قربان پيرزادو: ٻلهڙيجيءَ جو سلڇڻو ٻالڪ
سانچي ڪو سانچا ملي، سانچي ماهه سماءِ.
سنت ڪبير چوي ٿو: سچي ماڻهوءَ کي نه پِٽ لڳي، نه ئي ان کي موت ماري سگهي ٿو. سچو انسان سچي سائينءَ سان ملي ان ۾ سمائجي وڃي ٿو. ڀائو قربان به هوءِ سان ملي هوءِ ٿي ويو. فڪري طور وحدت الوجودي صوفي هئڻ جي ناتي هن لاءِ هتي يا هتي ڳالهه مڙيو ئي هڪڙي هئي پر سندن ظاهري وڇوڙو ٻلهڙيجيءَ جي ڪرنگهي ۾ ڪانُ برابر آهي ۽ هن جي جدائيءَ ڪيترين ئي دلين جي ڀتين ۾ ڀنگ وجهي ڇڏيو آهي. انور پيرزادي کان پوءِ هي شخص ئي ٻلهڙيجيءَ جي سمورن نسلن جي وچ ۾ هڪ پل هو. قربان پيرزادو وڏي فڪر وارو ماڻهو هو، هن ڳوٺ وارن کي ڇڄڻ نه ڏنو ۽ پرت جي اُميري پائي سدائين ڳنڍي رکيو. جيئن اسان سندس موتئي جهڙي ويس تي ڪڏهن ڪو چُٽو لينگهو لڳل نه ڏٺو، تيئن هن جو ڪردار به بي داغ رهيو چوٽيھن ورهين جي سرڪاري ملازمت ۾ ڪرپشن جي ڪوئلي سان هٿ ڪارا ڪرڻ بدران رڳو حق حلال جي پگهار کاڌي، جنهن کي هاڻوڪو نسل عقلمندي نٿو سمجهي پر اها ئي هن جي ميراث هئي. هي پنهنجي مرشد جي ڏکي طريقت تي ثابوتيءَ سان قائم رهي سِير ۾ به پسڻ کان پالهو رهيو. اطلاعات کاتي ۾ وڏو آفيسر هئڻ ۽ لاتعداد موقعن باوجود هن وزيرن مشيرن سان ڪي به واسطا نه وڌايا پر پاڻ جهڙن سِڌن سادن ماڻهن سان پيچ پاتو. ڪنهن به وزير جو پي آر او توڙي پيارو ٿيڻ کي پاڻ لاءِ اعزاز نه سمجهيو پنهنجي پروفيشن جي حوالي سان هي ساکائتو هو، اطلاعات کاتي ۾ مرحوم علي احمد بروهي کان وٺي ميڊم مهتاب اڪبر راشديءَ تائين سڀ سندس ڪم جي حوالي سان تعريف ڪندڙ آهن، ان ڪري وزيرن کي ته اهڙن آفيسرن جي ضرورت هئي پر هن گرهوڙيءَ جي چوڻ تي مڪمل عمل ڪيو:
متان کائين کچڻي، حاڪماڻي هنڌان
رڌي هوندائون رت ۾، ماري مسڪينان.
هن ڪڏهن به وزيرن جي درن تي حاضري نه ڀري، رڳو پنهنجي ڪم سان ڪم رکيو. هي پنهنجي وجود ۾ هڪ اوطاق هو، جتي به رهيو، اتي وٽس محبتي ماڻهن جا ميڙ لڳاپيا هوندا هئا. وڏيرن جي درن تي خوشامدي ۽ چاپلوس ويندا آهن ۽ هن سان اهل دانش جون مجلسون ٿينديون هيون.
قربان صاحب غربت ۾ ڄائو، نپنو ۽ وڏو ٿيو هو. هن سڄي عمر غربت خلاف جنگ جوٽي پر ان ۾ پنهنجا اصول ڪڏهن به نه اورانگهيا. پورهئي ۽ پگهر مان ڪمايل ڪڻِي به گهڻي ڄاتي.
قربان صاحب منهن مهانڊي ۾ ملوڪ، ڳڻن جو ڳهير ۽ ڪچهريءَ جو مور هو. هن جي مجلس اهڙي ڦلواڙي هئي، جتي ٽهڪن جا ٽانگر ٽڙندا رهندا هئا. زندگيءَ سان ڀرپور انهن ٽهڪن ۾ ڪا به مصنوعيت نه هوندي هئي، ان ڪري اهي ٽهڪ ماڻهوءَ جي من جا مونجهارا مِٽائي کيس تازو توانو بنائي ڇڏيندا هئا، تڏهن ته هرڪو ماڻهو ساڻس ملڻ لاءِ مشتاق هوندو هو.
قربان صاحب منهنجو پڦاٽ، ادبي استاد ۽ دوست هو. عمر ۾ مون کان 23 ورهيه وڏو هو، آئون جڏهن سمجهه ڀريو ٿيس، تڏهن هي تعليم مڪمل ڪري، سرڪاري نوڪري وٺي ٻارن ٻچن جو پيءُ بڻجي چڪو هو. ڪتابن پڙهڻ جي هير مون کي پنهنجي چاچي جانيئڙي سنڌي وڌي پر اسان جي سڄي ويڙهي ۾ ڪتابن سان ڀريل وڏو ڪٻٽ فقط قربان صاحب جو هوندو هو، جنهن تائين بهرحال منهنجي پهچ ممڪن هوندي هئي. هن جي هر شيءِ ايتري قدر صفائي، سٺائي ۽ ترتيب سان رکيل هوندي هئي جو سندس ڪتاب پڙهي واپس رکندو هئس ته به کيس خبر پئجي ويندي هئي ته ڪا واردات ٿي آهي. پنجٽيھن ورهين جي عرصي ۾ سندس ڪي ٻه ٽي ڪتاب سنگت ھڻي وئي ته ٻي ڳالهه آهي، باقي مون سندس سڀ ڪتاب پڙهي واپس ڪيا پر جڏهن به سندس ڪو ڪتاب گم ٿيندو هو ته شڪ ڇا کيس پڪ پئجي ويندي هئي ته ڪتاب اقرار لمائي ويو. ان حوالي سان اسان جو ڪڏهن به جهيڙو نه ٿيو، باقي جھيڙا به جھيڙا ٿيا. اسان جا جهيڙا اڪثر سياست تي ٿيندا هئا. نه هو ئي ڪنهن سياسي پارٽي جو باضابطه ميمبرهو، نه آنءُ ڪنهن جماعت جو ڪارڪن هئس. ڀائو قربان چوندو هو ته هن ملڪ جي مسئلن جو حل فقط مضبوط جمهوريت ۾ آهي ۽ پاڪستان پيپلز پارٽي ئي وڏي جمهوري پارٽي آهي، جنهن جي مخالفت نه ڪرڻ گهرجي، ان ڪري پيپلن جا وڏا وڏا ڏوهه به کين ننڍڙا لڳندا هئا ۽ قومپرست ڪارڪنن جون ننڍڙيون غلطيون به عظيم غلطيون لڳنديون هيون، جنهن ڪري انور جونيئر ۽ منهنجو ساڻس جهيڙو جاري رهندو هو. ڪڏهن ڪڏهن ته پري پهچي ويندا هئا سين. جهڙا سخن هُو ڪڍندو هو، اهڙا اسان جي زبان مان به نڪري ويندا هئا. اها ئي گهڙي، هو ته سڀ ڪجهه وساري ڇڏيندو هو پر اسان ڦوڪيا وتندا هئا سين پر جڏهن به منهن سامهون ٿيو ته سندس اکين ۾رُس مَ رسڻ ۾، ڇاهي راڻا ... ماسٽر چندر جي ڪافي لهي ايندي هئي:
قربان صاحب نفيس، صفائي پسند ۽ ترتيب وارو انسان هو. صبح جو اٿي، روزانو شيوِ ڪندو هو، وهنجي سهنجي نيرن ڪرڻ کان پوءِ ڏندڻ ڪري گهران نڪرندو هو. ان جي بنهه برخلاف عادتن جي ڪري هر روز شيو نه ڪرڻ، وار نه ٺهرائڻ ۽ بنا استري ٿيل ڪپڙا پائڻ تي منهنجي سٺي عزت افزائي ڪندو هو. هي ٻلهڙيجيءَ جي ان نسل جو ماڻهو هو، جن لاءِ ڳوٺ هڪ گهر ۽ ان جا سڀ رهواسي ڀاتي هئا، ان ڪري ڪنهن جي به غلط ڳالهه ڪن پيس، ان جي اصل لاک لاهي وجهندو هو، ان ڪري ڪجهه همراهه کانئس ڪن ڇٻا ڪري ڀڄڻ جي ڪندا هئا پر مون کي سندس صحبت جي هميشه هاج رهي، ڇاڪاڻ جو هي ئي اهڙو ماڻهو هو جنهن سان آئون پنهنجي ڳالهه رکي سگهندو هئس ۽ هن سان هر موضوع تي کلي ڳالهائيندو هئس، هونئن به جنهن تنهن سان هر ڳالهه سلي نٿي سگهجي. وڏڙن به اهو ڏس ڏنو آهي ته ”نه ڏسندڙ جي اڳيان ڳوڙها نه ڳاڙجن” ۽ مرشد جو سنيهو به اهو آهي ته
اکر ڇُتي هيڪڙي، ٻهون جي نه ٻُجهن
ڪوه ڪبو کي تن، سڄي سڻائي ڳالهڙي.
قربان صاحب هونئن ته انگريزي ۽ سنڌي ٻولين جو خوبصورت نثر نويس هو پر هن بنهه گهٽ لکيو. آئون سمجهان ٿو ته ان جو سبب اهو هو جو آفيس ۾ هي هدايتون ڏيندو ويندو ۽ ٻيا ملازم اهو لکندا يا ٽائيپ ڪندا ويندا هئا، ان عمل کيس رعايت پسند بنائي ڇڏيو هو ۽ هي چاهيندو هو ته آفيس وانگر گهر ۾ به هي چوندو رهي۽ لکڻ وارو ڪم ڪو ٻيو ڪري. سندس آتم ڪٿا لکڻ لاءِ آئون تيار هئس پر “هِڪي ٻانهي چِت ۾، ٻي جا ڪري الله” واري ڪار ٿي. قربان صاحب کي رٽائرمنٽ کان پوءِ بيماريءَ ٻلهڙيجي ڇڏائي، جنهن جي ڪري سندس اهو ڪم نه ٿي سگهيو، جيڪو تمام وڏو نقصان ٿيو. هونئن قربان صاحب جي ڪچهري به ڪئين ڪتاب هئي. هر موضوع تي دسترس هئس. سنڌيءَ جا سوين پهاڪا ياد هئس ۽ انهن جي پس منظر ۽ بڻ بنياد کان به واقف هو. ڪچهريءَ ۾ موقعي مهل مطابق شاهه جا بيت پڙهندو هو. ان سان گڏ کيس سوين لطيفا ياد هوندا هئا، جيڪي به ڪچهريءَ جي نوعيت مطابق ٻڌائي محفل کي خوشگوار بڻائي ڇڏيندو هو. هن جي ٻولي جيتري شاهوڪار هئي ايتري ئي کيس مزاح واري حس هئي. هن جي گفتي نڪرڻ سان ٽهڪن جا ٽاڙهيا پئجي ويندا هئا. ڪمال جو حاضر جواب انسان هو. ان کان سواءِ هي لائي نڀائڻ وارو شخص هو، جيڪو به سندس دوستيءَ جي ڌاڳي ۾ آيو، اهو آخري ساهه تائين ساڻس سلهاڙيل رهيو، پوءِ اهو سندس ننڍپڻ جو ساٿي ممتاز مگسي هجي يا جوانيءَ جو دوست مينهون خان ٻروچ. هن جا دوست فقط هن سان نه پر سندس سڄي ويڙهي جي ڏک سک ۾ شامل هوندا هئا. هونئن ته هي سنڌ جي سمورن ثقافتي جزن سان محبت ڪندڙ هو پر هن جو راڳ سان روح هو، راڳ هن لاءِ اتم عبادت هو.
ٻلهڙيجيءَ ۾ شادين تي راڳ ڪرائڻ واري روايت تمام پراڻي آهي پر 1990ع واري ڏهاڪي ۾ ان ۾ گهٽتائي اچي چڪي هئي. قربان صاحب پنهنجي برادريءَ ۾ اعلان ڪيو ته جيڪڏهن گهوٽ ڪنوار کي رڳو ٽڪر هڻائي شاديءَ وارو فرض ادا ڪرڻو آهي ته ٺيڪ باقي جيڪو وڏي رهاڻ جو سڏ ڏئي ٿو، ان کي راڳ به ڪرائڻو پوندو، نه ته ان جو ڀت نه کاڌو ويندو. هن جي اهڙي اعلان تي سندس ويڙهي سان گڏ پوري ڳوٺ عمل ڪري ڏيکاريو ۽ هاڻ هر شاديءَ تي راڳ جي محفل ضرور ٿيندي آهي. قربان صاحب جو والد وڏيرو حسن علي به صوفياڻي راڳ جو شائق هو، ڪڏهن ڪڏهن صوفين سان يڪتاري تي ڪافيون به چوندو هو. قربان صاحب جا به آواز سٺا هئا. هي وري ڪڏهن ڪڏهن بنا سازن جي ڳائي وٺندو هو، ٽوڙي سندس پسند جو راڳ هو. قربان صاحب راڳيءَ کان ڪنهن ڪافيءَ جي فرمائش ڪرڻ بدران راڳ جو نالو کڻي ان مان ڪا به ڪافي ٻڌائڻ لاءِ چوندو هو. هن جي شوق سبب اسان استاد محمد يوسف، وحيد علي، فتح خان، شرافت علي خان، سينگار علي سليم، پيرل گولي، جمال فقير، سهراب فقير، عثمان فقير سميت ڪيترن ئي سريلن ڪلاڪارن کي سامهون ٻڌو. هي چوندو هو ته جڏهن ڪنهن جي ڄمڻ تي خوشيءَ ۾ راڳ جي محفل ٿئي ٿي ته مرڻ تي به اهڙي محفل ٿيڻ گهرجي. هن پنهنجي پٽ حسن عليءَ کي وصيت ڪئي هئي ته سندس جنازو ساز آواز ۾ کنيو وڃي. سندس چاليهي جي موقعي تي راڳ ڪرائڻ سندس اها وصيت پارڻ آهي.
قربان صاحب پاڻ سان گڏ حسناڪ روايتون به ساڻ کڻي ويو. هاڻ شاهه جي بيتن تي ڪچهرين ۾ قيل مقال نٿي ٿئي. انور ۽ قربان کان پوءِ ٻلهڙيجيءَ جي حالت هيئن ٿي وئي آهي:
وجهيو منهن مَٽن ۾، موکي اُڀي روءِ
متارا مري ويا، اڱڻ اچي نه ڪوءِ
متارنئون پوءِ، مِٺا مَٽ مِٽي ٿيا.
*