شخصيتون ۽ خاڪا

سامي سُهاڳي

اقرار پيرزادي جي ھن ڪتاب ۾ مختلف شخصيتن تي 56 خاڪا لکيل آھن. اقرار جي نج ڳوٺاڻي ٻولي، پھاڪن جو استعمال، ڳوٺن جو لکيل ڳالھيون، يادون، اٿڻ ويھڻ، ميل ملاقاتون، سنڌ جي ريتن رسمن، ميلن ملاکڙن، ڀاڳين، چورن، ڌاڙيلن، استادن، شاگردن، موالين، راڳين، طبلي نوازن، سازندن، لطيف جي عاشقن، شاعرن، مولودين، سگهڙن، پوليس وارن، نانگ منڊيندڙن، جهاڙ ڪندڙن، ملاحن، پاتڻين، موھن جي دڙي، ٻلھڙيجي، سنڌ جي ڪچي ۽ پڪي، سنڌو درياءَ، سنڌ جي پوکن، فصلن، سنڌ جي دردن جا داستان آھن ھن ڪتاب ۾. ٻيو تہ ٺھيو پر ڳوٺن جي ڪلاسيڪي گارين، گاريل مردن ۽ ماين کي ھن ڪتاب ۾ منفرد نموني پيش ڪيو اٿس جيڪا ليکڪ جي سچائي ظاھر ڪري ٿي.

Title Cover of book سامي سُهاڳي

ارپنا

شهيد سرويچ پيرزادي جي والد ۽
ڀٽائي سرڪار جي عاشق
لطف پيرزادي
جي نالي

جنهن جو ڏکن ڏاکڙن سان هونئن ته پينگھي کان پيچ پيل هو، وردي پوشن هٿان پٽ جي کنڀجڻ ۽ نوَن مهينن جي اذيتناڪ گمشدگي، شهادت ۽ پنهنجي وصال تائين؛ زندگيءَ جي عرصي دوران، هن جو روز جو معمول ئي تبديل ٿي چڪو هو. صبح جو سوير اُٿي، چانھه ڪاڻ کير ۽ سرويچ لاءِ تازا گل وٺي اچڻ هن جو پهريون ڪم هو. گھران چانھه پِي، گل سرويچ جي مزار تي اچي نڇاور ڪندو هو. ڪجھه دير قبرستان ۾ ترسڻ بعد سيٺ قاسم جي دڪان تي ويهي اخبار پڙھي، چانھه چڪي پِي واپس گھر هليو ويندو هو، جتي پنهنجي ٻارڙن سان گڏ شاهه جي رسالي جو مطالعو به ڪندو ته لکندو به رهندو هو. وري شام جو گھران نڪري، بازار مان ڀاڄي ڀُتِي وٺي گھر ڏيئي، سخي شاهه جمال واري مئخاني تي اچي ويهندو هو. سرويچ جي شهادت کان پوءِ اهو لطف جو روز جو معمول هو.
ڪڏهن به لڱن تي لحم نه چاڙھيائين ... “هنج هميشه ڏُٻرا ...” هونئن به مڙس سنگل پاسيري هو پر پنهنجي ڳڀرو پُٽ جي شھادت کانپوءِ جسماني طور گھڻو ڪمزور ٿي ويو هو. هاڻي سندس سماعتون به متاثر ٿيڻ لڳيون هيون، البت هن جوحوصلو ڪڏھن به هيڻو ڪونه ٿيو.
سرويچ جي شھادت تي سڄي سنڌ ساڻس سور ڀائي ٿي هئي. سڀن ساڻس پير ڀريو هو، البت ويجهن عزيزن ۽ رشتيدارن دلاسا ۽ دلداريون ڏيڻ بدران کيس لفظن جا ڏنڀ ڏئي ڏکويو هو: “... گھڻو پڇجي تن کي، جن وٽان هوت وڃن ...” پر ان جي ابتڙ، اهي کيس چوندا هئا ته: “سرويچ جي شھادت جو ذميوار تون پاڻ آھين. تو ٻارن جي تربيت ئي اهڙي ڪئي ... کين روڪڻ بدران ويتر سندن ساٿاري ٿي بيٺين...!” تڏھن ڀائو لطف چوندو هو: “يار، سرويچ کي باغي مون نه پر ڀٽائي سرڪار بڻايو. جيڪڏهن شاهه سائين رسالو نه لکي ها ته نه آئون ئي ڦٽڪا کانوان ها ۽ نه ئي سوين سرويچ ڄاڻي واڻي ڄيري ۾ پون ها. جيستائين ظلم ۽ ناانصافي هوندي تيستائين سرويچ پٽ باغي بڻجندا رهندا، جو کين حوصلي ڏيڻ وارو اصل محرڪ موجود آهي، جيڪو انهن کي آڏي ڍال ڍارڻ بدران ويريءَ مٿان وار ڪرڻ جو ڏس ڏيندو رهي ٿو.”
ڀائو لطف، سرويچ جي پهرين ورسي پنهنجي پاران ملهائڻ جو اعلان ڪيو. شاهه سائينءَ جي راڳائي فقيرن کي پروگرام جي دعوت به ڏئي آيو هو پر هن واري اعلان جي ٻن ڏينهن کان پوءِ هڪ سياسي جماعت ساڳئي ڏينهن ۽ ساڳئي هنڌ تي سرويچ ۽ ٻين شھيدن جي ورسي پروگرام جو اعلان ڪيو ته هن راڳ جو پروگرام ڪينسل ڪري ڇڏيو. ان ڏينهن پروگرام ختم ٿيندي ئي ورديءَ وارن ٻلهڙيجيءَ تي چڙهائي ڪري شاگرد اڳواڻ حفيظ پيرزادي کي گرفتار ڪري ورتو. لطف ان واقعي کي ايئن محسوس ڪيو ڄڻ سرويچ کي ٻيهر کنڀي گم ڪيو ويو هجي.
سرويچ جي شهادت کان پوءِ ڀائو لطف شاهه سائينءَ جا ٽي ميلا ڪيا. هونئن ته هر ميلي کان هفتو کن اڳ اچي ڀٽ شاهه پهچندو هو ۽ ميلي کان پوءِ به هفتو کن رهي پوندو هو. سڄي شهر مان هٿ ڪيل کاڌي پيتي جا ٿانوَ، هنڌ کٽولا، رليون، گودڙيون، تڪيا وهاڻا، چادرون ۽ توشڪون؛ مطلب ته هر شيءِ ڌڻين کي سنڀالي ڏئي، حساب ڪتاب ڇڏائي، سيدن فقيرن کان موڪلائي پوءِ نڪرندو هو پر پويان ٽي ورهيه هن مختصر ميلا ڪيا. ٻه ڏينهن مس رهي ڳوٺ يا ڪراچيءَ هليو ويندو هو. سرير جي صحت کيس گھڻي اوجاڳي جي اجازت نه پئي ڏني. توڙي جو پاڻ نشا پتا ڇڏي چڪو هو پر سنگت لاءِ بندوبست ڪرڻو پوندو هئس.
لطف بي سمرن جو سمر هو. قرض کڻي به کٽل دوست جي پورت ڪبي. 2017ع ۾ شاهه جو آخري ميلو ڪيائين. اتي ڪن دوستن کان اڌارا ڏوڪڙ وٺي فقراءَ کي شاميانا ۽ ٻيو سامان وٺي ڏنائين. منهنجي ڀاءُ انصار جي وفات تي دعا گھرڻ لاءِڳوٺ ڪرم خان نظاماڻيءَ کان منهنجا دوست مظهر شيخ، اسد الله نظاماڻي، علي بخش سڪندر ۽ خالد نظاماڻي ٻلهڙيجيءَ آيا ته ٻئي ڏهاڙي واپسيءَ تي کين دڪاندار لاءِ پئسا ڏنائين. مون چيس: ”ڀائو، ميلي ۾ ڪجھه مهينا ته وڃي بچيا آھن، اتي هلي قرض لاهي ڇڏينداسين.“ چوڻ لڳو:”نه يار، هُنن کي متان ضرورت هجي، ٻيو ته حياتيءَ تي به ڀروسو ناهي. سانگي سان سنگت آئي آهي، اهو بار لٿل هجي ته ڀلو.”
ڀائو لطف وڏي جگر وارو شخص هو. گھڻو وقت سرويچ جي مزار جي سيوا ۾ مصروف رهندو هو. پر ماڻھو جڏھن کانئس ان بابت پڇندا هئا ته دل جو سور دل ۾ لڪائي، کين سرويچ جي کنڀجڻ کان وٺي شھادت تائين سڄي ڳالھه ايئن ٻڌائيندو هو ڄڻ ڪو خاطو پرائي وارتا بيان ڪندو هجي. ٻڌندڙ روئي ويهندا هئا پر ڀائو لطف لڙڪ نه لاڙيندو هو.
سور ڀريائين سي، ڳالھه ڪيائين جن سين...
هزارين سور اندر ۾ سانڍيل هئس. مجال آ جو ٻاڦ به ٻاھر ڪڍي.
حياتيءَ جي پڇاڙڪن چئن سالن واري عرصي دوران ڪراچي يا ڳوٺ ۾ رهيو. ڪراچيءَ ۾ سندس ٻئي پٽ (عنايت ۽ شعور) سوٽ ميهر، ماما، ماروٽ، ماسات ۽ پڦاٽ رهندا آھن. ڳوٺ کان وڌيڪ هن لاءِ ڪراچي بهتر هئي ڇاڪاڻ جو اتي هن جو وقت تي دوا درمل ٿي پئي سگھيو. اتي هن کي لکڻ پڙھڻ کان سواءِ ٻيو ڪم نه هو. يار تان گھر جو ڪم به معاف هو. بس، فقط لکڻ پڙھڻ ئي هن جو مشغلو ھو. پوئين ٽن چئن سالن دوران ھن، شاهه سائين ۽ شاهه ڪريم جي شاعريءَ تي تحقيقي مضمونن کان علاوه ٻين به ڪيترن ئي موضوعن تي لڳاتار لکيو. آئون کيس پنهنجي آتم ڪٿا لکڻ لاءِ ستائيندو رهندو هئس. مون کي خبر هئي ته ڀائو لطف اهو ڪم ڪراچيءَ ۾ رهندي ئي ڪري سگھي پيو. ان ڪري منهنجي خواهش ھوندي هئي ته ڪراچيءَ ۾ رهي پر ڳوٺ ۾ سندس ٻالڪا هن لاءِ پريشان هوندا هئا، جن جو هي مسيحا به هو ته ڀرجهلو به. همراهن سان ڪهڙو به مسئلو هجي، هن سان ضرور سليندا هئا ۽ هي به سندن آزار ختم ڪرڻ لاءِ وسئون نه گھٽائيندو هو. جنهن جهڙي تڪليف بيان ڪئي، ان مهل ئي قلم ڪڍي نسخو لکڻ لڳندو. همراهن کي هن ۾ ايترو ويساهه هوندو هو جو ڀلي ته پاڻهي ڄاڻي ٺيڪ ٿي وڃن پر ڪمال هن جي وڏڦ ۽ سنڍ واري نسخي جو سمجهن. ها، ان مهل پريشاني ضرور ٿيندي هئس جڏهن مون پارو ڪو سنگتي ڪا مجبوري بيان ڪري کانئس ڏوڪڙ گھرندو هو، جو هُو پاڻ به کٽل هوندو هو پر وس ڪري مسئلو حل ڪري ڏيندو هو. ان ڪري سنگت جي خواهش هوندي هئي ته لطف هِت گھرجي ۽ سچ ته مون کي به هن جي ورونهن جي ٻاڙ لڳندي هئي. خوش دلي ۽ مزاح واري حس آخر تائين برقرار رهيس. ڪڏھن ته کلائي کلائي کيرو ڪري ڇڏيندو هو ۽ ڪڏهن وري اهڙا قصا ڇيڙيندو هو جو ڳلن تان هنج هٽندا ئي نه هئا.
شاهه جا بيت هن جي ڪمزوري هئا. جڏھن چڱيءَ مهل تائين بيت نه ٻڌندو ته شاهه جي راڳائي فقيرن وانگر هونگر ڏيندو هو:”وو ميان ...“ ان جو مطلب اهو هوندو هو ته ٻيلي، ڀٽائيءَ جو بيت ته ٻڌايو ... ۽ پوءِ شاهه سائينءَ تي ڪچهري شروع ٿي ويندي هئي.
وصال کان ڪجھه ڏينهن اڳ سندس زرعي زمين تي مسئلو ٿيو. هن ڪچي واري پنهنجي حصي جي ٻني پيڙھياتن هارين کي وڪڻي ڏني هئي. هنن ڪيترا سال فصل کنيو پر ڏوڪڙ نه ڏنائونس. نيٺ همراهه سان اهو ڦڏو ڪيائون ته سندس زمين ڄاڻايل ايراضيءَ کان ٿوري آهي، جنهن جي ٻيهر ماپ ٿيڻ گھرجي. هي پنهنجي سنگت وارن کي ٻڌائي آيو ته ڦلاڻي ڏينهن ٻنيءَ جي ماپ ٿيندي، اوهان به گڏ هججو. ان ڏينهن پاڻ منهنجي ننڍي ڀاءُ اسرار عرف مٺوءَ سان موٽر سائيڪل تي چڙھي ڪچي ويو. پتڻ توڙي دڳ تي ساڻن سنگت مان ڪوبه ماڻھو نه ٽڪريو، جنهن تي مايوسيءَ جو اظهار ڪندي چوڻ لڳو:”مٺو، ماڻھو شل غريب نه ٿئي. ڏس، چوڻ جي باوجود به ڪوئي نه آيو، هاڻي پاڻ ٻن ڄڻن جي ڪهڙي ڳالھه هلندي...“ سرزمين تي جو پهتا، ڏسن ته حفيظ پيرزادي، انور جونيئر، اظھار ۽ مامي بشير سميت ويهارو کن همراھ ويٺا آھن. هن کي ڏسندي حيدري نعري سان آجيان ڪيائون ته خوشيءَ مان لڙڪ لڙي پيس ۽ مٺوءَ ڏي ڏسي چوڻ لڳو: “ڇوري اجايو پاڻ کي نڌڻڪي سمجهي رهي هئي، يار، اها ته ڌڻڪي آ ...!”
ڀائو لطف جا بلڙي شاهه ڪريم ۽ ميران پور جهوڪ ڏي به پنڌ هوندا هئا. هڪ ميلي ۾ جهوڪ جو گادي نشين پنهنجي مخصوص بيٺڪ ۾ چونڊ ماڻهن سان راڳ جي محفل ٻڌي رهيو هو ۽ عام خلق کي اتي وڃڻ جي اجازت نه هئي. ان تي ڀائوءَ چيو ”هي ڪم شاهه شھيد جي فڪر جي بنھه ابتڙ آھي. صوفي سائين حاڪمن، وڏيرن، پيرن، سردارن ۽ ڪامورن سان ناتا ٽوڙي عام ماڻھن ۽ هارين نارين سان پيچ پاتو ۽ سندن اڄوڪا گادي نشين وري عام آزاريندڙن جي گھيري ۾ آھي.“ صوفين لاءِ مرشد ئي سڀ ڪجھه ھوندو آھي، ان ڪري کين ڀائوءَ جي ڳالھه تي ڏاڍي مٺيان لڳي پر ماٺ رهيا جو لطف سراسر سچ چيو هو ۽ ان معاملي ۾ ڪابه مصلحت نه ڪندو هو.
9 سيپٽمبر2018 تي ڳوٺ جي هاڪاري ڪردار مرحوم قربان پيرزادي جي سالگرھ ملهائي ويئي جتي هن زندگيءَ جي آخري تقرير ڪئي. ان ڏينهن هن قربان صاحب جون ساروڻيون ساريندي کيس ڀٽائيءَ جي بيتن ۽ لڙڪن سان ڀيٽا پيش ڪئي. ان بعد هن ۾ ٻاروتڻ وارو شوخ ۽ چلولو لطف سمائجي ويو. هن پنهنجي ننڍپڻ جي يار غلام حيدر پيرزادي عرف ڏاڏي هادن سان اهڙا چرچا ڪيا جو سڀني جا پيٽ ۾ هٿ هجن ... ٻئي ڏينهن 28 ذوالحج جي تاريخ هئي. محرم ۾ اڃا ٻه ڏينهن هئا. اسان جيئن ئي مئخاني تي آياسين ته مامي سرور چيو: “يار، اڳي اوهان محرم ۾ ڪيڏارو پڙھندا هيئو، محرم به گھڻو پري ناهي پر دل چئي ٿي اسان کي اڄ ئي ڪيڏارو ٻڌايو.” لطف جو حافظو به گھٽجي ويو هو پر بيت ياد ايندا ويس. محرم کان اڳ ئي موڪلاڻي طئي هئي، ان ڪري هن آخري ڪيڏارو پڙھيو. بيت پڙھندي رسالي واري ترتيب نه رهي ۽ هن سرويچ جي مزار ڏانهن نهاريندي ڪيڏاري جو آخري بيت پڙهيو:
منهن مٿاهان جن جا، سي پِٽيو ڪڍن پار
جيڏيون! هن جهونجهار، اجاري اڇا ڪيا.
صبح جو جاڳي دستور موجب کير ۽ گل وٺڻ لاءِ بازار ويو. واپس گھر پهچي پنهنجي وڏي ڌيءَ سمبل کي چيائين: “امي، ڪنڌ کي ته زور ڏي، لڳي ٿو معدي ۾ ٿوري تڪليف ٿي پئي آھي...” سمبل زور ڏيندي ٻن منٽن کان پوءِ ساڻس ڳالهايو. تيسين هو پيا جي ديس پهچي چڪو هو.