ماڇين جا ڀوڳ
خانصاحب محبوب عرف ڪڪو ماڇي، مولا بخش عرف مولائي ماڇي، سعيد خان عرف سعدو ماڇي ۽ سهراب ماڇي هڪ هنڌ گڏ ويهن ته ڀوڳ نگر جڙي ويندو آھي.
سهراب جي وڏي ڀاءُ محراب 23 فيبروري 2018ع تي وفات ڪئي. هن جو پٽ گاجي ماڇي به وڏو چرچائي آھي. هڪ ڏينهن ڪاڪو محراب شھپرن کي خضاب ڪري پُٽ جي هوٽل تي اچي ويٺو. همراهه پنهنجي ليکي ٺهي سنبري آيو هو پر سندس ڏاڙھي ٿورو وڌيل هئي ۽ شھپرن واري رنگ سان ميچ نه پئي ڪري.گاجي پيءُ جو جائزو وٺڻ کان پوءِ ھوٽل تي ويٺل گراهڪن کي مخاطب ٿيندي چيو: ”اچيوَ ٿي، ڀڃو ڳجھارت: اڇو بوٽ ڪاريون ڪهيون ...“ ڪجھه ماڻھن ڌڪ هنيا پر ڪاڪو محراب پُٽس جي معنيٰ خيز مرڪ مان ئي ڳالھه سمجھي ويو ۽ گاجيءَ کي هڪ عدد پيار ڀري گار سان گڏ گھروڙي ڀونڊو ڏئي هوٽل مان نڪتو هليو ويو.
محراب جي لاڏاڻي تي تعزيت لاءِ اسان ڏاڏي وريل فقير جي مئخاني تي پهتاسين. دعا گھرڻ کان پوءِ ماڇين جي نوجوان اسان کي اک ڀڃي سهراب سان ڪچهري ڪرڻ لاءِ چيو. حفيظ ۽ آئون سندس سامهون ٿي ويٺاسين ته هن سُر سمجھندي چيو: ”يار، متان اڄ گھڻيون ڳالهيون ياد نه پون، ان ڪري مولائيءَ کي به سڏائي وٺو.“ مولائيءَ کي سڏايوسين ته سعدو به اچي سهڙيو. ٽيئي همراھ 60 ورهين جي ڄمار کان چڙھي هليا آھن. منهن مهانڊي ۽ قد بت ۾ ھڪٻئي کان مختلف پرٽنهي کي مها داستان گو چئجي ته وڌاءُ نه ٿيندو. ان ڏينهن کلي کلي کيرا ٿي پياسين. ها، کلڻ سان گڏ ڪنهن وقت اکين جا آگم به ڇلڪي ٿي پيا. ڪچهريءَ ۾ جيڪي ڳالهيون ٿيون، جيڪي قصا بيان ڪيا ويا؛ دل ته چاهي ٿي ته اهي سڀ ويهي لکان پر ڇا ڪجي جو سندن اڪثر ڳالهيون اخلاقيات جي ماءُ ڀيڻ هڪ ڪري ڇڏينديون.
سهراب پنهنجي ويجھي مائٽ محمد يوسف عرف جوسي ماڇيءَ جو قصو کنيو (جوسو ماڇي قد جو پِستڙو ۽ بت ۾ ڀريل هوندو هو. ڏاندن جي گوءِ جو شوقين هئڻ ڪري سدائين وٽس ڪونه ڪو ڀٽارو بيٺل هوندو هو. هن جي سڀني ڏاندن کٽيو گھٽ ۽ هارايو گھڻو) ”هڪ ڀيري لاڳيتو پنج گويون هارائڻ کانپوءِ مامي جوسي ڇهين گوءِ ٻڌي ته جوڻس ڪاوڙجي پيس، چي: مئا، کٽين ته هڪڙي به گوءِ نٿو، اجايو ڏاند ڀٽاري کي ڊوڙائي ماريو اٿئي...! مامي جوسي اهڙي اعتراض کي بدسئوڻ سمجھندي زال کي پيرين پوندي چيو: هروڀرو وهم نه وجهه، تون رڳو دل سان دعا ڪر، موليٰ سڻائي ڪندو... مائي ويچاري مڙس جي پيرين پوڻ تي صفا ميڻ ٿي ويئي. مڙس جي پٺي ٺپيندي چيائين: چڱو وڃ، دستگير سوڀ ڏيندئي... گوءِ ٿي. معمول جي ابتڙ هن ڀيري مامو جوسو سوڀارو ٿي موٽيو. همراھ ڪپڙن ۾ نه پيو ماپي. ميدان کان ڳوٺ تائين نعرا هڻندو آيو. گھر پهچڻ شرط زال کي ٻِٽا ڀاڪر وجھي، ملهن وانگر مٿي پٽي، ڦيرائي ڦيرائي، خوشيءَ مان گد گد ٿيندي چيائين: صدقو وڃانءِ، شريعت ۾ زال ٿي پئي آھين، باقي دعا ماءُ واري ڪيئِي!”
سهراب ٿوري ساهيءَ کانپوءِ هڪ ٻيو قصو کنيو: ”هڪ ڏينهن هن ئي جاءِ ٿي ويهي رسو وٽي رهيا هئاسين. ٽاڪ منجھند جو ٽاڻو هجي. اصل ڪانوَ جي اک پئي نڪتي جو وڏيرو اِمن اچي پهتو ۽ اچڻ سان ئي پڦڙ قائم جي پڇا ڪيائين. جڏهن کيس ٻڌايوسون ته اهو شھر ويو آ ته وڏيري کان ٿڌو ساهه نڪري ويو. اسان به پريشان ٿي وياسين. پڇيوسين: وڏيرا خير ته آھي، پڦڙ قائم ۾ ڪهڙوڪم هُيوَ؟ وڏيري چيو: يار، اڄ هن مهل تائين ڪوبه اهڙو ماڻھو نه ٽڪريو آھي جنهن کي چيڙايان. ان ڪري هيڏي آيس ته قائم هوندو پر اهو به ناهي، هاڻ منهنجو ڏينهن ڪيئن گذرندو! وڏيري اِمن جي اها ڳالھه ٻڌي کيس مشورو ڏنم ته مامي جوسي کي سڏائي وٺ. وڏيري پڇيو: جوسو چاٻي به کڻندو الائي نه! چيومانس ته اوهان رڳو نياپو ڪري کيس گھرايو، باقي ڪم منهنجو آ... وڏيري ڪنهن ٻار هٿان کيس نياپو موڪليو ته مامو جوسو انگوڇي جي گوڏ سان نڪتو آيو، جنهن کي روايتي طرح پويان ڳنڍ ڏنل هئي. وڏيري اٿي کيس ڀاڪر پاتو ۽ پنهنجي سامهون وهاري ساڻس اوڀاريون لهواريون ڪرڻ لڳو ته ان دوران مان وڏي احتياط ۽ ڪاريگريءَ سان مامي جوسي جي گوڏ جي ڳنڍ کولي ويس. اهو ڪم ڪري، ٿورو پرڀرو وڃي ننڍڙو ڀتر وهائي ڪڍيومانس ته همراهه جيئن ڇال ڏئي اٿيو ته گوڏ اچي پيرن ۾ پيس. پوءِ ته جهڙي گار اسان کي تهڙي وڏيري کي.”
سهراب ڳالھه پوري ڪئي ته حفيظ، مولائيءَ کان معلوم ڪيو:”ڀلا، اها نانگ واري ڳالھه ڪيئن؟” مولائي قصو بيان ڪندي چيو: “سورهن ورهين جو هئس. تڏهن اسان جي ڳوٺ جا ٻه همراھ ٻن ڏينهن اندر ڪکجي فوت ٿيا ته خوف پکڙجي ويو. تڏهن ملڪ مٿان موت جو راڄ نه هو. ڪڏهن ڪو خون ٿيندو هو يا حادثي ۾ ڪو ماڻھو فوت ٿيندو هو ته سڄي تر ۾ هراس پکڙجي ويندو هو ۽ مهينن جا مهينا اها ڳالھه پئي هلندي هئي. ٻن ڏينهن اندر ٻن ماڻهن جي اوچتي موت واري واقعي سڄي ڳوٺ کي ڳڻتي ڏيئي ڇڏي هئي. جاتي ڪاٿي اها پچار هجي. اسان (بابو، ڀائو ۽ مان) بصرن جي پنيري پٽي رهيا هئاسين جو مون ڏٺو ته مار، بابي جا گابا ته ڍڪ تي پيا وڃن! اتي مون نانگ واري ڳالھه به چوري ڇڏي. بابي جو خيال هو ته ٻنهي همراهن کي ساڳئي نانگ کاڌو آ ۽ ان جي هوڙ ۾ ماڻھوءۡ جو رت لڳو آ، تنهن ڪري جيستائين اهو نانگ مرندو نه تيستائين ٻين ماڻهن کي به ڳولي ڳولي کائيندو...! بابي جي ڳالھه جاري هئي جو مون هڪ ڪانو سيري ورتو، جنهن کي ٿوري چهنب به نڪتل هئي. بابي کان نظرون بچائيندي، اهو چهنبارو ڪانو سندس آلت ۾ چُڀائي ڏنم ته هلڪو ڇرڪ ڀري هيٺ جو ڏٺائين ته رت وهندو ڏسي دانهن نڪري ويس:”اڙي، مون کي نانگ کائي ويو!“دانهن ڪري ٻاريءَ ۾ ڦھڪو ڪيائين ته اسان ٻئي ڀائر وٺي ڀڳاسين. پٺيان بابا جي دانهوڙ پئي پوي.ڀرسان ٻنيءَ ۾ بيٺل همراھ هن جي رڙين تي ڀڳو آيو. پڇڻ تي بابي ٻڌايس ته کيس نانگ ڪکي ويو آهي. همراهه پڇيو: ڪٿي؟ بابا چيس: ڏيکارڻ جهڙي جاءِ ناهي. ان تي همراھ ٻاريءَ مان ڪانو کڻي ڏيکاريندي تسلي ڏنس ته نانگ نه کاڌو اٿئي. تو وارا ڇورا هي ڪانو هڻي ڀڄي ويا اٿئي... اهو ٻڌي ابو ڪجھه سامت ۾ آيو ۽ چوڻ لڳو: مون سمجھيو ته نانگ مون کي ڪکي هاڻي منهنجي ڇورن جي پٺيان پيو آھي ۽ اهي ڊپ کان ڀڳا ٿا وڃن...“ رات جو بابا امان کي دانهن ڏيندي چيو ته ”تو وارو مولو مون کي ماري چڪو آھي، رڳو هٿ اچي... ڏسجان، ڪيئن ٿو لٺين مان ڪڍانس...”
هنن جون ڳالهيون ٻڌي مون کي پري ماڇياڻي ياد اچي ويئي جيڪا وڏي چرچائڻ هئي.”جن سين لنئون لاڳي“ ۾ سندس خاڪو شامل آهي. مائي پري سعدوءَ جي ماءُ ۽ مولائي ۽ سهراب جي پڦي هئي. سهراب کان پڇيم: ”ڀلا، پڦي پريءَ جي جوڙ جي ٻي ڪا چرچائڻ مائي به ڳوٺ ۾ ٿي يا نه؟“ ان تي سهراب ٻڌايو ته ”مائي قائمه خاتون جي آڏو پڦي پري ڪجھه به نه هئي. ان کان سڄو ڳوٺ ونءُ ويندو هو. هڪ ڀيري پنهنجي ڌنار پٽ لاءِ ماني کنيو پئي وئي ته دڳ ۾ ھڪ هاريءَ چرچو ڪندي چيس: ماسي قائمه، پٽ لاءِ کير نٿي کڻي وڃين، وهڪجي وئين آھين ڇا؟ان تي ٺهه پهه جواب ڏيندي چيائين: ابا، مون کي ته وهڪئي ورهيه ٿيا، باقي جوڻهين ڏهڻي ڪري آندي هئم پر اها به لڳ تي آهي...”
مولائي اسڪول واري دور جون ساروڻيون ساريندي چيو ”اسان واري زماني ۾ استاد پنهنجي سڄي گھر جو ڪم شاگردن کان ڪرائيندا هئا. ڪم به اهڙو جو چڱو ڀلو مزور به نه ڪري سگھي. اسان ته غريب جا ٻار هئاسين پر وڏيرن جا پُٽ به استادن جو ڪم نوڪر وانگر ڪندا هئا. اصل مالڪن جي منهن تي، استاد کين گڏهه وانگر وهائيندا هئا پر ڪنهن کي اعتراض جي جرئت ڪانه ٿيندي هئي. جيئن ته مان پڙھڻ ۾ به جڏو ته ڪم ۾ به ڏُڏو هوندو هئس. استاد چڻن جي پلي پٽڻ لاءِ ته موڪليندو رهندو هو. مون کان پلي پٽِي نه ٿيندي هئي، ان ڪري چنبو کن پلي پٽي اچي لئيءَ جو پاسو وٺندو هئس ۽ لئيءَ جو ٻُور روڙي ٽٻڻو ٽٻٽار ڪري، پليءَ جو ٻُڪ کن مٿان وجھي اچي اسڪول پهچندو هئس. ڪجھه ڏينهن ته ايئن ڪم پئي هليو. نيٺ استاد کي گھران رپورٽ ملي ته پليءَ ۾ اڌ کان وڌيڪ لئيءَ جو ٻور به اچي ٿو. هڪ ڏينهن جيئن ئي اسڪول پهتس ته پلي وٺڻ بدران در وٽ چُپ ڪري بيهڻ لاءِ چيو ويو. ان جو سبب پڇڻ تي خبر پئي ته اڄ پلي چيڪ ٿيندي! اهو ٻڌندي ئي ٽٻڻو اڇلائي کڻي کڙين تي زور ڏنم...”
” ٻئي ڀيري استاد ڪنهن کان گارو ڪرائي اهو شاگردن کي ڍوئڻ لاءِ چيو. گارو ڏسندي ئي ٻرو چڙهي ويو. ساٿي شاگردن کي چيم: ٻيلي، هي گارو گھڻو آھي، سڄو ڏينهن ڍوئينداسين تڏهن به نه کٽندو. منهنجي صلاح مڃو ته هتي ئي کڏو کڻي گارو ان سان ڀري مٿان مٽي وجھي ٿا ڇڏيون. استاد پڇي ته چونداسين: سائين گارو ايترو هو جيڪو اسان ڍوئيو. صلاح سڀني کي وڻي. هڪدم ان تي عمل شروع ٿي ويو. گھڙي نه گذري ته اڌ گارو کڏي ۾ پئجي ويو ۽ اڌ کڄي ويو. استاد به اچي ويو، کيس ٻڌايوسين ته جيڪو به گارو هو اهو ڍوئي وياسين. استاد ڳالهائيندي ڳالهائيندي کڏي ڏي وڌڻ لڳو جنهن کي مٿان سڪي مٽي وجھي صفا من ڪري، واردات لڪائي ڇڏي هئي سين. استاد کي رنڊائڻ ۽ کڏي ڏي وڌڻ کان روڪڻ جي گھڻي ڪوشش ڪئي سين پر هن دڳ نه مٽيو ۽ ڏسندي ئي ڏسندي سيني تائين گاري ۾ گپجي ويو. ان مهل سائين جن به ڏسڻ جهڙا هئا پر سڀن کي سر جي لڳل هئي. جيئن تيئن ڪري ٻاهر نڪرڻ کان پوءِ سائين ٻين کي ٿوري مار ڏني پر مون کي سنهي بُهه مان ڪڍي ساهه پٽيائين جو سڀ همراھ منهنجي مٿان بيهي ويا ته اها پلاننگ مولوءَ جي هئي.”
***