شخصيتون ۽ خاڪا

سامي سُهاڳي

اقرار پيرزادي جي ھن ڪتاب ۾ مختلف شخصيتن تي 56 خاڪا لکيل آھن. اقرار جي نج ڳوٺاڻي ٻولي، پھاڪن جو استعمال، ڳوٺن جو لکيل ڳالھيون، يادون، اٿڻ ويھڻ، ميل ملاقاتون، سنڌ جي ريتن رسمن، ميلن ملاکڙن، ڀاڳين، چورن، ڌاڙيلن، استادن، شاگردن، موالين، راڳين، طبلي نوازن، سازندن، لطيف جي عاشقن، شاعرن، مولودين، سگهڙن، پوليس وارن، نانگ منڊيندڙن، جهاڙ ڪندڙن، ملاحن، پاتڻين، موھن جي دڙي، ٻلھڙيجي، سنڌ جي ڪچي ۽ پڪي، سنڌو درياءَ، سنڌ جي پوکن، فصلن، سنڌ جي دردن جا داستان آھن ھن ڪتاب ۾. ٻيو تہ ٺھيو پر ڳوٺن جي ڪلاسيڪي گارين، گاريل مردن ۽ ماين کي ھن ڪتاب ۾ منفرد نموني پيش ڪيو اٿس جيڪا ليکڪ جي سچائي ظاھر ڪري ٿي.

Title Cover of book سامي سُهاڳي

مير محمد پيرزادو

ٻلھڙيجي پنھنجي بيھڪ ۾ اڄ به سنڌ جي ھڪ سهڻي وسندي آھي پر چاليهارو سال آڳاٽي ٻلھڙيجيءَ جي اوڀارين بند تي بيھي ڏسبو ھو ته سنڌوءَ جي سيني تي ترندڙ ٻيڙين جا وڏا وڏا سڙهه نظر ايندا ھئا ۽ پريان نيڻ نھار تائين ٻيلو ھو، جتي تترن جون ٻوليون ٻرنديون رھنديون ھيون ۽ مال جي چڙن جي چونگار ٻڌڻ ۾ ايندي ھئي. اُن ٽاڻي ڪنھن ڌراڙ جي بانسريءَ جي دانهن ڪن پوندي ھئي ته ماڻھو منڊجي ويندو هو. شام ٿيندي ئي درگاھن تي صوفين جا ٻول ٻُرڻ لڳندا ھئا ۽ رات وھامي ڏينھن ٿي ويندو ھو. اھڙو ماحول شاعريءَ لاءِ سازگار ھوندو آھي پر شرط اھو آھي ته آدمي اک الٽي ڌاريندو هجي ۽ سائين مير محمد پيرزادي سان ننڍي لاڪون اهو قلم لاڳو هو. ان ڪري ئي سندس شاعري پڙھندي جتي نج ڳوٺاڻي ٻولي ملي ٿي، اتي اسان ھڪ صدي اڳ واري سنڌ جي سونھن به پسي سگھون ٿا. ساڳي وقت ھن جي شاعري پڙھندي پرينءَ سان ملڻ جي سڪ ويتر وڌي وڃي ٿي. ھي سنڌيءَ جو خواجه غلام فريد آھي، جنھن جي شاعريءَ ۾ موسيقي، ترنم ۽ مٽيءَ جي مھڪ آھي. جيئن خواجه غلام فريد کي روھيءَ جي سونھن شاعر بڻايو، ايئن مير محمد پيرزادي کي مھين دڙي جي ملهائتي مٽيءَ شاعر بنائي ڇڏيو.
ننڍپڻ ۾ ئي ھن جي مشاھدي واري اک غضب جي ھئي ۽ ھو ٻالاپڻ ۾ به شاعر لڳندو ھو. ھن کي قدرتي نظارن، ڪتابن ۽ سر سنگيت سان دلچسپي ھئي. اھو سھڻين اکين وارو ٻالڪ هڪ جيڏن کان اک بچائي وڏن جي ڪچھريءَ ۾ وڃي ويھندو ھو. ھن کي ڏک به پلئه پيا ته محبتون به بي انداز مليون. چئن ڀيڻن جي هِن اڪيلي ڀاءُ تي دعا جو نالو جڙيو رکيل ھو ۽ کيس تقريباً اڌ ڳوٺ جڙيو يا جڙيل سڏيندو ھو.
ميرمحمد پيرزادي جي وڏن جو واسطو درگاه لواري شريف جي نقشبندي صوفين سان آھي، جن جي طريقت ۾ ساز جي ممانعت آھي پر ٻلھڙيجيءَ جا پيرزادا راڳ جا شوقين آھن ۽ انھن ڪڏھن به اھا پابندي قبول نه ڪئي. سائين ميرمحمد جو والد رحمت الله پيرزادو ناجيه جماعت جو اھم اڳواڻ ۽ شاعر ھو. سندس گھڻي شاعري پنھنجي مرشدن جي شان ۾ آھي، جنھن کي اھي قصائص پاڪ جو نالو ڏين ٿا. هُن جون ڪجھه مجازي ڪافيون پڻ چيل آھن. وٽس سڄي سنڌ جا ناجي ايندا رھندا ھئا جن جي ڪچھرين جو موضوع تصوف ۽ علم ادب هوندو ھو. ميرمحمد ننڍي لاڪون اھي ڪچھريون ٻڌندو رھندو ھو. اڄا ٻار ئي ھو جو سندس والد لاڏاڻو ڪري ويو. هن کي پنھنجي چاچي دوست علي پيرزادي پاليو ۽ پڙھايو جيڪو ننڍڙو سرڪاري ملازم ۽ وڏو عيالدار شخص ھو، باقي اھڙو سيبتو، سڄاڻ ۽ ھرفن مولا جو ماڻھو سندس ڏاھپ ڏسي دنگ رھجي وڃن. گھر جي جاءِ ٺاھڻ وقت پاڻ سرون ڪاٿائين، کورو ٺاھي پچايائين. جاءِ جي اوساري پاڻ ڪيائين. ان ۾ ڪرڙ جي ڪاٺين جون پٽيون وڌائين جيڪي به پاڻ وڍيائين ۽ ٺاھيائين. ان جي صحبت ۾ سائين مير محمد گھڻو ڪجھه سکيو.
سنڌ جو هيءَ البيلو شاعر 1944ع ۾ مُهين دڙي جي هنج ٻلهڙيجيءَ ۾ ڄائو. پرائمري پاس ڪري ڏوڪري ھاءِ اسڪول ۾ داخلا ورتائين. 10 ڪلوميٽر ڏور ڏوڪري رستو نه ھئڻ ڪري ٻلھڙيجيءَ کان ويهن ڪلوميٽر جي پنڌ برابر ھو، جو ان لاءِ بچاءُ بند وٺي حسن واھڻ وڃڻو پوندو ھو، جتان ڏوڪريءَ لاءِ سڙڪ نڪرندي ھئي. ايتري پنڌ تي روزانو اچ وڃ جي ڏکيائيءَ جي ڪري ھيءُ پنھنجي پيءُ جي دوستن وٽ رھيو، جيڪي لوھارڪي ڪرت ڪندڙ ۽ سندن مرشد ڀائي ھئا، جن جا پونئير ھاڻ پٺاڻ سڏائن ٿا. ان دور ۾ ڏوڪري ناجين جو ڳڙهه ھو. قاضي، جوڻيجا، ڀيڄا، ٻُٽ، لوھار ۽ ديوان وڏي زور شور سان چوٿين پاڪ ملھائيندا ھئا. ناجي جماعت وارا صوفي پنھنجي جماعت جي ماڻھن کان علاوه ٻي ساري مخلوق کي غير ناجي سڏيندا آھن. اهي غيرن سان کائڻ پيئڻ، ڀت برادري ۽ سنگت صحبت کان ٽارو ڪندا ھئا پر سائين مير محمد، ڳوٺ جي فقيرن ۽ الھداد ٻوھئي صاحب جھڙن لائق استادن جي صحبت ۾ گھڻو ڪجھه سکيو جن کيس سراپا سيڪيولر بڻائي ڇڏيو ھو، تنھن ڪري ھن ناجين سان بغاوت ڪري غيرناجين سان مجلسون ۽ محفلون ڪيون ۽ پير ڀائين کي ٻڌايو ته سندن اھو عمل حضرت سلطان الاولياءَ جي تعليم جي بنهه ابتڙ آھي، جنھن ۾ ھي گھڻي قدر ڪامياب ويو ۽ اڄ صورتحال اڳي کان مختلف آھي.
سائين ميرمحمد جو چاچو ڪريم بخش عرف ڪلو قلندري طريقت وارو جلالي فقير ھو، جنھن جو ڳوٺ ٻاھران آستانو ھو، جتي ٻه ٻارا سبزي به ڪندو ھو. ھُو نشي پتي کان پري ھو. پنھنجي طبيعت وارو ماڻھو ھو. ھمراه جي زال ذات سان ھرگز نه پئِي. مائيءَ جي ھٿ جي پچايل ماني به ناھي کائڻي. ‘پاڻ پچايون پاڻ ئي کائون’ وارو ڪم ھو. ڪڏھن اوتاري ۽ دل جا اڱڻ هر ڪنهن لاءِ کولي ڇڏيندو ھو ته ڪڏھن جلالپ ۾ اچي ڪنھن کي به ويھڻ ئي نه ڏيندو ھو پر ھن، پنهنجي ڀائٽي جو سدائين خيال ڪيو، جو اھو ھن لاءِ مُئيءَ مٽيءَ جي نشاني ھو ۽ ٻيو ته هيءُ سٻاجھو ۽ انتھائي ھوشيار شاگرد ھو. مئٿ ۽ الجبرا جو ماھر ھو ۽ اسڪول واري زماني ۾ به ٻارن کي مئٿ جي ٽيوشن ڏيندو ھو جنھن ڪري ڏاڏي ڪَلي سميت علم ادب سان چاهه رکندڙ کيس ڀائيندا ھئا. ھي اڃا مئٽرڪ ۾ ھو ته فقير يار محمد، سخي شاهه جمال جي درگاهه تي مئخانو قائم ڪيو، جنھن جي ڏاڏي ڪلي سخت مخالفت ڪئي. (فقير يارمحمد ليکڪ ۽ صحافي انور پيرزادي جو وڏو ڀاءُ ۽ سائين مير محمد جو ماسات ھو) ڏاڏو ڪلو پاڻ بگي ڳوٺ ٻاھران درگاهه حمر پير تي آستانو اڏي ويٺو.
فقير يارمحمد جي مئخاني اڏڻ کانپوءِ ٻلھڙيجي ڄڻ ته سُر وادي بڻجي وئي، جتي ھر وقت تند تنوار پئي گونجندي ھئي. ڪڏھن ڪڏهن ڪلاسيڪل فنڪار به پهچي ويندا ھئا، نه ته يڪتاري ۽ کڙتال تي ڳوٺ جا فقير پيا ڳائيندا ھئا. ان دوران شاهه جي بيتن تي قيل مقال به ٿيندي رهندي ھئي. ان ئي دور ۾ سائين مير محمد ۽ انور صاحب ڀٽائيءَ کي پڙھڻ شروع ڪيو. فقير، شاهه سائينءَ جا بيت عقيدت ۾ پڙھندا ۽ ان جي پنھنجي سوچ مطابق تشريح ڪندا ھئا پر سائين مير محمد انھن جي نئين نموني سمجهاڻي ڏيندو ھو. باقي راڳ ۽ موسيقيءَ سندس جيءُ جڪڙي ڇڏيو ھو. ھن جو گھڻو ويھڻ فقير يارمحمد جي مئخاني تي ٿيندو ھو، جتي مريد ماڇي، جھانگي ماڇي، ھاشم فقير ممڻاڻي ۽ ٻيا ويراڳ ڪندا ھئا ۽ ھي کانئن مختلف راڳن جون فرمائشون ڪندو رھندو ھو. اُتان اٿي ڀرپور فقير جي مئخاني تي پھچندو جتي کوھيءَ تي نار چڙھيل ھوندو ھو. اهو اسان جي تر جو سڀ کان سهڻو ۽ ڪلاسيڪل مئخانو هو. گرميءَ جي موسم ۾ سڄو ڳوٺ ڀرپور فقير جي مئخاني تي اچي سنان ڪندو ھو. فقير خوشيءَ سان ماڻھن کي وھنجاريندو رهندو هو پر جي اتي ڪنھن وضو ڪيو ته فقير ان کي مئخاني مان ئي تڙي ڪڍندو ھو. سائين مير محمد روزانو ڀرپور جي مئخاني تي اچي سنان ڪندو ھو، جتي هن سان شاهه جو رسالو ساڻ ھوندو ھو. اتي وھنجي سھنجي فقيرن کي ڀٽائيءَ جا بيت ٻڌائي ملوڪ شاهه جي درگاهه تي پھچندو ھو جيڪا ٻلھڙيجيءَ جي ڏکڻ اوڀر بچاءَ بند ڀرسان ڪچي ۾ آھي. اهو انتھائي خوبصورت ماڳ آھي پر ان جو اڳوڻو حسن اڃا به اؤر ھو. ٻٻرن، ٽالھين، نمن ۽ ٻيرن جا وڏا وڻ ۽ سامھون مست الست سنڌوءَ جون موجون... ملاحن جي ٻيڙين وارو ڳوٺ ۽ ڪنڌيءَ تي نسريل ڪانھن...!
درگاهه جو ٻھاريدار مزنو فقير ننھن کان چوٽي تائين سراسر راڳ ھو. ڇماھيءَ تي سندس مرشد کيس درشن ڪرائڻ ايندا ھئا ۽ ٻلھڙيجي گيڙو رنگ ۾ رنگجي ويندي ھئي. راڳ تي سائين مير محمد جي ڪچھري جاري رھندي ھئي. ان وقت انور پيرزادو، مرحوم بيگ محمد پيرزادو، مرحوم خان پيرزادو، مرحوم محمد بخش پيرزادو، مرحوم گل حسن پيرزادو (جيڪو پڻ خوبصورت شاعر ھو)، محمد قاسم عرف جانيئڙو سنڌي ۽ ننڍي عمر جو لطف پيرزادو سندس ساٿ ۾ شامل ھوندا ھئا، جيڪي سڀ جا سڀ شاعريءَ سان چاهه رکندڙ ۽ راڳ سان محبت ڪندڙ ھئا. سائين ميرمحمد کانسواءِ ٻيا سمورا والي بال کيڏندا ھئا ۽ سائين وري شام جي وقت سندن راند ويھي ڏسندو ھو. هن جو باقي وقت موسيقيءَ لاءِ مخصوص ھو. ھمراھن جا ٽنھي مئخانن ڏانھن پنڌ ھوندا ھئا. تڏهن لائوڊ اسپيڪر نه ھئا. گوڙ گھٽ ھو، آواز پري پري تائين ٻڌبو ھو. جتي راڳ ھلندو ھوندو، ھمراھن جي ٽولي اتي پھچي ويندي ھئي. سڄي رات راڳ ۽ ڪچهري... جڏھن ڪُڪڙ پويان دس ھڻندا ته ھي مئخاني مان اٿي گھر موٽندا ھئا. ان ٽاڻي جنڊ جا گھرڪا ۽ ولوڙن جون وايون، هن ڳالھه جي ڄڻ شاهدي به هيون ته ڀاڳيا پنھنجو مال ڇوڙي جهنگ پاسي اُسهي چڪا آهن. مير محمد پيرزادي جي شاعريءَ ۾ اهي منظر اڄ به پسي سگھجن ٿا:
چوڌاري چڙن، رات رڱي آ راڳ سين،
تن کي وڌ وڻائيو، دس ھڻي ڪُڪڙن،
جيڏيون جِھو جنڊن، مزو موسيقيءَ ڪيو.

ھن جا دوست ٻڌائين ٿا ته ھمراهه جي راڳ سان اھڙي لنئون لڳي جو نه رڳو مروج راڳ ۽ راڳڻيون سمجھي سگھندو ھو پر وڏن وڏن راڳن تي به نالا رکندو ھو. سھڻي، سنڌي ٽوڙھي، ڪوھياري، ڪلياڻ ۽ سورٺ جھڙيون ڏکيون راڳڻيون به ڪري ويندو ھو. ھمراهه جا آواز سٺا ھجن ھا ته حسابن جي عالم، شاعر ۽ ليکڪ سان گڏ سندس سڃاڻپ ڪلاسيڪل راڳيءَ واري به ھجي ھا پر آواز خدا جي دين آھي. ٻيو ڪنھن جاءِ تي کيس کُٽڻو به ضرور ھو. انور صاحب سان به اھا ئي مجبوري ھئي ۽ اھو وري ڍولڪ وڄائي دل جي باهه ماريندو ھو. جڏھن سمورا فنڪار ڳائي ويندا ھئا ته آخر ۾ ڏاڏي وريل کي وارو ملندو ھو جنھن کي سازن جي گھڻي ضرورت نه پوندي ھئي. يڪتاري تي ڳائيندو ھو ۽ ڪاڪو انور ڍولڪ کڻي سندس پاسو وٺندو ھو. ايئن ٻئي ڄڻا پنھنجي پنھنجي منھن سان فن جي مظاهري ۾ مصروف رهندا هئا.
سائين مير محمد مئٽرڪ دوران ئي شاهه جي رسالي جي مطالعي سان گڏ مصري شاهه، سچل، بيدل، حمل فقير، خوش خير محمد ھيسباڻي، نانڪ يوسف، فيض دريا، ولايت شاهه ۽ ٻين صوفي شاعرن جو ڪلام پڙھي ورتو هو. ڳوٺ جي راڳي فقيرن کي انھن جون ڪافيون لکي ڏيندو ۽ ياد به ڪرائيندو ھو ۽ ڪافين جي مناسبت سان کين ڀٽائيءَ جا بيت به ٻڌائيندو ھو. وڏڙن چواڻي: ان وقت فقير يار محمد جي مئخاني تي سڀ دونھيندار فقير ۽ ڦٽيل عاشق اچي آھٽ ٿيندا ھئا، جتي سر سنگيت، شاعري ۽ ڀٽائيءَ جا بيت ھوندا ھئا. لڙڪن لارون ھونديون ھيون. آھون ۽ دانھون ھونديون ھيون. اهي دل جو درد شعرن ۽ ڪافين ڪلامن ۾ پيش ڪرڻ چاھيندا ھئا جو سندن محبوب به آس پاس محفل ۾ موجود ھوندا ھئا. گھڻن مشقِ سخن ڪئي. ان وقت اسان جي تَر ۾ اڃا ترقي پسند ادب ۽ فڪر نه پھتو ھو، البت بزم طالب الموليٰ جي پليٽ فارم تان مخزن شايع ٿيندا ھئا، جنھن ۾ مخدوم صاحب جون ڪافيون شايع ٿينديون رھنديون ھيون. سائين ميرمحمد اھي ڪافيون فقيرن کي پڙھي ٻڌائيندو ھو. گڏوگڏ پنھنجي شاعري به مخدوم صاحب جي نالي سان ٻڌائڻ شروع ڪيائين. سڀني واهه واهه ڪئي، ڪن ٿڌا ساھه ڀريا. ڏهه ٻارھن ڪافيون ٻڌائي اعلان ڪيائين ته اھي ڪافيون هِن پاڻ لکيون آھن ته انور صاحب سميت سندس سمورا دوست ۽ فقير يارمحمد، وڏيرو امام بخش، ڏاڏو غلام حسين ۽ ٻيا پارکو حيران ٿي ويا ۽ ان کانپوءِ سائين ميرمحمد کي ھڪ وڏي شاعر جيتري مڃتا ڏيڻ لڳا.
زرعي ڪاليج ٽنڊو ڄام ۾ داخلا وٺڻ کانپوءِ کيس مطالعي جو سٺو موقعو مليو. اڳتي هلي جيئن ئي هن چئن سالن جو ڪورس پورو ڪيو ته کيس سڪرنڊ فارم تي ريسرچ آفيسر جي نوڪري ملي ۽ ھُو اُتان جو ٿي ويو. منھنجي ڳوٺ جا ماڻھو سائين مير محمد جي لاءِ اھا ميار ڏيندا آھن ته ھُن ٻلھڙيجيءَ کي بلڪل وساري ڇڏيو آھي پر آئون چوندو آھيان ته سندن شاعريءَ ۾ ٻلھڙيجي موجود آھي.
مير محمد پيرزادي 1980ع ڌاري ٻلهڙيجي ڇڏي وڃي سڪرنڊ جا وڻ وسايا. اسان جي ٽهي کيس ٻلهڙيجيءَ ۾ نه ڏٺو. سڪرنڊ ۾ کيس وڏن شاعرن، اديبن ۽ قومي ڪارڪنن جي صحبت ملي. اڄ سائين مير محمد کي بھترين شاعر، نثرنويس ۽ فڪرِ سيد جي پرچارڪ طور سڄي سنڌ سڃاڻي ۽ پيار ڪري ٿي. ميرمحمد پيرزادي جي شاعريءَ ۾ سنڌوءَ جي رواني، موج مستي، صوفين واري سرشاري، بيباڪي، حسن پرستي ۽ سڄي سنڌ جي سونھن سمايل آھي. سندس شاعري سورهن ورھين جي ڪنهن الھڙ کي به متاثر ڪري سگھي ٿي ته عمر ڀر آزاديءَ لاءِ وڙھندڙ جونجهار کي به حوصلو بخشي ٿي.
‘مکڙيون ماڪ ڦڙا’ ۽ ‘ليار نيڻن ۾ ڦُٽا’ جھڙا شاعريءَ جا ڪتاب ڏيندڙ سُھڻو سرجڻھار سڪرنڊ ۾ ڪيئن ٿو گھاري؟ اھو ته سڪرنڊ جا دوست ئي ٻڌائي سگھن ٿا. منھنجو دوست سائل پيرزادو جيڪو پاڻ به خوبصورت نثرنويس ۽ شاعر آھي، ان وٽان خبرون پونديون آهن ته اڄ به سائين مير محمد نوجوان شاعرن جي ايئن رھنمائي ڪري ٿو جيئن ننڍپڻ ۾ اسڪولي شاگردن جي مئٿ ۽ الجبرا ۾ رھنمائي ڪندو ھو، جن مان ڪيترن مون کي ٻڌايو ته کين ٻين استادن کان ڪڏھن به مئٿ ۽ الجبرا سمجھه ۾ نه آئي پر سائين مير محمد جي سمجھاڻي سندن ذھن ۾ ويھي ويندي ھئي. جيڪڏھن کين سائين ميرمحمد جو ڌيان نصيب نه ٿئي ھا ته اھي مئٽرڪ ۾ مئٿ جو پيپر ڪڍي نه سگھن ھا جو تڏھن ڪاپي جو تصور ئي نه ھو.
قومي تحريڪ جي حوالي سان سائين مير محمد جو تمام گھڻو ڪم آھي. 1976ع ۾ جيئي سنڌ محاذ جو ميمبر ٿيو ۽ اڃا تائين محاذ سان لاڳاپيل آهي. مختلف وقتن تي قومي تحريڪ مٿان ڪيترائي حملا ٿيا ڪڏھن سوشلزم جي نعري کي بنياد بڻائي ٽوڙ ڦوڙ ڪئي وئي ته ڪڏھن مزاحمتي جنگ جا نعرا ھڻي قومي هلچل جي پٺيءَ ۾ خنجر ٽنبيو ويو پر سائين مير محمد چواڻي : “سنڌ سمورن نظرين کان اتم ۽ اعليٰ آھي. نظرين جي آڙ ۾ قومي تحريڪ کي ٽوڙڻ سنڌ سان غداري برابر آھي.” سياست ۽ ادب ۾ سائين مير محمد جيترو ڪم ڪيو آھي ان حوالي سان کيس اھا مڃتا نه ملي سگھي آھي جيڪا ھي لھڻي پر منھنجو اھو ايمان آھي تاريخ ڪنھن به انسان جي پورهئي ۽ سچائيءَ کي ضايع نه ڪندي آهي.
**