيترن جا ٻار تعليم ۾ اعليٰ ڊگريون ۽ اعليٰ پوزيشنون کڻي ملڪ جا قابل سرجن، انجنيئر، پروفيسر ٿي ويا.
ٻاهر ولايت ۾ به - خاص ڪري سنگاپور، ملائيشيا، انگلنڊ ۽ آفريڪا جي شهرن ۾ به مون ڪيترن اسماعيلين (خوجن) کي ڏٺو يا هنن جون ڪهاڻيون پڙهيون ته هو ماتلي، تلهار، ٺٽي، مانڊوي، مندرا، ڀوڄ، لکپت کان هٿين خالي ولايت جي شهرن ۾ پهتا، جتي هنن فقط ۽ فقط محنت، عقل، ڄاڻ ۽ نيڪ نيتيءَ سان ڪم ڪري پنهنجو نالو پيدا ڪيو ۽ پنهنجيون ۽ پنهنجي خاندان جون معاشي حالتون بهتر ڪيون. زئنزيبار ۾ به آيل ٻارهن سالن جي غريب نينگر ٿاريا ٽوپڻ جي اها ئي ڪهاڻي آهي. ٿاريا ٽوپڻ تي ڪيترن ئي پنهنجن ۽ يورپي ليکڪن ڪتاب، مونوگراف ۽ مضمون لکيا آهن. آئون به انهن مان ڪجهه پڙهي هن جي ڪهاڻي لکي رهيو آهيان. انهن مان هڪ جنهن جو هن وقت نالو ياد نه پيو اچي پر هن جو اسماعيلين بابت لکيل هي رمارڪ ڌيان ۾ اچي رهيو آهي ته:
“It is an admitted fact that most of the Indian Ismailis came in Africa with industry in their blood, business in their brains and immense caliber to labour in their muscles, but with empty pockets…. This illustration richly emanated in the personage of Tharia Topan….”
ٿاريا ”سيٺ لڌي“ جي گهر جي ٻهاري ۽ ڇنڊ ڦوڪ ڪرڻ سان گڏ سرڪار کان ڪجهه قرض ورتو ۽ هڪ گڏهه گاڏي خريد ڪئي. هو گڏهه گاڏيءَ تي چڙهي روزانو مختلف ڳوٺن ۾ ويو ٿي ۽ اتي جي هارين نارين کان لونگ ۽ ناريل خريد ڪري شهر (اسٽون ٽائون) جي دڪاندارن کي وڪرو ڪيو ٿي. پڙهندڙ شايد اهو سوچين جيڪو مون به پهرين سوچيو ته ٿاريا گڏهه وٺڻ بدران موٽر سائيڪل ڇو نه ورتي؟ اڄ به گڏهه جي قيمت کان موٽر سائيڪل سستي آهي جيڪا ٻه ڏينهن نٿي هلائجي ته پيٽرول خرچ نٿو ٿئي. گڏهه رکڻ ۾ چاهي هن کان ڪم وٺجي يا نه پر هن کي گاهه پٺو ته روز ڏيڻو پوي ٿو... پر پوءِ ڌيان ۾ آيو ته اهو سال 1835ع هو جنهن ۾ هي نينگر ٿاريا ٽوپڻ زئنزيبار آيو هو ۽ انهن ڏينهن ۾ ته انڊيا ۾ به موٽر ڪارون يا موٽر سائيڪلون ۽ پڪا روڊ نه هئا. مغل بادشاهه هاٿيءَ تي سفر ڪندا هئا. 22 سالن بعد انڊيا ۾ 1857ع ۾ ٿيل بغاوت بعد جڏهن انگريزن مغل بادشاهه بهادر شاهه ظفر کي رنگون موڪليو ته هنن بادشاهه سلامت کي به ڍڳي گاڏيءَ ۾ ڪلڪتي تائين موڪليو، جتان پوءِ پاڻيءَ جي جهاز ۾ رنگون روانو ڪيو هو.
ٿاريا ٽوپڻ جڏهن 1835ع ۾ زئنزيبار پهتو هو ته ان وقت عماني حاڪم ”سعيد بن سلطان“ عمان ۽ زئنزيبار- ٻنهي سلطنتن جو سلطان هو، جيڪي 1856ع ۾ سندس وفات تي سندس وصيت موجب الڳ الڳ ڪيون ويون ۽ سندس ڇهون نمبر پٽ ماجد بن سعيد فقط زئنزيبار سلطنت جو سلطان ٿيو. 1870ع ۾ هن جي وفات بعد جڏهن هن جو ڀاءُ برغش بن سعيد زئنزيبار جو سلطان ٿيو ته هن پنج ڇهه وڏا محل ٺهرايا. يعني ان وقت ٿاريا 50 سال ٽپي چڪو هو. سلطان برغش هڪ محل - جنهن ۾ پاڻ رهيو ان جو ٻاهريون گيٽ وڏو ڪري ٺهرايو جو هو يا ان جي فئملي هاٿيءَ تي چڙهي ٻاهر نڪرندي هئي. انهن ڏينهن تائين ته ٿاريا ٽوپڻ به وڏي ڳالهه ٿي چڪو هو، جنهن سان دوستي ڪندي سلطان برغش به فخر ٿي محسوس ڪيو. سو جن ڏينهن ۾ ٿاريا گڏهه گاڏي ورتي انهن ڏينهن ۾ ملڪ جي حاڪمن سلطانن به لڳي ٿو ته گڏهه گاڏيءَ تي ئي سفر ٿي ڪيو، جيئن اسان وٽ سنڌ ۾ انگريزن جي 1843ع ۾ اچڻ کان اڳ سنڌ جي حاڪمن ميرن خدآباد کان نيرون ڪوٽ وغيره اچڻ لاءِ گهوڙن ۽ اُٺن تي سفر ٿي ڪيو.
ٿاريا گڏهه گاڏيءَ ڪري لونگن ۽ ناريلن جي وڪري مان سٺو ڪمايو ۽ هن يڪدم سرڪار کان ورتل قرض به لاٿو. البت ”جئرام شِوَجِي ڪمپني“ وارن وٽ هن نوڪري قائم رکي. هڪ ٻي ڳالهه ته هو جڏهن زئنزيبار آيو هو ته هو اڻ پڙهيل هو. هن الف ب جا اکر به نٿي سڃاتا پر هاڻ سال اندر 13 سالن جي ڄمار ۾ گهٽ ۾ گهٽ پنهنجي صحيح ڪرڻ سکي ويو ۽ پوءِ نه فقط اي بي سي ڊي لکڻ سکيو پر بيحد سهڻي نموني سان لکڻ اچي ويس جنهن ڪري هن کي آفيس جي ڪم ڪار ۾ لڳايو ويو. محنت ۽ ايمانداريءَ ڪري هن کي 22 سالن جي ڄمار ۾ ”ڪريڊٽ ڊپارٽمينٽ“ جو انچارج بڻايو ويو. انگريزي لکڻ ۽ ڳالهائڻ ۽ هر ڪم وقت تي ۽ صحيح طرح ڪرڻ ڪري هن ڪمپنيءَ جي باس لڌي ڌامجيءَ جي دل جيتي ورتي، جيڪو هن کي هڪ بعد ٻي تڪڙي تڪڙي پروموشن ڏيڻ لڳو. جڏهن کان هو زئنزيبار آيو هو، هُو لڌي ڌامجي صاحب وٽ ئي ڪم ڪري رهيو هو ۽ هاڻ ڏهه سال نوڪري ڪرڻ بعد هو 22 سالن جو ٿي ويو هو. هو پنهنجي صاحب کان موڪل وٺي والدين کي ڏسڻ لاءِ انڊيا روانو ٿيو. سندس ماءُ پيءُ کيس ڏسي ڏاڍو خوش ٿيا ته هنن جو پُٽ نه فقط جيئرو آهي پر پئسي وارو به ٿي ويو آهي. هن جي والدين هن لاءِ هن جي مناسبت سان هن لاءِ ڪنوار ڳولي ۽ ڌوم ڌام سان شاديءَ جو ڪاڄ ڪيو. ان بعدهو زال سان گڏ زئنزيبار موٽي آيو. اهي سال 1845ع جا آخري مهينا هئا.
ٻن سالن بعد هنجي زال 1847ع ۾ گذاري وئي ۽ هن جي مائٽن ٿاريا تي زور ڀريو ته هو ٻي شادي ڪرڻ لاءِ ڪڇ اچي. پڙهندڙن جي يادداشت لاءِ هڪ ٻه ڳالهيون لکندو هلان ته بعد ۾ انڊين مسلمانن توڙي هندو واپارين آفريڪا ۾ رهندڙ سواحلي، عرب، ايراني عورتن سان شادي ضرور ڪئي پر اوڻهين صدي توڙي ويهين صديءَ جي اڌ تائين سنڌي هندن توڙي بوهرين، آغا خانين ۽ گجراتين پنهنجي وطن جي ڇوڪريءَ سان شادي ڪئي ٿي جنهن لاءِ هنن کي انڊيا وڃڻو پيو ٿي. ٻي ڳالهه ته اوڻهين صديءَ جي آخر تائين ته ورلي ڪو زال سان گڏ رهيو ٿي. آغا خاني کوجا ئي هئا جيڪي زئنزيبار، ممباسا، ڪمپالا يا آفريڪا جي ٻين شهرن ۾ زال ۽ ٻارن سان گڏ رهيا ٿي. ٽي ڳالهه ته آفريڪا ۾ ڪجهه بيمارين جي وڌيڪ هجڻ ۽ دوائن جي ايجاد نه ٿيڻ ڪري ڪيترائي مرد توڙي عورتون ننڍي عمر ۾ گذاري ويا ٿي - خاص ڪري عورتن جو ڊليواري ۾ ڪافي موت ٿيو ٿي ۽ اسان جي انڊيا کان آيل واپارين کي ٻي زال آڻڻ لاءِ وري وري پنهنجي وطن وڃڻو پيو ٿي. انهن ڏينهن ۾ ظاهر آهي پاڪستان اڃا نه ٿيو هو سو شڪارپور توڙي ٺٽي يا حيدرآباد جا سنڌي هندو، بوهري ۽ آغا خاني واپاري به انڊين ئي سڏبا هئا ۽ اڄ تائين هنن جو اولاد انڊين سڏجي ٿو توڙي هنن مان ڪيترن اسماعيلي ۽ سنڌي هندن جا ڏوراهان سوٽ ماسات سنڌ ۾ رهن ٿا ۽ ڪي ته اڄ به هنن وٽ گهمڻ لاءِ پاڪستان ايندا رهن ٿا.
1948ع ۾ ٿاريا ٻي شاديءَ لاءِ وري انڊيا ويو ۽ زال سان گڏ هُو پنهنجن ڪيترن ئي اسماعيلي مائٽن ۽ ڳوٺائين کي پنهنجي خرچ تي زئنزيبار وٺي آيو ۽ کين مختلف نوڪرين سان لڳرائي ڇڏيو.
ٿاريا ٽوپڻ لاءِ ٻڌائين ٿا ته هو انهن آغا خانين مان هو، جيڪي جماعت خاني ۾ باقاعدگيءَ سان ويندا رهيا ٿي. 1852ع ۾ هن کي جماعت خاني جو پنڌرهون مُکي مقرر ڪيو ويو هو. زئنزيبار جو هي جماعت خانو 1838ع ۾ ٺهيو هو يعني ان وقت جڏهن ٿاريا کي زئنزيبار آئي ٽي سال ٿيا هئا ۽ هو 15 سالن جو ڇوڪرو هو.
لڌا ڌامجي جي جئرام شِوَجي ڪمپنيءَ ڪسٽمس جي قاعدي قانون سان Deal ٿي ڪيو. ان معاملي ۾ هن ڪمپنيءَ زئنزيبار سرڪار ۽ سلطان جي پئسي ڏوڪڙ جي به مدد ڪئي ٿي. لڌا ڌامجيءَ هاڻ ٿاريا ٽوپڻ جي ترقي ڪري هن کي اسسٽنٽ ڪسٽمس ماسٽر ڪري رکيو، جنهن پوسٽ جي ڪري ٿاريا کي ان وقت جي سلطان ”ماجد بن سعيد“ ۽ يورپي سفارتڪارن سان ملڻ جا موقعا ميسر ٿي پيا.
1870ع ۾ جڏهن ٿاريا 47 سالن جو هو ته زئنزيبار جو اهو پهريون سلطان ماجد بن سعيد گذاري ويو ۽ ان جي جاءِ تي هنجو ڀاءُ ”برغش بن سعيد“ جيڪو ڏيهه نيڪاليءَ سبب ٻه سال بمبئيءَ ۾ گذاري آيو هو، اهو تخت تي ويٺو. بمبئي ۾ رهڻ دوران هو انگريزن ۽ انڊين جي ڪم ڪرڻ جي نموني مان بيحد متاثر هو. هن تخت تي ويهڻ سان ٿاريا ٽوپڻ کي اعزازي (آنرري) وزير اعظم مقرر ڪيو. زئنزيبار ۾ جيڪا عمارتسازيءَ جي ترقي ٿي ان ۾ هن سلطان ۽ ٿاريا جو وڏو هٿ آهي. هڪ ڳالهه اها ته 1870ع ۾ جڏهن سلطان برغش بن سعيد تخت تي ويٺو ته هو مسٽر لڌي (Ladha Damji) ۽ هن جي ڪمپني جئرام شِوَجِي (Jairam Shivji) مان خوش نه هو. انڪري سلطان لڌي جي ڪسٽمس تي هڪ هَٽي ختم ڪري 1876ع ۾ ٿاريا ٽوپڻ کي ”چيف آف ڪسٽمس“ بڻايو. ان وقت ٿاريا جي عمر 53 سال هئي ۽ هن وٽ هيءَ پوسٽ ٽي سال رهي. ملڪ جي ڪسٽمس کاتي سرڪار کي، يعني سلطان کي سڀ کان گهڻو روينيو مهيا ٿي ڪيو، ان ڪري ٿاريا ٽوپڻ سلطان جو خاص رازدار دوست ٿي پيو. ڪسٽمس جي هن اهم ۽ اعليٰ پوسٽ ڪري ٿاريا جو يورپي آفيسرن سان به ميل ميلاپ رهيو ٿي، جن ملڪ جي حاڪم سلطان برغش سان ملڻ لاءِ يا واپار جي معاملي ۾ سفارتي تعلقات رکڻ لاءِ، ٿاريا کان مدد ۽ صلاح ورتي ٿي. جنهن گهر نما آفيس ۾ ٿاريا ٽوپڻ ويهي هنن يورپي عملدارن ۽ اعليٰ مهمانن سان گفتگو ڪئي ٿي اهو اڄ تائين قائم رکيو ويو آهي ۽ برزا ٿاريا (Barza Tharia) سڏجي ٿو.
ان ۾ ڪو شڪ ناهي ته ٿاريا ٽوپڻ زئنزيبار جو مشهور ترين ۽ امير ماڻهو ليکجڻ ۾ آيو، جنهن کي نه فقط زئنزيبار ٻيٽ جي ماڻهن پر يورپي سفارتڪارن، واپارين ۽ ٽوئرسٽن به ڄاتو ٿي. انگريز ليکڪ اسٽينليءَ پنهنجي ڪتاب “Through the Dark Continent” ۾ ٿاريا لاءِ لکيو آهي ته ”هي هن ٻيٽ (زئنزيبار) جو امير ترين ماڻهو آهي.“
ٿاريا سلطانن جي نوڪريءَ سان گڏ پنهنجو خانگي واپار به قائم رکيو. هن پنهنجي واپار جي واڌاري لاءِ بمبئي ۾ به آفيس کولي ۽ يورپ جي هر بندرگاهه ۾ پنهنجو ايجنٽ مقرر ڪيو، جنهن جي معرفت هڪ هنڌ کان ٻئي هنڌ سامان موڪلي ۽ گهرائي سگهجي.
ٿاريا جي ٻي زال 1864ع ۾ گذاري وئي جڏهن هو 41 سالن جو هو. کيس ان مان به ڪو ٻار نه ٿيو. ان بعد هن ٽيون دفعو ليڊي جان ٻائي سان شادي ڪئي، جيڪا ڇهن ٻارن جي ماءُ هئي. ٿاريا ٽوپڻ جون پنهنجي اسماعيلي ڪميونٽيءَ لاءِ به ڪيتريون ئي خدمتون آهن. هن زئنزيبار ۾ انڊيا کان ايندڙ اسماعيلين لاءِ سلطان کان ڪافي سهولتون وٺي ڏنيون ۽ کين آفريڪا جي مختلف شهرن ۾ نوڪري يا ڌنڌي سان لڳرايو. هن مقامي ۽ يورپي واپارين جي به وڏي مالي مدد ڪئي.
مشهور ”آغا خان بمبئي واري 1866ع واري ڪيس“ ۾ به ٿاريا ٽوپڻ ممبئي ۾ موجود هو ۽ هن ان ڪيس ۾ وڏي مدد ڪئي، جنهن تي آغا خان اول کيس وارث (Varas) جو خطاب ڏنو هو. اسماعيلين جو 46 هون امام حسن علي شاهه آغا خان اول سڏجي ٿو. هو ايران ۾ 1804ع ۾ ڄائو، 40 سالن جي ڄمار ۾ 1844ع ۾ هو سنڌ ۾ آيو. سال کن اڳ نيپيئر سنڌ فتح ڪئي هئي. اتان پوءِ پنهنجي ڪميونٽي جي ماڻهن سان ڪڇ جي شهرن ۾ ملندو 1846ع ۾ بمبئي پهتو، جتي 1881ع ۾ سندس وفات ٿي. ان وقت ٿاريا ٽوپڻ جي عمر 58 سال هئي. آغا خان اول جو مقبرو بمبئي جي علائقي حسن آباد ۾ آهي. آغا خان اول جي وفات بعد سندس فرزند آقا علي شاهه ”آغا خان دوم“ ٿيو. اڄڪلهه پرنس ڪريم خان ”آغا خان چوٿون“ آهي ۽ هو اسماعيلين جو 49-هون امام آهي.
يورپي ماڻهو ٿاريا ٽوپڻ جي ان ڪري به تعريف ڪن ٿا ته هن مشهور انگريز فزيشن ۽ آفريڪا جي اندروني حصن جي کوجنا ڪندڙ ڊاڪٽر ڊئوڊ لِوِنگ اسٽون جي زخمي ٿيڻ تي هن زئنزيبار پنهنجي گهر ۾ ڪيترا مهينا هن جي خدمت ڪئي، جنهن جو ذڪر H. M. Stanley پنهنجي ڪتاب ۾ ڪيو آهي. ٿاريا جو اهو گهر اڄ تائين موجود آهي ۽ “House of Living Stone” سڏجي ٿو.
زئنزيبار شيدي غلامن جي خريد و فروخت جي وڏي مارڪيٽ هئي. فقط هن ٻيٽ تي آفريڪا کنڊ جي مختلف شهرن مان ڏهن کان پندرهن هزار غلام امپورٽ ڪيا ويا ٿي، جيڪي پوءِ وڏي اگهه تي انڊيا ۽ عرب دنيا ۾ موڪليا ويا ٿي. انگريزن هن ڪم کي ختم ڪرڻ لاءِ وڏا جتن ڪيا ۽ زئنزيبار جي سلطانن تي به دٻاءُ وڌو. غلامن جي وڪري کي ختم ڪرڻ جو ڪريڊٽ به ٿاريا ٽوپڻ کي ڏنو وڃي ٿو، جنهن اٽڪل سٽڪل ڪري ان وقت جي سلطان ”برغش بن سعيد“ کي اهو ڪم ختم ڪرڻ لاءِ راضي ڪيو ۽ ساڳي وقت کيس انگريزن جي ڪاوڙ کان به بچايو، جيڪي هاڻ جنگي جهازن ذريعي سندس محل ۽ بندرگاهه کي ڊاهڻ وارا هئا.
زئنزيبار ۾ غلامن جو وڪرو ختم ڪرائڻ تي انگلنڊ جي مهاراڻي وڪٽوريا به ٿاريا ٽوپڻ جون خدمتون تسليم ڪيون ۽ هو جڏهن سلطان برغش بن سعيد سان گڏ 1875ع ۾ انگلنڊ ويو ته مهاراڻي وڪٽوريا کيس Sir جي خطاب سان نوازيو. کيس 1890ع ۾ هڪ دفعو وري راڻيءَ طرفان انڊيا ۾Sir جو خطاب ڏنو ويو. اهڙي طرح آفريڪا ۽ ايشيا جو هي اڪيلو ماڻهو آهي جنهن کي ٻه دفعا ”نائيٽ هڊ“ جو اعزاز ڏنو ويو.
انگلنڊ ۾ خطاب ملڻ ۽ انگريزن جو ٿاريا ٽوپڻ مان بيحد گهڻو مرعوب ٿيڻ جو احوال H. B. E. Frere نالي هڪ انگريز ليکڪ پنهنجي ڪتاب: The Khojas: The Disciples of the Old Man of Mountain ۾ ڪيو آهي. ٿاريا ٽوپڻ 68 ورهين جي ڄمار ۾ 1891ع ۾ بمبئيءَ ۾ گذاري ويو. هو زئنزيبار ۾ ڊسپينسري جي فائنل ٺاهه جوڙ لاءِ ڪڇ مان ڪجهه ڪاريگر ۽ رنگ روغن جو سامان وٺڻ ويو هو.