حاجي فقير ڪلهوڙو: درد- وَندين جو داروُن
“هل حاجي!”
سڏ ٻڌندي ئي لٺ کڻي نڪري پوندو، اهو الڪو ئي نه هوندس ته ڪهڙي پهر موٽ ٿيندي. اتي ماني به ملندي الائجي ويلا ويهڻا پوندا! بس صدري ۽ گوڏ سان نڪري پوندو، اڪثر جتي پائڻ به وساري ويهندو. سڏ جو ٿيو آ ته ضرور ڪو اهنج ۾ هوندو، ڪنهن سان لاچار هوندو، ان ڪري سستي يا دير هرگز نه ڪبي، سيگھه ۾ ڀائرن ڀيڙو ٿبو. اهڙو ڳڻوان حاجي فقير ڪلهوڙي کان سواءِ ٻيو ڪير هوندو. خوبين جي کاڻ هو. نانگ ڪکئي جو ديسي طريقي سان علاج ڪندو هو. منتر پڙهندو ۽ ڦيڻا رکندو هو، ان ڪري ماڻھو کيس “حاجي مانڊو” به سڏيندا هئا. رڳو ايتري خبر پويس ته ڦلاڻي ڳوٺ ۾ ڪنهن ماڻھوءَ کي نانگ ڪکي وڌو آهي ته هيءُ پنهنجا سمورا ڪم ڪار ڇڏي اتي پهچي ويندو. جھاڙ ڦيڻا شروع ٿي ويندا، ان سان گڏ مريض کي ڪچا بصر کارائيندو ۽ ديسي گيهه جا ڍڪ ڀرائيندو ته جيئن الٽي اچيس.
حاجي فقير موهن جي دڙي سامهون درياهه جي کاٻي پاسي واري ڪچي جي ڳوٺ گلشير ڪلهوڙي جو ويٺل هو. ٻوڏن دوران ڪچي ۾ جتي ڪٿي پاڻي هوندو آهي. سڪيءَ تي نانگ بلائون، ڪنڊاوان رستا، ڪٿان پاڻيءَ مان ترڻو پوي، ڪٿان گپ مان گذرڻو پوي ۽ ڪٿي ڪتن سان منهن ڏيڻو پوي پر هي هر مشڪل سان منهن ڏئي مريض وٽ پهچندو ۽ ان جي خدا ڪارڻ خدمت ڪندو. ڪو به معاوضو نه وٺندو، جيڪڏهن ڪنهن پنهنجي رضا خوشيءَ سان ڪجھه ڏنو ته به اهو نه وٺبو ۽ مريض کي دعائون ڏيندي، انهن پئسن مان يارهين ڪرڻ جي صلاح ڏيندو. مريض لاءِ مکڻ، گيهه ۽ ڪڪڙ جي چوزي جو اڳواٽ انتظام به پاڻ ڪيون ويندو.
هونئن سنڌ جي اٻوجھه لوڪن کي تعويذ ڪندڙن، ٽوڻي ڦيڻي وارن، مانڊن، جوتشين، ٺوڳي پيرن فقيرن ۽ ملن ڏاڍو ڦريو لٽيو آهي. حاجي فقير به پنهنجي مهارت، ڏاهپ ۽ محنت کي ڪمائيءَ جو ذريعو بڻائي ها ته چڱو خاصو مال ميڙي ها، پر هن کي گندي ۽ گراهه سان گڏ نام ناموس جي به ڳڻتي نه هئي، هن کي ته بس راڄن سان پير ڀرڻو هو. ڪنهن جي خوشيءَ ۾ ڀل شامل نه هجي پر غميءَ ۾ گڏ ضرور هوندو. آئون نٿو سمجھان ته ڪو هن جي ڦيڻن منترن ۾ ايڏو اثر هو پر هُو سماجي سائنس جو ڄاڻو هو. ستارن ڏانهن ڏسي وقت، گرمي سردي، ڏڪار سڪار، ارءُ توڙي ٻوڏ جون اڳڪٿيون ڪندو هو. نانگن جي نکن ۽ ذاتين جي ته هن کي ڪافي ڄاڻ هئي. کيس ڀليءَ ڀت خبر هئي ته ڪهڙو نانگ ماري ۽ ڪهڙو سپ سڄي عمر صحت لاءِ سڪائي سگھي ٿو. هونئن ته هر نانگ جو ڏر ٿئي ٿو: “سپ نه ماري، سپ جو سراپ ماري!” نانگن بلائن جي سڃاڻپ به ايتري قدر جو همراهه زمين تي پٽو ڏسي نانگ جو نالو کڻندو هو.
ان زماني ۾ اٺ ۽ ڏاند گاڏيءَ کان سواءِ ڪچي ۾ ٻي ڪا به سواري ڪانه هئي. درياهه لانگھو، وڏو پنڌ، غربت وارو جهان... ان صورت ۾ حاجي فقير ئي سڄي تر جو ويڄ ۽ تن طبيب هو، جنهن کي ڏسڻ سان ئي مريض جي پِيڙ پري ٿي ويندي هئي ۽ هو تن ۾ تازائي محسوس ڪرڻ لڳندو هو:
اُس نے جلتی ہوئی پیشانی پہ جب ہاتھ رکھا
روح تک پھیل گئی تاثیر مسیحائی کی۔
حاجي فقير 1930ع ڌاري تعلقي ڪنڊياري جي ڪمال ديري ڳوٺ ڀرسان پيدا ٿيو. سال سوا جو مس هو ته سندس والد لاڏاڻو ڪري ويو ۽ هن جي امڙ جي ٻي شادي گلشير ڪلهوڙي سان ڪرائي وئي. هي پليو نپنو ۽ وڏو گلشير جي گھر ۾ ٿيو. مالوند ماڻھو هو. مال جي بيمارين جي ديسي علاج جو ماهر هو. ڪنڊياري تعلقي جي بکري وارن سيدن جو مريد هو، ان حوالي سان فقير ڪوٺبو هو. سندس گھر واري خديجه به سگھڙ سياڻي ۽ الھه لوڪ مائي هئي. الله ٻنهي کي هڪ روح ڏنو هو! لوڪ سان چڱائي ڪرڻي آ، مدائي ڪنهن سان به ناهي ڪرڻي. ٻئي زال مڙس خلق جي خدمت ۾ مصروف رهندا هئا. ٻئي نانگ کاڌن کي جھاڙ رکندا ۽ بيمارن لاءِ ستيون ڦڪيون به هڙئون وٺندا هئا. خدا ترس ۽ سخي به ايڏاجو ڪوبه ماڻھو ڏهڻ لاءِ ڳئون يا مينهن گھرندو هئن ته ڏئي ڇڏيندا هئس، پوءِ جي اڳلي واپس ڪئي ته ٺيڪ، نه ته هي وساري ڇڏيندا هئا. ڪيترائي ماڻھو سندن ڍور کائي ويا پر هنن ڪنهن جي به ان حوالي سان شڪايت ڪانه ڪئي. پهريائين ڍور کائي ويندڙ ماڻھو ٻيهر درد جو داستان ۽ غم جو فسانو ٻڌائي کانئن وري به ساڳي گھر ڪندو هو ته هي ڪو به مهڻو ميار ڏيڻ کان سواءِ ان کي ٻيو ڍور به ڏئي ڇڏيندا هئا.
حاجي فقير جھنگ جو ماڻھو هو، پنهنجي علائقي جي وک وک کان واقف. صبح جو جُوءِ گھمي ٻڌائيندو هو ته اڄ ڪو پهرو (جانور) يا مرون (درندو) جُوءِ ۾ لٿل آهي يا هيءُ اوپري ماڻھوءَ جو پير آهي.
حاجي فقير نماز پنج وقت پابنديءَ سان پڙهندو هو پر هن قسمت سان ڪڏهن باجماعت نماز ادا ڪئي هجي ته هجي، نه ته مال چاريندي يا گسين پنڌين اڪيلائيءَ ۾ جتي موقعو مليس، پڙهي وٺندو هو. اهڙي نموني رمضان جا به ٽيهه ئي روزا رکندو هو پر ان لاءِ به ڪو جو خاص اهتمام نه ڪندو هو. پٽڙي ڀت ۽ کير سان سحري ڪري سڄو ڏينهن ڪم ڪار ڪندو رهندو هو ۽ ڪچي لسيءَ سان افطار ڪندو هو. روزي سان هوندي به مسافر کي لسيءَ پاڻيءَ جي صلاح ضرور هڻندو. کير مکڻ، ڏهي ۽ ڏڌ هن جي خوراڪ هئي. حاجي فقير ڏيکاءَ کان پري هو. هن پاڻ تي ڪو به مذهبي مسلڪي ٺپو نه هنيو. نه ته ڪي ويس وڳا ڪيا، نه وري سائي، اڇي، ڪاري يا گيڙو پٽڪي پاتي. هن سڄي ڄمار ٽائر جي چپل، صدري ۽ گوڏ سان گذاري. سڄي عمر ڪنهن سان ڏاڍيان نه ڳالھايائين، نه وري ڪڏهن مٿو اگھاڙو ڪيائين. مٿي تي انگوڇي جي پٽڪِي ٻڌل ئي ٻڌل هوندي هيس.
اسانجي تر جا ويساهه وسوڙل ماڻھو حاجي فقير کان ڊڄندا به ڏاڍو هئا. ملاحن کي اهو وهم ويٺل هوندو هو ته “سندن مڇي حاجي مانڊو منڊي ٿو وڃي!” ڪيترا ئي ڀيرا ملاح، تر جا چڱا مٺا وٺي وڃي تڏي تي پهتس ته “ٻيلي، اسان جو ڏوهه ڪهڙو، جو تون اسان جي مڇي منڊي ٿو وڃين؟” هي شريف ماڻھو کين چوندو هو ته “مان رڳو نانگن جو مانڊو آهيان، مڇي هوندي ئي گھٽ ته ڪيئن مرندي؟” پر ملاحن کي ويساهه ئي نه اچي، ان ڪري هنن پنهنجي ننڍن کي چئي ڇڏيو هو ته حاجي فقير ڀلي مڇي نه کڻي ته به ضرور کڻائجوس. اهڙي طرح تر جا ڌنار به هِن جي مال مان چڙيون نه لاهيندا هئا، هونئن جھنگ ۾ مال جي چڙين جي چوري عام هئي.
حاجي فقير کي تر جا ڪي ماڻھو ڪاني ڪرامت جو صاحب سمجھندا هئا. ننڍي عمر ۾ مان به ائين سمجھندو هئس پر پوءِ هڪ واقعي مون کي اها ڳالھه سمجھائي ته جتي جھاڙ جو اثر ختم ٿي وڃي ٿو، اتان ڊاڪٽرن جو ڪم شروع ٿئي ٿو. ٿيو هيئن جو اسان جي پاڙي ۾ هڪ ماڻھوءَ کي ڪک سنگھي ويو. حاجي فقير زخم ڏسندي ئي مريض جي وارثن کي چيو: “هن کي بي پيري بلا کائي وئي آ، جنهن تي اسان جو منڊ اثر نه ڪندو آهي. هڪدم اسپتال کڻائي وڃوس.” چون ٿا ته دنيا ۾ جيترا به نانگ آهن، انهن مان زهريلا فقط 10 سيڪڙو آهن. منڊ هجي يا نه هجي پر اها قابليت ضرور آهي ته ماڻھو زخم ڏسي اهو پرکي وٺي ته همراهه ڪهڙي سپ جو ڪکيل ۽ سپ ڪيترو زهري آهي.
حاجي فقير جي قابليت جو هڪ ٻيو قصو به ياد ٿو اچي: هڪ دفعي اسان جي دوست ابراهيم بهڻ جي امڙ کي ٻوڏ واري وقت ۾ نانگ ڪکي وڌو. نانگ بروقت ماريو ويو. اهي فقير جي ڳوٺ کان پنج ڪلوميٽر اتر طرف ويٺل هئا ۽ وچ ۾ ڍنڍ به هئي جيڪا ٻانهن تي تري وٽن پهتو. کيس ڪراڙيءَ جو زخم ۾ ماريل نانگ ڏيکاريو ويو. فقير نانگ کي ڏسندي چيو: “صبح جو امڙ جي ٻانهن يا سٿر تي نانگ ڇاپجي پوندو. الله وڏو آهي. امڙ کي ٿوري تڪليف ضرور ايندي، باقي ان جي زندگيءَ کي ڪو خطرو ناهي.” صبح جو هنن ڏٺو ته سندن امڙ جي ٻانهن تي ڪارا ڪارا وڍا ٺهيل هئا، ڄڻ ڪو نانگ ڇپيل هجي. انهيءَ پوڙهيءَ هفتو کن تڪليف ۾ گذاريو پر ٺيڪ ٿي وئي.
حاجي فقير هاري ۽ ڀاڳيو هو. وٽس ڏاندن جا 12 جوڙا هوندا هئا، ٻه کن جوڙا پاڻ وٽ بيٺل هئس، باقي ڏهه جوڙا ٻين جي حوالي هوندا هئا. هڪڙا ٻني کيڙي بس ڪندا ته وري ٻيا ڪاهي ويندا هئا. فقير کي خبر ئي نه هوندي هئي ته اهي ڀٽارا ڪهڙي هاريءَ وٽ آهن. ڪڏهن پاڻ کي ضرورت پئجي ويندي هئس ۽ پنهنجو جوڙو ڪنهن کان گھرندو هو ته اڳلا ٺپ جواب ڏئي ڇڏيندا هئس: “نه فقير ائين نه ڪر، اسان جي سڀاڻي ونگار آهي.” ائين فقير واپس موٽي ويندو پر ڪڏهن به توائي نه ٿيو. غريب غربي جي شادي توڙي غميءَ ۾ حاجي فقير جو گھر ڄڻ ڊيڪوريشن جو دڪان هو، جتان ضرورت پوڻ تي ڏهاڪو کن کٽون، ويهارو کن بسترا، ٻه عدد ديڳيون، ٻه گھڙا کن کير جا، ٻه چار ڌونئري جون دکيون، سير ڏيڍ مکڻ ۽ ٻه چار لسيءَ جون گھاگھريون مفت ۾ ملي وينديون هيون. گھڻن ضرورتمندن کي ته اهو سمورو سامان پنهنجي بيل گاڏيءَ ۾ لَڏي پهچائي ايندو هو. سواليءَ کي هٿين خالي موٽائڻ سِکيو ئي نه هو. گھڻو سوال ان، گاهه، ڍور ڍڳي جو ٿيندو هئس. پاڻ وٽ مهل تي شيءِ موجود نه هوندس ته اوڌر تي وٺي به سواليءَ جو ڳهو چاڙهيندو.
جڏهن ڪچي ۾ ڌاڙيوالي شروع ٿي، تڏهن فقير به ٻين ڳوٺاڻن وانگر ڏاڍو ڀوڳيو: ٻه ڀيرا پوليس گرفتار ڪري ويس. هڪ دفعو مال به ماري ويس، انهن سان به سڌي ڳالھه ڪيائين ته “ماني منهنجي نه پر الله جي آهي، اها توهان کي به کارائيندس ته ڌاڙيلن کي به کارائيندس.” باقي فقير تڏهن پنهنجي ڳوٺ وارن کي چئي ڇڏيو هو ته “جيڪڏهن ڌاڙيل اوهان کان ماني گھرن ته اها منهنجي گھران کڻي کارائجونِ.” ڇاڪاڻ جو فقير کي خبر هئي ته ڳوٺ وارا غريب آهن. ڪڏهن آهي ڪڏهن ناهي. ڌاڙيلن کي ماني نه ملي ته اهي ساڻن وڙهندا. فقير جي گھر ماني لسي جھجھي هئي.
حاجي فقير سن 2000ع ۾ ائين، گھمندي ڦرندي وفات ڪئي. هن جي وفات بعد سندس گھرواريءَ سان ملاقات ٿي ته پنهنجي مخصوص انداز ۾ چوڻ لڳي: “اقرار، ابا مڙيوئي مرندم رمضان جي مهيني ۾!” واقعي واعدو نڀايائين. ڪراڙي خديجه 2010ع واري ٻوڏ ۾ وفات ڪئي، اهو رمضان شريف جو مهينو هو. کيس ٻلهڙيجيءَ جي صالح سوائي قبرستان ۾ جاءِ ملي.
***