دريا خان ماڇي: انجمن بي نام جو روح روان
دريا خان ماڇي اهڙي ئي سائي ڍائي ڪچي جو اهو ڌنار هو جنهن زندگيءَ ۾ ڪڏهن ڪنهن شھر جو منهن نه ڏٺو. جھنگ، چوپايو مال، ٻنيون ۽ درياهه ئي سندس ڪل ڪائنات هئي. پنهنجين عجيب ۽ اجھل حرڪتن سبب هڪ لحاظ کان دريا خان ئي پاڻ کي ان ماحول جو محور بڻائي ڇڏيو هو. هو مهين جي دڙي سامهون ڪچي جو ويٺل هو. سندس پيءُ بولو ماڇي هاري ۽ جت هو. هن جا ٻئي ڀائر اسماعيل ۽ سليمان ڀوري رنگ جا قداور مڙس هئا پر نقش نگارن ۾ دريا خان کانئن وڌيڪ هو پر ڳالهائڻ ۾ اهڙو ھٻڪندو جو منٽ واري ڳالھه ڏهن منٽن ۾ مس مڪمل ڪري سگھندو هو. سندس ٻئي ڀائر شھر جو چڪر هڻندا رهندا هئا پر هي ڪچي کان ڪڏهن ٻاهر نه نڪتو. دريا خان ڌنارن جي بي نام انجمن جو روح روان هو. هئو باقي سڄو ڏينهن کشٽ. ھر وقت شرارت لاءِ تيار. ائين سمجھو ته اڳوڻي دور جي درسي ڪتاب واري ڪهاڻي “جعفر ڪوڙي” جو سراسر سر هو. ڪهاڻي موجب جعفر ڪوڙو جھنگ ۾ “بگھڙ ڙي بگھڙ” جون رڙيون ڪندو رهندو هو. ماڻھو ڊوڙي اچي پهچندا هئا ته خير لڳو پيو هوندو هو. اھڙين ٻن ٽن مشڪرين بعد ماڻھن کيس ڪوڙو قرار ڏيئي سندس ڳالھه ٻڌڻ ڇڏي ڏني. هڪ ڏينهن سچ پچ بگھڙن جو ٽولو اچي ڌڻ کي لڳس. هن وڏيون دانهون ڪيون: “بگھڙ ڙي بگھڙ” ماڻھن هن جون رڙيون ٻڌيون ته سهي پر ڪير به مدد لاءِ نه پهتس. سڀني سمجھيو ته جعفر ڪوڙو اجايو خوار ڪندو. ڪو به ماڻھو واهر لاءِ نه پهتو. ايئن هن سڄو ڌڻ بگھڙن ماري ڇڏيو. دريا خان ماڇيءَ جون به ساڳيون ئي حرڪتون هونديون هيون پر جعفر واري انجام کان پناهه ۾ رهيو. دريا خان به جھنگ ۾ “چور چور” جون رڙيون ڪندو هو. اصل وڻن ۾ واڪا پئجي ويندا هئا. هن جي دانهن تي جڏهن سڄي جُوءِ جا ڌنار ۽ ڳوٺاڻا اچي پهچندا هئا ته خبر پوندي هئن ته اها اجائي ڌاڙ گھوڙا هئي. پوءِ سڀئي ماڻھو کيس ٻه چار گاريون ڏئي واپس روانا ٿي ويندا هئا. ماڻهن کي ڇرڪ ڀرائڻ هن جو محبوب مشغلو هو. ڏسندو ته ڪو ماڻھو شھر کان موٽيو آھي ۽ ٺڪر جا ٽاڪوئان ٿانو کنيو پيو وڃي، واٽهڙو پنهنجي خيال ۾ گم هوندو ته اوچتو هن جون رڙيون پئجي وينديون، “ڪتو ڪتو ڪتو” “هلا هلا هلا!” راهرُو اوچتين رڙين تي پنهنجا حواس قائم نه رکي سگھندو ۽ سندس مٿي تي پيل هڙ ڦهڪو ڪري هيٺ ڪرندي ۽ هڪ به ٿانو َ سلامت نه رهندو هو. اهڙو ڪم ڪنهن چيڙاڪ ماڻھوءَ سان ٿيندو هو ته دريا خان کي ڀڄي جان بچائڻي پوندي هئي، نه ته هر ڪو کلي ويهي رهندو هو ۽ ڳالھه آئي وئِي ٿي ويندي هئي.
هڪ ڀيري اسان جي پاڙي جي بليدين جي هڪ پوڙھي گيهه جي ڀريل گھاگھر کپائڻ لاءِ وڃي رهي هئي، ساڻس ٻه ٻارڙا به هئا. پوڙھيءَ جي نظر به ويٺل هئي. دريا خان هنن کي پري کان ڏسي وچ رستي تي چادر وجھي سمهي پيو. پوڙھيءَ ڏٺو ته ڪو مڙس مئو پيو آھي، کيس ڏاڍو ارمان ٿيو. اٿلائي پٿلائي ڏٺائين پر سڃاڻي نه سگھي. بظاهر مڙس ۾ ساهه ھئو ئي ڪين. پوڙهيءَ ارمان مان ٻارن کي چيو: “ڏاڍو سهڻو ۽ جوانيءَ سان هو ويچارو، الائي ڇا ٿيس؟” ائين چوندي گھاگھر کڻي رواني ٿي ته دريا خان دانهن ڪري اٿي ويهي رهيو. حيرت ۽ ڊڄ مان پوڙھيءَ جي هٿن مان گھاگھر ڇڏائجي هيٺ ڪِري اونڌي ٿي پئي. گيهه جو ڦڙو نه بچيس. گھاگھر هارجڻ کان پوءِ پوڙھيءَ چتائي ڏسي چيس: “مئا تون دريا خان آھين، شل خدا جي مار پوندءِ، شل ڪاريءَ تي پير پوندءِ، منهنجو سڄو گيهه هاري ڏنئي. هل ٻليون ته ماڻھين کي ٿي وجھانءِ.”
دريا خان پنهنجي ساٿي ڌنارن کان عمر توڙي قد بت ۾ پڪو هو، ان ڪري پاڻ کي اُٺُ سڏائيندو هو. اٺ وانگر ڀڀڪيون ڏيندو ۽ داڦوڙا هڻندو هو. رڳو “هُولي هُولي” چوڻ جي دير هوندي هئي، پوءِ ته صفا مست بڻجي ويندو هو. مست اُٺّ جي آڏو ڪير اچي، جيڪو آڏو اچي سو سٽجي وڃي. ڪنهن کي مُڪّ ته ڪنهن کي ٿيلهو، ڪنهن کي مٿي کڻي ڦيرائي ڦيرائي اڇلي، ڪنهن کي چڪ هڻي ته ڪنهن کي گوڏا ۽ ٿُڏا... مست اُٺ جو ٿيو.
تنهن وقت ڪچي جي سواري به اُٺ هوندي هئي، نه ته پنڌ ئي اچڻو پوندو هو. ڪڏهن ڪڏهن ڪي آفيسر وزٽ تي ايندا هئا ته انهن لاءِ وڏا انتظام ڪيا ويندا هئا، باقي تپيدار ۽ ڪوٽوال پنڌ ڪري پهچندا هئا. هڪ دفعي تپيدار ۽ ڪوٽوال جيئن ئي ڪچي ۾ داخل ٿيا ته آڏو پاڻي سندن رستو روڪيون بيٺو هو. درياهه جي وهندڙي وهي آئي هئي، ان ۾ پاڻي وڏو ته نه هو پر چيلھه جيترو ضرور هو. همراهن پاڻيءَ ۾ لهڻ جو جوکم نه کنيو ۽ ڪنڌيءَ تي ويهي رهيا. هيڏي هوڏي جائزو ورتائون ته کين ڌنار نظر آيا. ڪوٽوال کين سڏي چيو ته تپيدار کي پاڻيءَ مان ٽپائڻو آهي، اوهان مان اهو ڪم ڪير ڪندو؟ ڌنارن دريا خان ڏي اشارو ڪندي چيو: “ھي اسان جو اٺ آھي، بار کڻڻ وارو ڪم هي ڪندو آھي.” دريا خان دير ئي نه ڪئي. تپيدار کي ڪلهو ڏئي وهندڙيءَ ۾ گھڙيو ته آسپاس بيٺل ساٿي ڌنار ڪورس جي انداز ۾ “هولي هولي” ڪرڻ لڳا. اٺ کي مستي چڙھي ويئي، سو هن ڄنگھه پوئتي ورائي داڦوڙو هڻي ڀڀڪي ڏني ۽ سوار کي ڦيرائي ڦيرائي کڻي پاڻيءَ ۾ سٽيائين. تپيدار گپ ۾ليٿڙجي ويو. پوءِ چئن چڱن جڏهن دريا خان کان ان ڳالھه جو پڇاڻو ڪيو ته هن ان جو ذميوار “هولي هولي” ڪندڙ ڌنارن کي قرار ڏنو.
دريا خان سان گڏ مال چاريندڙ ٻيا ڌنار کانئس عمر ۾ ننڍا هئا، ان ڪري هي ڄڻ ته سندن سردار هوندو هو. ٻن ڌنارن جي وچ ۾ ٿيل ڦڏي جو فيصلو هي ڪندو ۽ جنهن تي ڏوهه ثابت ٿيو، ان مٿان ماني کارائڻ جو ڏنڊ رکندو هو.
ڌنارن کي سڄو ڏينهن ڄنگھون ھڻڻيون پونديون آھن، ان ڪري جڏهن اهي ٿڪجي سمهي پوندا هئا ته دريا خان وجھه وٺي ننڊ پيل ڌنارن مان ڪڏهن ڪنهن جو شھپر، ڪڏهن ڀرون ته ڪڏهن اڌ مٿي جو ڪوڙي ڀڄي ويندو هو. مڇون ڪوڙڻ ھن جو ٻيو محبوب مشغلو هو. ڪڏهن ڪڏھن ساٿي ڌنار به اهڙي ئي تعدي ڪندا هئس، بهرحال اهڙن مامرن جو ڪڏهن به ڪو جرڳو نه ٿيو. دريا خان ڌنارن سان گڏ چڙهه پروگرام ڪندو هو. هي ساٿي ڌنارن مان ڪنهن تي ڪڪڙ، ڪنهن تي مکڻ، ڪنهن تي چانور ته ڪنهن تي ڪهڙي شيءِ رکندو ۽ پاڻ تي سدائين لوڻ رکندو هو. ڌنارن ۾ اهڙي لئي هوندي هئس جو گھران شيءِ نه ملندي هئن ته چورائي به سندس آڏو پيش ڪندا هئا. انهن ڌنارن مان پوءِ ڪيترائي نامي گرامي چور ٿيا ۽ اهي ٻڌائيندا هئا ته هنن پهرين چوري دريا خان جي لاءِ پنهنجي گھران ڪئي. اڪثر ڌنارن ڏانهن گھران ماني ايندي هئي جيڪا ننڍي عمر جو ڪو ٻالڪ ئي آڻيندو هو. دريا خان اڳ ڏئي ٻار کان ماني کسي ڀڄي ويندو هو. اهو ڦريل ٻالڪ ڪلاڪ کان پوءِ ڌنارن وٽ پهچي ٻڌائيندو هو ته ماني درو کسي ويو.
ڪنهن ڌنار کي رلائڻو هوندو هئس ته ان جي مال کي گھڻو پري هڪلي ايندو هو. ڍورن کي اتر ڏانهن ڇڏي ايندو ۽ جي ڌنار مال جو پڇيس ته ان کي ڏکڻ جو ڏس ڏيندو، پوءِ ته همراهه کي مال ڳوليندي ڏينهن گذري ويندو هو.
جھنگ ۾ ڪٿي ماکي ڏسڻ ۾ ايندي هئس ته ڪنهن ڌنار کي وڻ تي چاڙھي ماکي لاهڻ جو حڪم ڏيندو هو. وڻ تي چڙھيل همراهه کان، هيٺ لهڻ کان اڳ ڪنهن طرح ماکي وٺي ٽاپي ڏيندو. ڀڄڻ ۾ دريا خان کي ڪير پُڄي. سڄي ماکي چٽ ڪري پوءِ ظاهر ٿيندو ۽ وڏي تڪليف سان ماکي لاهيندڙ ھمراهه کي چوندو: “وٺ پنهنجي ٽاري!”
چون ٿا ته جڏهن ويهن ورهين جو نوجوان هو ته عيد نماز پڙھڻ لاءِ ڀر واري ڳوٺ ويو، جتي مسجد ڪانن جي ٺھيل هئي. پيش امام ۽ پهرين صف جا نمازي مسجد جي اندر ۽ باقي جماعت مسجد کان ٻاهر هئي. امام صاحب جي مٿان ئي ککرن جو مانارو هو جنهن تي اوستائين ڪنهن جي نظر ئي نه پئي هئي. سجدي مهل دريا خان پنهنجي جاءِ ڇڏي ٻاهر آيو ۽ ککرن کي ڀينڊ هڻي گولي ٿي ويو. پيش امام جيئن ئي سجدي مان اٿيو ته ڏينڀو چنبڙي ويس. ويجھين ٻن صفن جي نمازين مان ڪنهن جي اک دٻلي ته ڪنهن جو نرڙ سڄيو پيو هجي پر ڪنهن جي به ايمان ۾ خلل نه پيو. ڪنهن به مٿس ڪفر جي فتويٰٰ نه ڏني.
دريا خان 1975۾ پنجيتاليهن سالن جي عمر ۾ وفات ڪئي.
***