نواز علي کوسو ۽ سانوڻ هڱورجو: ڳڻن جا گھير ٿر واسي
“صحبت جا سنديانِ، آئون نه جيئندي ان ري”
(شاهه)
ڪارونجهر جي ڪک ۾ ويٺل چاچي نواز علي کوسي کي لڳ ڀڳ سڄي سنڌ سڃاڻي. هو سنڌي ۽ ڍاٽڪي لوڪ ادب جو ڄاڻو، ٿر جي ڀٽ ڀٽ جي سربستي ڄاڻ رکندڙ جاگرافي دان، شاهه، سنت ڪبير ۽ تلسي داس جو شارح ۽ مٽيءَ سان محبت رکندڙ مانائتو انسان آهي. هن کي ٿر جي هڪ هڪ ڀٽ سان لاڳاپيل سوين قصا ڪهاڻيون ياد آهن ۽ ڪارونجهر جي هر ٽڪري هن جي ماپيل آهي. مون کي ڪاڪي انور پيرزادي ٻڌايو هو ته: “جيڪڏهن ڪو ماڻھو ننگرپارڪر وڃي ۽ اتي نواز علي کوسي سان نه ملي ته ان ڄڻ ته ڪارونجهر ڏٺو ئي ڪونه.”
سنت نيڻو رام جو ميلو گھمي جڏهن اسين صبح سوير ننگر پارڪر پهتاسين ته شهر جي ننڍي وڏي شخص هن مڻيادار ماڻھوءَ جو ڏس ڏنو ۽ اهو به ٻڌايو ته اڄڪلھه سندن طبيعت چاڪ نٿي رهي. جڏهن مان علي حسن چانڊئي، مظهر شيخ، اسد الله نظاماڻي، سڪندر نظاماڻي، سانول ۽ خالد خاصخيليءَ سان گڏ سندس چونئري ۾ داخل ٿيس، ته هن جو هيڻو حال ڏسي ڳوڙها ڳڙي پيا. ڪارونجهر جي هزارن سالن جي تاريخ سيني ۾ سانڍيندڙ سناسيءَ کي مرضن مروٽي ڇڏيو آهي. لاڳيتي بيماريءَ کيس هڏڙن جي مٺ بڻائي ڇڏيو آهي. بيماريءَ سبب سندس هٿ پير سُڄيل هئا. اهڙي حالت ۾ به هو اسان سڀن سان اٿي بيهي ڀاڪر پائي ملي ٿو ۽ پڇي ٿو: “سنڌ ڪيئن آهي؟” علي حسن کيس سنڌ جي سياسي سماجي صورتحال جي سرسري ڄاڻ ڏئي ٿو ته هن جي اکڙين جا آگم ڇلڪي پون ٿا ۽ اسين کيس ڄڻ ڀٽائيءَ سرڪار جي بارگاهه ۾ دانهين ٿيندي ڏسون ٿا:
“پاٽوندر پيا، اچي ڪينجهر ڪنڌئين...”
چاچي نواز علي کوسي جي اگھائيءَ کي ڏسندي هرگز نه پيو جڳائي ته کيس وڌيڪ ڳالهائڻ لاءِ مجبور ڪجي، پر هي قسمت جا ميلا آهن، وري الائجي ڪڏهن ننگر پارڪر اچڻ ٿئي! اها ڳالھه ڳڻي اسان کيس ڀٽائي سرڪار جا بيت ٻڌائڻ لاءِ وينتي ڪريون ٿا. هو اسان کي سُر سارنگ، مارئي ۽ سسئيءَ مان بيت ٻڌائڻ سان گڏوگڏ ڏکين لفظن جون معنائون ٻڌائي ۽ سمجهاڻي ڏني. برابر مرحوم سائين صالح محمد شاهه، سائين سيف ٻنوي صاحب، محترم رسول بخش پليجو ۽ ڪراچيءَ جي رزاق آباد وارو سيد غفور شاهه، ڀٽائي سائينءَ جا بيت ڏاڍي وڻندڙ انداز سان پڙهي ڄاڻن پر چاچو نواز علي انهيءَ حوالي سان انهن سڀني کان اِن ڪري مختلف لڳو ته شاهه جو بيت پڙهڻ سان ئي سموري ٿر جو درد به سندس ڳلي ۾ اوتجي پئي آيو.
چاچي نواز علي کوسي اسان کي ٻڌايو ته: “سڄو سارو ٿر 22 هزار چورس ميلن تي پکڙيل آهي پر 1947ع واري ورهاڱي ٿر کي به سوڙهو ڪري ڇڏيو آهي. ” هو اسان کي ٿر جي سمورن طبعي ڀاڱن: پارڪر، وٽ، سامروٽي، مهراڻي، ڍاٽ ۽ کائڙ بابت معلومات ڏئي ٿو ۽ انهن سڀني علائقن جون جاگرافيائي حدون به سمجهائي ٿو. هو ٻڌائي ٿو ته ڪارونجهر جبل تي اهو نالو ان ڪري پيو جو انهن پٿرن تي ڪارا پٽاپٽي چٽ آهن. پٿر سڀ جو سڀ گرينائيٽ آهي جنهن مان ٽائيلس وغيره ٺهن ٿيون. هن وڌيڪ ٻڌايو ته ٿر جي دولت پوءِ اها گرينائيٽ جي صورت ۾ هجي يا ڪوئلي جي صورت ۾، ان مان فائدو مقامي ماڻهن بدران ڌاريا وٺي وڃن ٿا ۽ ٿر واسين جي حالت ٻارهوئي ڀٽائي سرڪار جي هن سِٽ جهڙي آهي ته:
“ڏکي توءِ ڏڪار، توڻي وسن مينهڙا... ”
چاچو نواز علي کوسو انگريزن سان چوٽون کائيندڙ روپلي ڪولهيءَ کي ڪارونجهر جو رکوال سڏيندي، پارڪر جي بيوسي بيان ڪندي ٻڌائي ٿو ته: “هاڻ ولايتي ماڻھو ٿر کي مفتوح علائقو سمجهي، گولين سان مورن جا سينا پروڻ ڪري رهيا آهن.” هو ٻيهر ڀٽائيءَ جو بيت پڙهي ٿو:
“هنج نه قيد ڪجن، مور نه وجهجن پڃري...”
چاچو نوار علي کوسو مارئيءَ کي قومي غيرت ۽ وطن پرستيءَ جي علامت سڏيندي چوي ٿو ته کيس انهن اقتدار پرست مائين تي مٺيان وٺي ٿي، جيڪي وقت جي عمر سان کلون به پائين ٿيون ۽ پاڻ کي ماريون به سڏائين ٿيون! اسان نه چاهيندي به هن عظيم انسان کان موڪلايون ٿا. سندس ڪچهريءَ دوران مون کي ڪاڪي انور جي اها ڳالھه سمجھه ۾ اچي وئي ته علم فيلڊ ۾ آهي، باقي لائبريرين ۾ رڳو ڪتاب هوندا آهن. اسان جي منٿن باوجود هي عظيم انسان چونئري کان ٻاهر اچي اسان کي الوداع ڪري ٿو. اسان سندس پير ڇهون ٿا؛ اهي پير جن پنجهتر ورهين تائين سراسر سچ جو سفر ڪيو آهي. کانئس موڪلائيندي، بلڪه سڄو ٿر گھمندي اِها ئي گونج ٻُرندي ٻڌون ٿا ته:
تان ڪي ساڻن اور، جان آهن اوطاقن ۾،
ڏهه ڏهه ڀيرا ڏينهن ۾، پاڻ مٿانئن گھور،
ويا جي هنگلور، سي ڪرم ملندئي ڪاپڙي.
سيپٽمبر 2012ع ۾ ٿر جي سفر دوران جنهن ٻئي مور ماڻھوءَ سان ملاقات ٿي، ان جو نالو آهي: محمد سانوڻ هڱورجو. هيءُ مٺي شهر کان اٺن ڏهن ڪلو ميٽرن جي فاصلي تي ٻگھار ڳوٺ ۾ رهي ٿو. استاد سانوڻ خان هڱورجو به فقير منش انسان آهي، کيس شاهه سائينءَ جا سوين بيت برزبان ياد آهن. ان کان علاوه کيس ڍاٽڪي ۽ مارواڙي ٻولين تي به دسترس آهي. هن مڻيادار ماڻھوءَ جي ڏنل محبت ڪڏهن به وسري نه سگھندي. اسان رات جو دير سان سلام ڪوٽ مان واپسيءَ تي وٽس پهتاسين. هن پنهنجي پٽن کي ماني ڪرائڻ لاءِ هڪل ڪئي ته علي حسن کيس ٻڌايو ته: اسين ماني کايو پيا اچون، ته صفا ڪاوڙجي پيو. سانوڻ خان هڱورجو، علي حسن چانڊئي جي والد چاچا سهراب جو پڳ مَٽ دوست آهي، جيڪو راڳ رنگ، شاعري ۽ لوڪ ادب جو شائق ۽ کاهوڙي انسان هو. استاد سانوڻ خان اسان کي سڄي رات شاهه سائينءَ جا بيت ۽ سنت ڪبير جا دوها ٻڌايا. جڏهن اسانجي دوست اسد الله خان نظاماڻي کانئس پڇيو ته: “اوهان جا ڳوٺ جي هندن سان تعلقات ڪيئن آهن؟” ته وراڻيائين، “اسين وحدت الوجودي آهيون. اسان جي ڀائپيءَ ۾ ڪڏهن به دين ڌرم ديوار نه بڻيو آهي”- سنت ڪبير جي شاهدي واريندي چيائين:
“ڪبيرا ڪُنوان ايڪ هي، پانهياري انيڪ
برتن سڀ ڪي نياري، پاني سڀ مين ايڪ
اسان صبح جو سائين سانوڻ وٽ نيرن ڪري نڪتاسين. نيرن ۾ کارايل تازي مکڻ، لسي ۽ ٿر جي مخصوص ڀاڄيءَ سان گڏ هن جو خلوص به شامل هو، جيڪو ڪڏهن به وسري نٿو سگھي.
***