شخصيتون ۽ خاڪا

سامي سُهاڳي

اقرار پيرزادي جي ھن ڪتاب ۾ مختلف شخصيتن تي 56 خاڪا لکيل آھن. اقرار جي نج ڳوٺاڻي ٻولي، پھاڪن جو استعمال، ڳوٺن جو لکيل ڳالھيون، يادون، اٿڻ ويھڻ، ميل ملاقاتون، سنڌ جي ريتن رسمن، ميلن ملاکڙن، ڀاڳين، چورن، ڌاڙيلن، استادن، شاگردن، موالين، راڳين، طبلي نوازن، سازندن، لطيف جي عاشقن، شاعرن، مولودين، سگهڙن، پوليس وارن، نانگ منڊيندڙن، جهاڙ ڪندڙن، ملاحن، پاتڻين، موھن جي دڙي، ٻلھڙيجي، سنڌ جي ڪچي ۽ پڪي، سنڌو درياءَ، سنڌ جي پوکن، فصلن، سنڌ جي دردن جا داستان آھن ھن ڪتاب ۾. ٻيو تہ ٺھيو پر ڳوٺن جي ڪلاسيڪي گارين، گاريل مردن ۽ ماين کي ھن ڪتاب ۾ منفرد نموني پيش ڪيو اٿس جيڪا ليکڪ جي سچائي ظاھر ڪري ٿي.

Title Cover of book سامي سُهاڳي

وريلداس گرنو مل تلريجا

ماضيءَ ۾ شڪارپور جِي، گھڻن ئي حوالن سان هنڌين ماڳين هاڪ هئي. هر سال موسيقيءَ جا هانڊا مچندا هئا ۽ سڄو شھر سنگيت جي سرن سان گونجي اٿندو هو. ننڍي کنڊ جي ڪنڊ ڪڙڇ کان گويا، نائڪ ۽ سازيندا اچي گڏ ٿيندا هئا. سازن سرودن سان جڏهن ڪو گوَيو تانَ هڻندو هو ته ٻڌندڙن جي تن من جون تارون به وحدت سر وڄڻ لڳنديون هيون. سر سنگيت کي سمجهڻ واري اها شڪارپور ورهاڱي وڃائي ڇڏي پر استاد وريلداس 2005 تائين اهڙا ميڙا مچائيندو رهيو جنهن ۾ سڄي سنڌ کان علاوه سرائيڪي وسيب، پنجاب، پختونخواه، بلوچستان ويندي افغانستان جا ڪلاسيڪل فنڪار به اچي شريڪ ٿيندا هئا.
استاد وريلداس ڪو سنڌ ورڪي ڀائيبند نه هو جنهن وٽ ڌن دولت جون ٽجوڙيون ڀريل هجن. هو سريلو فنڪار، گويو ۽ نائڪ هو. اهي سڀ فنڪار هن جي محبت ۾ ڪهي ايندا هئا. ڪاڪو وريلداس پنهنجي استاد مرحوم هادي بخش ميمڻ جي هر سال ورسي ملهائيندو هو. اها سالياني تقريب هڪ قسم جو هانڊو هئي. اتي مون افغانستان جو گويو استاد پائيند خان، ڪوئٽا جو وجي ڪمار ۽ لاهور جو گويو شرافت علي خان به ايندي ڏٺا ته سنڌ جا سمورا ڪلاسيڪل توڙي نيم ڪلاسيڪل فنڪار به ڏٺا ۽ سندن راڳ به ٻڌو. استاد وريلداس توڙي جو ايم اي انگلش هو پر هن انگريزي استاد جي نوڪري به ڇڏي ڏني، ان جي باوجود فن کي معاش جو ذريعو هرگز نه بڻايو. سونارڪي ڪرت هن جو خانداني ڌنڌو هئي جنهن مان هي گھر هلائيندو هو ۽ راڳ مان پوندڙ گھور ۽ ڪلب مان ملندڙ في رڳو استاد جي ورسيءَ تي خرچ ڪندو هو.
وريلداس جو ٻاروتڻ کان سنگيت سان پيچ پئجي ويو. پرائمريءَ کان همراھ پيو مندرن ۾ ڀڄن ڳائيندو هو. شروعات ۾ پاڙي جي هڪ لوڪ فنڪار جو شاگرد ٿيو پر پوءِ ڪنهن کيس ڪلاسيڪل راڳ سکڻ جي مت ڏني ۽ هي وڃي استاد هادي بخش ميمڻ جو شاگرد ٿيو جيڪو شڪارپور جو رهاڪو ۽ شھر جو سٺو درزي هو. هن کي راڳ جي سکيا گواليار خاندان جي گوين ڏني جن پڻ شڪارپورين جي فن سان قدرداني ڏسي اتي اچي پکڙا اڏيا هئا. هادي بخش ميمڻ ڄڻ ته گواليار خاندان جو اتر سنڌ کي ڏنل تحفو هو. هن ڪيترائي شاگرد ڪيا جن مان موندر خان مڱڻهار، وريلداس ۽ استاد ارباب خان کوسو گھڻو مشھور ٿيا پر استاد جي پڳ وريلداس جي نصيب ۾ آئي، ان جو سبب اهو به هو ته هن پنهنجي استاد جي سڀ کان وڌيڪ خدمت ڪئي هئي. استاد جي چاليهي تي گواليار خاندان جي استاد قدرت الله کيس استاد جي پڳ ٻڌرائي ۽ سنگيت چيئرمين جو لقب ڏنو. استاد هادي بخش ميمڻ جي وفات بعد هن لاڳيتو 32 ورسي پروگرام ڪيا ۽ ان ۾ ڪابه وٿي نه وڌي.
استاد وريلداس سان منهنجي ملاقات ان وقت ٿي جڏهن منهنجو پيارو دوست انجنيئر قطب جتوئي سندس شاگرد ٿيو، جنهن عمر ۾ ماڻھو راڳ سکي روزگار سان لڳندا آھن. ان کان اڳ ۾، مون سندس نالو به نه ٻڌو هو. منهنجي دوست قطب جا آواز ڪجھه مزي وارا نه هئا، ان ڪري هو ڳائڻو ته نه ٿي سگھيو، البت اهڙو ٻڌندڙ ضرور ٿي ويو جيڪو راڳ تي نالو رکڻ سان گڏ ان جي آروهي امروهي به ٻڌائي وڃي. قطب جي ڪري ئي استاد وريلداس سان قرب ڪڙي ۾ آيم. پوءِ خبر پئي ته استاد سڄو سارو سنگيت آهي. هن راڳ تي هڪ ڪتاب به لکيو هو،جنهن ۾ سو کن راڳن جو تعارف، انهن جي آروهي امروهي ۽ ٽاٽا پڻ بيان ڪيل هئا.ان سان گڏاستاد شڪارپور جي ڪيترن ئي فنڪارن کي راڳ جي سکيا پڻ ڏني جن سڄي سنڌ ۾ نالو ڪمايو پر جيئن ته استاد گھڻو رڪارڊ نه ٿيو، ان ڪري کيس عوامي پذيرائي پلئه نه پئجي سگھيو ۽ هو نه ريڊيو تي ويو، نه ئي ٽيليويزن تي کيس ڪڏهن موقعو مليو. نه وري هن ڪڏهن ڪا ڪيسٽ ئي جاري ڪئي. ٻيو ته کيس رواجي شهرت جي ڪا طلب به ڪانه هئي. هونئن به استاد جو هڪ معيار هو. هو غيرمعياري شاعري ڳائڻ جو سوچي ئي نه پيو سگھي، جنهن ڪري هن کي عوامي مڃتا نه ملي پر فن جي دنيا سان لاڳاپيل گھڻا ئي ماڻھو کيس سڃاڻيندا هئا. استاد وريلداس جوانيءَ ۾ ملھه پهلوان به هو. هن شڪارپور جي سنڌ واهه تي يادگار ملاکڙا ڪيا. هن جي بدن تي کل لڙڪيل نظر ايندي هئي جنهن مان واضح ٿيندو هو ته جوانيءَ ۾ سندس بدن ڪثرتي هو. استاد جو شڪارپور جي ڍڪ بازار ۾ اسٽيورٽ گنج واري علائقي چبوتري چوڪ وٽ سونارڪو دڪان هو جنهن جو مٿيون حصو سندس سنگيت ڪلب ”وريل سنگيت ڪلا“ لاءِ مخصوص هو، جتي هارمونيم، طبلو، سرمنڊل، تانپورو ۽ ڍولڪ رکيل هوندا هئا جن تي سندس شاگرد سکيا ڪندا رهندا هئا. استاد وريلداس جهونجهڪڙي جو جاڳڻ بعد سنان پاڻي ڪري سوامي نارائڻ داس مندر هليو ويندو هو، جتي ڪلاڪ ڏيڍ سرن جي ڀيٽا پيش ڪرڻ کان پوءِ گھر اچي نيرن ڪري دڪان کوليندو هو. شام جو ڇهين بجي دڪان بند ڪري گھر ورندو هو. گھر جو ڪم ڪار لاهي، ماني ٽڪي کائي وري اٺين بجي رات جو اچي ڪلب کوليندو هو جنهن جو ٽائيم ڏهين بجي تائين هوندو هو پر ڪڏهن ڪڏهن گھڻي دير به ٿي ويندي هئس.
هڪ ڀيري وريلداس کي سخي شاهه جمال جي ٻارهي تي ٻلهڙيجي اچڻ جي دعوت ڏنم. قرب ڪري پنهنجي سڀن شاگردن سميت آيو. سڄي رات ڳايائون. صبح جو سندس ٻيا شاگرد ته واپس روانا ٿي ويا پر استاد وريلداس پنهنجي هڪ شاگرد سلمان سمي سان گڏ رهي پيو جنهن جي عمر ان وقت ڏهه سال مس هئي. ان رات واري محفل ٻڌڻ بعد اسان کي خبر پئي ته استاد وريلداس ڇا آهي. ٻنهي مان هڪ ڳائي ته ٻيو طبلي تي سنگت ڪري رهيو هو. اسان جي ڳوٺ جي ننڍي ٽهيءَ وارن نوجوانن جا نالا: ڏاهر، ٻيجل، ڏياچ، جهونجهار، وينجهار، حسناڪ، مڌ، چندن، ليار وغيره ٻڌي عجب ۾ پئجي ويو. چوڻ لڳو: ”پنهنجي ملڪ ۾ ماڻھو يا ته هندو هوندا آھن يا مسلمان پر اوهان ٻلهڙيجيءَ وارا سراسر سنڌي آھيو.“ هڪ ڀيري سيٺ قاسم سان گڏجي شڪارپور ويس. استاد ڪنهن محفل ۾ وڃڻ لاءِ تيار ٿيو بيٺو هو. اسان کي به هلڻ لاءِ چيائين. ڊکڻن جي ڀرسان هڪ ڳوٺ ۾ پهتاسين جتي هر ماڻھو هٿياربند نظر آيو. مون سمجهيو ته فائرنگ ۾ راڳ ٻڌي ئي نه سگھبو پر هڪ به فائر نه ٿيو. ان ڳوٺ ۾ ڌرين جي هڪ ٻئي سان دشمني هئي. چڱو ڀلو به اتي وڃڻ کان ڪيٻائيندو هو پر هي هندو ٿي ڪري به بي ڌڙڪ هليو ويندو هو، ڇاڪاڻ ته هي سراسر ساڌو هو. هن جي ڪنهن سان به دشمني نه هئي. چوندو هو: جڏھن اسان ڪنهن جا مدا ناهيون ته ڪير اسان جو ڇو مدو ٿيندو؟
هڪ ڀيري استاد هادي بخش ميمڻ جي ورسي تقريب ۾ استاد وريلداس مون کي خان بابا لوڌيءَ سان ملايو. هو ڪوئيٽا جو پٺاڻ هو. سندس پيءُ پوليس جو رٽائرڊ ايس پي هو. خان بابا کي اک اٽڪائڻ تي شھر نيڪالي ملي هئي، ان ڪري پيءُ کيس گھٽ ڀائيندو هو. اهڙي وقت هي اچي استاد هادي بخش جو شاگرد ٿيو. ايس پي صاحب جي واپس ڪوئيٽا بدلي ٿي پر خان بابا سکر نه ڇڏيو ۽ هميشه لاءِ هتان جو ٿي ويو. ان مهل خان بابا سڄو سارو گيڙو ويس ۾ ملبوس هو. اسان کي مڌ پيئڻ جي صلاح ڪيائين. مون سمجهيو ته همراھ مان پٺاڻڪي صفا نڪري وئي آ. اها ئي گھڙي، پيئڻ دوران بانگ آئي ته پنهنجو گلاس منهنجي سنڀال ۾ ڏئي خدائي فرض ادا ڪرڻ لاءِ روانو ٿي ويو. اتي سيٺ قاسم چيو: ته سومهڻيءَ جي نماز آهي، خانصاحب ڪلاڪ کن ڇٽو پر اهائي گھڙي، خان بابا موٽي اچي پيئڻ لڳو. بس هن فرض تي قناعت ڪئي هئي. وري جڏهن ڳائڻ جو وارو آيس ته ٽين کڙڪائي ڇڏيائين. ٻڍل فقير جي ڪافي ”تنهنجي اکڙين جي اسرار، هزارين حيران ڪيا...“ اهڙي ته پختي ۽ وڻندڙ انداز ۾ ڳاتئين جو جتي هو سو اتي سڪ ٿي ويو. گھڻن جي اکين جا بادل برسي پيا.
خان بابا لوڌيءَ جي ڳالھه وچ ۾ اچي وئي، ڳالھه پئي هلي استاد وريلداس جي... جيئن مون شروع ۾ ٻڌايو ته استاد هادي بخش ميمڻ جي هر ورسي هڪ ننڍڙو هانڊو هوندي هئي، جتي گھڻي ڀاڱي راڳي ۽ سازيندا هوندا هئا پر آخري ڏينهن ۾ هن هڪ زبردست هانڊو به ڪرايو، جنهن ۾ چئني ايڪاين ويندي افغانستان کان به گويا ۽ نائڪ پهتا هئا. اهو پروگرام شڪارپور جي مقامي هال ۾ ڪرايو ويو هو جنهن جي معمولي ٽڪيٽ به رکي وئي هئي. اهو پروگرام جنهن به ڏٺو هوندو ان کان عمر ڀر وسري نه سگھندو.
استاد وريلداس هفتي جو هڪ ڏينهن دڪان بند ڪندو هو ۽ سندس اهو سڄو ڏينهن راڳ حوالي هوندو هو. استاد ڪڏهن شڪارپور جي مسيحي راڳين سان رهاڻ رچائيندو هو ته ڪڏهن وري صوفي راڳين سان ڪنهن نه ڪنهن درگاھ تي محفل مچائيندو هو. استاد کي هڪ ڏينهن شڪارپور جي هڪ درگاھ تي ٻارهي جي دعوت مليل هئي. پنهنجي سمورن شاگردن سان پهچي ويو پر اتي خبر پيس ته ٻارهو اڄ نه پر هفتو پوءِ ساڳئي ڏينهن تي آهي. اتي هن ساز کولايا. راڳ ڪندي سندس طبيعت خراب ٿي پئي. شاگردن کيس گاڏيءَ ۾ کڻي اسپتال پهچايو جتي کين خبر پئي ته “راجا راڳائي، هردوئي هيڪ ٿيا...” ***