شخصيتون ۽ خاڪا

سامي سُهاڳي

اقرار پيرزادي جي ھن ڪتاب ۾ مختلف شخصيتن تي 56 خاڪا لکيل آھن. اقرار جي نج ڳوٺاڻي ٻولي، پھاڪن جو استعمال، ڳوٺن جو لکيل ڳالھيون، يادون، اٿڻ ويھڻ، ميل ملاقاتون، سنڌ جي ريتن رسمن، ميلن ملاکڙن، ڀاڳين، چورن، ڌاڙيلن، استادن، شاگردن، موالين، راڳين، طبلي نوازن، سازندن، لطيف جي عاشقن، شاعرن، مولودين، سگهڙن، پوليس وارن، نانگ منڊيندڙن، جهاڙ ڪندڙن، ملاحن، پاتڻين، موھن جي دڙي، ٻلھڙيجي، سنڌ جي ڪچي ۽ پڪي، سنڌو درياءَ، سنڌ جي پوکن، فصلن، سنڌ جي دردن جا داستان آھن ھن ڪتاب ۾. ٻيو تہ ٺھيو پر ڳوٺن جي ڪلاسيڪي گارين، گاريل مردن ۽ ماين کي ھن ڪتاب ۾ منفرد نموني پيش ڪيو اٿس جيڪا ليکڪ جي سچائي ظاھر ڪري ٿي.

Title Cover of book سامي سُهاڳي

سچيت ملاح ڪٽنب

ڏهين فيبروري 2017ع تي اسانجي تر ۾ فتح پور پتڻ وٽ محبڻ شاهه جي ميلي تي ويندڙ ياترين جي ٻيڙي ٻني لڳي ۽ لوڏو کائي اونڌي ٿي پئي. اٽڪل سَٺ ڄڻن مان تيرهن کي گھڙيءَ ۾ درياهه بادشاهه نهوڙي نيو. رات ٿي وئي هئي، جنهن ڪري درياهه ۾ لهڻ ممڪن نه هو. رات وچ ۾ ئي سکر کان نيويءَ جا ٽوٻا مڪمل تياريءَ سان پهچي ويا، جن کي آڪسيجن ماسڪ، لانچون ۽ ٻيو به گھڻو سامان ساڻ هو.
هيڏانهن منهنجي ڳوٺ جا ملاح به ڏينهن ٿيڻ جي انتظار ۾ هئا. هيءُ اهو هنڌ هو، جتي گذريل سال ٻوڏ ۾ اسان بيد مشڪ جا شاهي وڻ چوٽيءَ تائين ٻڏندي ڏٺا هئا. اتي پاڻيءَ جي گھرائي اٽڪل پنجاهه فوٽ هوندي. درياهه شاهه هڪ هنڌ تي لٽ اڇلائي رهيو هو. صبح ٿيندي ئي ٻئي ڌريون پنهنجي ڪم ۾ جنبي ويون. سوين ڳوٺاڻا ڪنڌيءَ تي بيهي اهو سڀ ڪجھه پنهنجي اکين سان ڏسي رهيا هئا. نيويءَ جا ٽوٻا ڪلاڪ کن تياري ڪري، منهن ڪائي ۾ وجهي، ورديون پائي پاڻيءَ ۾ لٿا، جڏهن ته مقامي (ٽوٻا) ملاح سهه سياري ۾ فقط لانگوٽا ٻڌي پاڻيءَ ۾ پاڻ اڇلي رهيا هئا. نيويءَ وارن ٽوٻن جي ٽٻيءَ جو دورانيو پنجن منٽن کان به مٿي هو ۽ مقامي ملاحن جي ٽٻيءَ جو دورانيو ٻه منٽ مس هو، ان جي باوجود مقامي ٽوٻا تري تائين پهچي پي ويا، جڏهن ته نيويءَ وارا ٽوٻا ويهه فٽ هيٺ مس وڃي پئي سگھيا. هر مقامي ملاح ٽٻي ڏيڻ بعد جڏهن نڪتو ٿي ته پاڻ سان گڏ تري جي ڪا نه ڪا نشاني جهڙوڪ ڪوڏ، مٽي، کڳا ۽ مڇي وغيره کنيو ٿي آيو. ڏهه لاش مقامي ملاحن هٿ ڪيا، انهن مان ٻن لاشن مٿان ته ريٽ وري ويو هو. ٽيون لاش ريٽ هٽڻ بعد تري پاڻيءَ جي سطح تي ظاهر ٿيو، جنهن کي نيويءَ جي ٽوٻن لانچ جي مدد سان ڪڍي ٻاهر ڪيو.
ملاحن جي اها قابليت سندن ورثو آهي. هنن جي وڏن جون عمريون درياهه بادشاهه سان کيڏندي ۽ جهيڙيندي گذريون هيون. تڏهن درياهه تي ڪا هڪ اڌ پل هئي، روڊ رستا به نه هئا. سنڌوءَ تي نه ڊيم هئا، نه ئي ان جي ايتري ناجائز روڪ ٿيندي هئي. تڏهن سنڌو سمونڊ جي ڏِک ڏيندو هو ۽ اُن جي پيٽ ۾ جهاز ۽ وڏا ٻيڙا هلي سگھندا هئا، جيڪي مختلف قيمتي وکر هڪ کان ٻي هنڌ آڻيندا نيندا رهندا هئا. تنهن زماني ۾ منهنجي ڳوٺائي ڏاڏي نورل، صديق ۽ امام بخش جهڙن سچيت ملاحن کي پري واري درياهي سفر تي لازمي ساڻ کنيو ويندو هو، جو سندن اک درياهه کي سمجھڻ واري هئي. سندن جواني سکر کان ٺٽي تائين ٻيڙيون هلائيندي گذري هئي. ٻوڏ واري وقت ۾ سڄو ڪچو پاڻيءَ سان تار ٿي ويندو هو. ٻنهي بچاءَ بندن جي وچ تي رڳو ڇر ئي ڇر! ڪچي ۾ ويٺلن کي هڪدم پڪي ڏانهن منتقل ٿيڻو پوندو هو. ملاحن توڙي مالڪن جي خواهش هوندي هئي ته گھر جي ڪا به شيءِ پويان رهجي نه وڃي، ان ڪري ماڻهن، مال ۽ اَن سميت هر قسم جو سامان به کڻڻو پوندو هو. درياهه ۾ ڇا ته دهشت هئي. هڪ ئي ڇولي ماڻھوءَ جو هيانءُ کائڻ لاءِ ڪافي هوندي هئي. جيڏانهن ڪيڏانهن درياهه ڪُن ڪندو رهندو هو.
ٻيڙي ڪنهن مهل هڪ پاسي لوڏو کائي ته اسان ٻئي پاسي لڙي پيا پئون، ناکئو هڪ هنڌ ويهڻ جي سختيءَ سان تاڪيد پيو ڪري ته ماٺڙي ڪري هڪ هنڌ ويهي رهو، ڪجھه به نه ٿيندو. توهان چرندؤ پُرندؤ ته ٻيڙي ٻُڏي سگھي ٿي. ان ڏينهن فتح پور پتڻ تي به ٻيڙيءَ کي ڪجھه نه ٿئي ها، جيڪڏهن مسافر آرام سان ويٺل هجن ها. ٻيڙِيءَ کي ڪناري ڀرسان ڏسي اوچتو ئي سڀ مسافر اٿي بيهڻ لڳا، جنهن ڪري ٻيڙيءَ جو توازن برقرار نه رهيو ۽ اونڌي ٿي پئي.
مون کي ياد آيو ته ڏاڏي نورل جي پوٽن هڪ ڀيري اَن لڏيل ٻيڙي ماري وڌي هئي، جنهن ۾ ڪو جاني نقصان ته نه ٿيو، البت سمورو ان لڙهي ويو هو. ڏاڏي نورل پنهنجي همراهن کي گھرائي ٻيڙيءَ مارجڻ جا تفصيل وٺي سندن سـٺي تاريخ ڇڏائي هئي، “مون سڄي ڄمار ٻيڙي هلائي، ان وقت ته درياهه به وڏو هوندو هو ته خطرا به جهجها هئا. اسان کان ڪڏهن به ٻيڙيءَ نه مُئي ۽ توهان ان جاءِ تان ڪيئن ٻيڙي مارائي آيا آهيو! توهان ڪهڙا ملاح ملاحن جا پٽ آهيو.” هن پنهنجي پوٽن کي ڇنڊ پٽيندي چيو هو.
ٽنهي ڀائرن وڏي ڄمار ماڻي وفات ڪئي. هي، اسان جي تر جي ملاحن جو سريال گھراڻو هو. ڪنڀرن واري/ ٻلهڙيجي پتڻ جا پاتڻي اهي هئا. ڪاڪي نورل جي حياتيءَ ۾ ئي ملاح برادريءَ جي چڱ مڙسيءَ جي پڳ ڪاڪي ڪريم بخش ملاح جي حصي ۾ آئي، جيڪو ڏاڏي نورل جو وڏو پٽ هو. ڪي ٻه چار درجا پڙهي سگھيو پر وڏو تجربو هئس، ڄائو ئي ٻيڙيءَ تي هو. سُچيت ملاح جو پٽ هو. پيءُ سان گڏ سڄي سنڌ گھميو. درياهه جو ڪو به تڙ هن کان ڳجهو نه هو. جوانيءَ ۾ سمونڊ تي هليو ويندو هو. هي ئي همراهه هو جنهن لئي مان ٺهيل ڪِڙين جو ڪاروبار سنڌ کان ٻاهر شروع ڪري، پورهيت ملاحن کي پاڻ سان کڻي سندن آمدنيءَ ۾ ڪافي اضافو ڪيو. هي ڪڙين جون ٽرڪون ڀرائي ڪوئٽا کڻي ويندو هو، هاڻ ته اهو ڪاروبار ڪيترائي ملاح ڪري رهيا آهن. اسان ڪاڪي ڪريم بخش ملاح جو اوج ڏٺو، کيس چار پنج ٻيڙيون هونديون هيون. سندس گھر واري ٻيڙي اهڙي ته سينگاريل هوندي هئي ڄڻ ڪو محل هجي. پتڻ تي به اهڙي ٻيڙي هوندي هيس جنهن ۾ هڪ ئي وقت پنجاهه کن ماڻھو ۽ ڏهاڪو کن ڍور اڪاري سگھندو هو ۽ سڀئي پور ڀريل هوندا هئا.
تر وارن سان سندن آهت وارو وهنوار هو. اهي فصل لهڻ تي کين لاپو ڏيندا هئا، باقي ماڻهن کان پتڻ وٺندا هئا. سامان سان ڀريل ٻوريون روز پتڻ تان ٽپنديون هيون. پتڻ ڪريم بخش جو ننڍو ڀاءُ راجا ملاح ۽ سندس سؤٽ واحد بخش ملاح هلائيندا هئا. هنن جو سؤٽ واحد بخش عرف واحدو ملاح ڄڻ هڏائون پڃرو هو پر واهه جو ماڻھو هو. جهڙو درياهه شاهه جو ڄاڻو ۽ پنهنجي ڪرت ۾ ماهر هو، اهڙو ئي بار کڻڻ جو به ڀلو هو. اڍائي مڻ جي ٻوري پٺيءَ تي کڻي ٻيڙيءَ ۾ وجهندو هو. ڪڏهن نه مڙس کي ٿڪل ڏٺوسين. ٻوريون چاڙهڻ هن لاءِ ايترو مسئلو نه هو جيترو ڍور چاڙهڻ. ٻيا ڍور ته جيئن تيئن ڪري چڙهي ويندا هئا پر گور ڳاوا ٽاهڙ ڍڳا ۽ اٺ ٻيڙيءَ تي چاڙهڻ وڏو مسئلو هوندو هو. سلام آهي واحد بخش کي جيڪو ساڻن مقابلو ڪري ٻيڙيءَ تي چاڙهيندو هو. “اٺ جو پتڻ تي ڪُٽجڻ” محض هڪ محاورو نه آهي؛ جنهن پتڻ تي ٻيڙيءَ ۾ اٺ چڙهندي ڏٺو هوندو، انهيءَ کي ئي خبر هوندي. هونئن پتڻ تي مار اٺ کي ملندي آهي پر ان کي مار ڏيندڙ به صفا وٺجي ويندا آهن.

ڪاڪي ڪريم بخش جو ننڍو پٽ سمونڊ ۾ مڇي ماريندي انڊين نيويءَ هٿان گرفتار ٿي ويو، الائجي مارجي ويو، اها خبر نه پئجي سگھي. هر چئن پنجن ورهين کان پوءِ کيس ڪٿان نياپو پيو ملندو هو ته اڪبر انڊيا جي فلاڻي جيل ۾ آهي. پنجويهن ورهين جي عرصي دوران الائجي ڪيترا مهاڻا انڊيا مان آزاد ٿي گھر پهتا آهن، پر اڪبر اڃا نه موٽيو آهي، نه ئي سندس وارثن ڪو آسرو پليو آهي. ڪاڪي ڪريم بخش کي اڃا اڪبر جي ملڻ جي آس پوري نه ٿي جو سندس وڏو پٽ ممتاز لاڙڪاڻي ۾ دوستن جي اتفاقي گولي لڳڻ سبب مري ويو. هن وقت پتڻ سندس آخر پٽ هلائي رهيو آهي ۽ واحد بخش جو پٽ ان سان ساٿ ۾ هوندو آهي، جيڪو به پيءُ وانگر آهي لڦ جو لڦ پر پنهنجي ڪرت جو ماهر آهي. اڄ ڪنڀرن واري پتڻ جو اهو اوج ته ناهي پر پوءِ به پتڻ هلندو رهي ٿو.

***