شخصيتون ۽ خاڪا

سامي سُهاڳي

اقرار پيرزادي جي ھن ڪتاب ۾ مختلف شخصيتن تي 56 خاڪا لکيل آھن. اقرار جي نج ڳوٺاڻي ٻولي، پھاڪن جو استعمال، ڳوٺن جو لکيل ڳالھيون، يادون، اٿڻ ويھڻ، ميل ملاقاتون، سنڌ جي ريتن رسمن، ميلن ملاکڙن، ڀاڳين، چورن، ڌاڙيلن، استادن، شاگردن، موالين، راڳين، طبلي نوازن، سازندن، لطيف جي عاشقن، شاعرن، مولودين، سگهڙن، پوليس وارن، نانگ منڊيندڙن، جهاڙ ڪندڙن، ملاحن، پاتڻين، موھن جي دڙي، ٻلھڙيجي، سنڌ جي ڪچي ۽ پڪي، سنڌو درياءَ، سنڌ جي پوکن، فصلن، سنڌ جي دردن جا داستان آھن ھن ڪتاب ۾. ٻيو تہ ٺھيو پر ڳوٺن جي ڪلاسيڪي گارين، گاريل مردن ۽ ماين کي ھن ڪتاب ۾ منفرد نموني پيش ڪيو اٿس جيڪا ليکڪ جي سچائي ظاھر ڪري ٿي.

Title Cover of book سامي سُهاڳي

مهدي حسن: دليون جوڙيندڙ شهنشاهه ڪلاڪار

منهنجي ڳوٺ ٻلهڙيجيءَ جو صوفي راڳي استاد علي بخش علڻ انصاري نرالي مزاج جو مالڪ شخص هو. سندس روبرو جڏهن به ڪنهن فنڪار جي تعريف ڪبي هئي ته منهن ڦلِهڙو ڪري ان گائڪ جي ڪا نه ڪا وِڏ ضرور ڪڍندو هو پر هن جي سامهون جڏهن خانصاحب مهدي حسن جو نالو کَڄندو هو ته استاد پنهنجون ٻئي شاهد آڱريون نَڪ تي گَھڪائي، ڪنن جون پاپڙيون پڪڙي چوندو هو: “مهدي حسن ڪون سڏاوي!”
واقعي، مهدي حسن جو آواز سراسر عشق جي آهه آهي. وٽس فن جا واهڙ ائين پيا وهندا هئا جو رڳو استاد علڻ ڇا، دنيا جو هر فنڪار مهدي حسن جو نالو ٻڌندي ئي تائب ٿي ويندو آهي.
مهدي حسن، ميراثي خاندان سان واسطو رکندڙ پيڙهياتو فنڪار هو. سندس ڪلاونتي خاندان صدين تائين موسيقيءَ جي خدمت ڪئي پر جيڪا پذيرائي مهديءَ کي ملي، ان لاءِ وڏا وڏا گائڪ ۽ گويا به سڪندا ۽ سَڌون ڪندا رهجي ويا.
مهدي حسن 18 جولاءِ 1927ع تي راجسٿان (هندستان) جي جئه پور ضلعي جي هڪ ننڍڙي ڳوٺ “لونا” ۾ پيدا ٿيو. سندس والد استاد عظيم خان ۽ چاچو اسماعيل خان ڪلاسيڪل فنڪار هئا ۽ ٻئي بڙودا جي مهاراجا جي درٻار سان واڳيل هئا.
مهدي حسن راڳ جي بنيادي تعليم پنهنجي ئي خاندان ۾ ورتي. پنهنجي والد جي ڪري کيس فقط اٺن ورهين جي ڄمار ۾ مهاراجا بڙودا آڏو ڳائڻ جو موقعو مليو: انهيءَ محفل ۾ ويٺل سمورا ماڻھو راڳ جي باريڪين کان واقف هئا. سندن آڏو هيءُ اٺن سالن جو ٻالڪ ڇا ڳائي سگھندو؟ اهو سوال سڀني جي ذهن ۾ هو. ان محفل ۾ مهدي حسن خيال شروع ڪيو. چاليهن منٽن واري مالڪؤنس جي خيال سڄي محفل کي منڊي ڇڏيو. بڙودا جي مهاراجا بيخود ٿي هن ننڍڙي مهدي حسن کي پڳ ٻڌرائي سونا ڪنگڻ دان ڪيا. ان وقت سندس پيءُ ۽ چاچي جي اکين ۾ خوشيءَ جا لڙڪ تري آيا پر کين اها ڳالھه ذهن ۾ ئي نه هئي ته اڳتي هلي هي ٻالڪ اُها مڃتا ماڻيندو جيڪا اڃا تائين سندن خاندان جي ويهن پيڙهين کي گڏيل طور به نصيب نه ٿي سگھي هئي.
1947ع ۾ ورهاڱي بعد مهدي حسن سر ۽ سنگيت وارو ديس راجسٿان (ڀارت) ڇڏي نئين ملڪ پاڪستان هليو آيو. نوجوان مهدي حسن جي دل تي ورهاڱي وڏو اثر ڪيو، جنهن سندس آواز کي وڌيڪ دردناڪ بنائي ڇڏيو پر هاڻ سندس خاندان جي اُها حيثيت نه هئي. هن کي پنهنجي گھرڀاتين جي روزي روٽيءَ جو بندوبست به ڪرڻو هو. ان ڪري هو ڊرائيونگ ۽ گاڏين جي مڪينڪ سميت ڪيترائي ننڍا وڏا ڪم ڪندو رهيو، جن تي به سندس تعريف ئي ٿيندي هئي. هو پنجاب ۽ سنڌ جي مختلف شهرن ۾ مختلف ڪم ۽ نوڪريون ڪندو رهيو ۽ موقعو ملندي راڳ به ڳائي وٺندو هو. جنهن به سندس راڳ ٻڌو، ان کيس پسند ڪيو. اهڙي ئي هڪ محفل 1952ع ڌاري ٿي، جنهن ۾ مرحوم قاضي عبدالمجيد عابد پڻ موجود هو. مهدي حسن کي به فن جي مظاهري جو موقعو مليو. جيئن ته قاضي عبدالمجيد عابد پاڻ به راڳ جو ڄاڻو هو ۽ هن محسوس ڪري ورتو ته نوجوان مهدي حسن کي جيڪڏهن ريڊيو تي پنهنجي فن پيش ڪرڻ جو موقعو ملي ته ڪر هِي سڄي دنيا جي انسانن جون ٽٽل دليون ڳنڍي سگھي ٿو. پوءِ قاضي صاحب کيس ريڊيو پاڪستان تي وٺي ويو. ريڊيو تان سندس آواز ڇا گونجيو، هنڌين ماڳين هُوءِ پئجي وئي ۽ سندس شهرت ملڪن جون سرحدون لتاڙي پرکنڊين پهچي وئي. ٿورن ڏينهن اندر مهدي حسن معروف، مقبول ۽ مصروف فنڪار بڻجي ويو. فلمي گيتن لاءِ سندس گھر آڏو فلمسازن جي لائين لڳي رهندي هئي پر هن کي شاعريءَ جي صنف ۾ غزل پسند هو، ان ڪري هن غزل ڳائڻ کي نه رڳو ترجيح ڏني پر غزل گائڪيءَ کي هڪ نئون رنگ ڏنو.
شاعريءَ ۾ عشق ۽ محبت جي اظهار جو اهم ذريعو غزل رهيو آهي. ايران جي ڌرتيءَ تي جنم وٺندڙ شاعريءَ جي هن صنف جڏهن ننڍي کنڊ ۾ پير پاتو ته اها وڌيڪ دلڪش ۽ حسناڪ ٿي پئي. ننڍي کنڊ جي ڪيترين ئي ٻولين ۾ سڀ کان وڌيڪ غزل سرجيو وڃي ٿو، ان ڪري هاڻ غزل رڳو عورت سان محبت واري گفتگوءَ جو موضوع نه رهيو آهي پر ان جي زمين تمام گھڻي وسيع ٿي چڪي آهي. ننڍي کنڊ جي اها مقبول ترين صنف هتان جا راڳي ٺمريءَ ۾ چوندا هئا ته عام راڳي وري ان لاءِ ڀڄن يا ڪافيءَ وارو انداز اختيار ڪندا هئا. غزل گائڪيءَ جو بنياد توڙي جو قصوري خاندان جي گوَين استاد بڙي غلام علي خان ۽ برڪت علي خان وڌو پر ان کي وسعت مهدي حسن ڏني جو اڄ غزل گائڪي ننڍو کنڊ لتاڙي سڄي دنيا ۾ پکڙجي وئي آهي ۽ جتي جتي به غزل ٻڌو وڃي ٿو اتي مهدي حسن جو نالو هڪ اوتار جيان کنيو وڃي ٿو.
دنيا جي هڪ عظيم فنڪاره لتا منگيشڪر ڪيترائي ڀيرا اهڙو اظهار ڪيو ته مهدي حسن جي ڳلي ۾ ڀڳوان ويٺل آهي. هندو مٿالاجيءَ مطابق ڀڳوان ساڌُن جي دلين ۾ نه پر پيار سان ڳائيندڙ ڀڳتن جي ڳلي ۾ وسي ٿو.
مهدي حسن نه رڳو اردوءَ جي ڪلاسيڪل غزل گو شاعرن مير تقي مير، بهادر شاهه ظفر، خواجه مير درد، ذوق، مرزا اسدالله خان غالب، داغ دهلوي ۽ مومن جي غزلن کي نئين انداز ۽ صحيح تلفظ سان ڳائي عوام تائين پهچايو پر ساڳي وقت پنهنجي دؤر جي نوجوان شاعرن جا غزل ڳائي کين شهرت جي ستين آسمان تي پهچائي ڇڏيو. شعري مجموعن ذريعي جيڪا مڃتا کين سالن کان پوءِ مس ملي سگھي ها، اها مهدي حسن واتان هڪ غزل ڳائڻ سان حاصل ٿي وئي آهي.
جيئن موهن جو دڙو سڄي دنيا جو ثقافتي ورثو مڃيو ويو آهي، بلڪل اهڙيءَ ريت خانصاحب مهدي حسن موسيقيءَ جي دنيا جو گڏيل ورثو آهي. کيس شهنشاهه غزل جو لقب ڏنو ويو آهي پر ماڻھو ڪنهن به شهنشاهه سان اهڙي محبت نه ڪندا، جيڪا هن دليون جوڙيندڙ گائڪ سان ڪن ٿا.
مهدي حسن کي داد ۽ دان مليو، هن کي نيپال جو سڀ کان وڏو ايوارڊ ڏنو ويو ۽ اتي کيس هڪ ملڪي سربراهه جيترو مان ڏيندي ايڪويهن توبن جي سلامي به ڏني وئي هئي.
پنهنجن سُرن ۽ بي مثال آواز سان راجا پرجا موهيندڙ هي مثالي منگتو برقعو مٽي وڃي ڏاتار سان مليو.
ڏاتار ۽ مڱڻي ڪونه وسيلو وچ
سا ئي تال تندن جي، سا ئي چارڻ چِت
جي هِتي، جي هتُ، ڳالھه مڙيوئِي هيڪڙي.

موت هر انسان تي اچڻو آهي، اهو مهدي حسن تي به آيو پر موسيقيءَ جي حوالي سان خانصاحب جيترو ڪم ڪري ويو آهي، اهو کيس صدين تائين زندهه رکندو.
***