ڪاڪو پريمچند : روادار سنڌ جو روح
ڪاڪو پريم چند ڇا ته شخص هو. ڳالهائي ته ويٺو ٻڌجيس. منهنجي سنڌ جو سيڪيولر روح سمايل هو منجھس. هو سڀني مذهبي پيشوائن جو هڪجيترو احترام ڪندو هو. ان ڪري سڀني مذهبي ڏڻن تي سرگرم رهندو هو سواءِ قربانيءَ واري عيد جي، جو ان ۾ رڳو ڪٽارو ۽ ڪوس آهي ۽ هن شخص ڪڏهن رت ڏٺو ئي نه هو. گھڻو پڙھيل لکيل نه هو، صرف سنڌي فائنل پاس هو پر هن کي استاد اهڙا مليا هئا جن کيس انسانيت جو سبق ڏنو، جيڪو هن پنهنجي دل جي ڦرهيءَ تان ڪڏهن به ميسارجڻ نه ڏنو. ڪاڪو پريم چند 1925ع ڌاري ڳوٺ خير محمد آريجا ۾ پيدا ٿيو. جنس جو واپار ڪندو هو، ان ڪري اسانجي تر واري ڪچي جي ڳوٺن ۾ گھڻو ايندو هو ۽ رهندو اسانجي اوطاق تي هو. سراپا ويشنو هو، ڪڏهن نه ماس چکيائين، نه ته گھڻا هندو دوست رڳو وڏي گوشت کان ٽارو ڪن، اهو به ننگر فقر ۾ ھلي ويندو آهي پر ڪاڪو پريم چند آنو به نه کائيندو هو. شايد اهو ئي سبب هو جو پڇاڙيءَ تائين ڳاڙھو ڳٽول ۽ هشاش بشاش رهيو.
ڪاڪو پريم چند ڪچھريءَ جو مور هو. ڳالھه ڪرڻ جو ڏانءُ هئس. ھر ڳالھه تمثيل ۾ ڪبي. ڪچھريءَ ۾ مهاڀارت، رامائڻ جا قصا، روميءَ جون حڪايتون ۽ اڪبر ۽ بيربل جا ٽوٽڪا به ٻڌائيندو رهندو هو.
هڪ دفعي ارباب ممڻاڻيءَ کي سودي ۾ مينهن ڏنائين. ممڻاڻي مينهن ڪاهي رات جو گھر ٻڌي. صبح تي جو ساري ته مينهن مئي پئي آهي. هن جا تاڪ نڪري ويا. چوراڻيون سٽون سِٽڻ لڳو. وڏيرن ننڍيرن، پاٿاريدارن، ڪاٽڪن توڙي چڱن مَٺن کي دانهن ڏنائين. سڀڪو کيس چوي ته سودو ٿي چڪو هو، ڳالهين ۾ اسان کٽل آھيون پر آڏو به ممڻاڻي هو. اسان جي تر ۾ مشھور چوڻي آهي ته “ممڻاڻيءَ مان مُور واڻيو وٽيندو ڪين ڪي.” نيٺ فيصلو ٿيو. فيصلي ۾ سڀني ڪاڪي پريم کي سچو قرار ڏنو. ان جي باوجود ارباب آخري چال چلندي سامهون واري مسجد مان ڀلو سونهارو کڻي پهتو ۔ ڪاڪي پريم قرآن کي ڏسندي ئي پنهنجي ڪنن ۾ کڻي هٿ وڌا ۽ وڏي آواز ۾ چوڻ لڳو: “اري! هن کان قرآن شريف وٺو۔ مان مينهن مان هٿ پٽيا!” پوءِ ڪاڪي پريم قرآن شريف جي مٺائيءَ لاءِ ڏهه رپيا به ڪڍي ڏنس. مرندي مري ويو وري اها ڳالھه زبان تي نه آندائين. ڪاڪو پريم گفتي جو پڪو هو. خام لفظ زبان مان نه نڪرندو هئس. خوش مزاج ۽ کرو انسان هو.
هڪ ڀيري اسانجو هڪ ويجھو عزيز عشر ڪاميٽي جي اليڪشن ۾ بيٺو. تر جا همراهه ٺهيل نه هئس. ورڪ تي نڪتو، چي: ادا آيو ووٽ لاءِ آھيان، ڪنهن کي به ڪونه پرچائيندس. ڪير ووٽ ڏئي ته ڏئي، نه ڏئي ته وڃي “اٺ” تي چڙھي.... اليڪشن خير سان ٿي. همراهه وڏي مارجن تان هارايو. ڪاڪي پريم چيس: “وڏيرا ڏي حوال، هاڻي اٺ تي تون چڙهي وئين يا ووٽر؟”
ڪاڪو پريم هئو به سخن بي ريا، جيڪا ڳالھه دل ۾ آيس، اها چئي ڏيندو، پوءِ ڀلي ڇا به ٿئي. هڪ دفعي اسان جي تر جي هڪ وڏيري کيس بنگلي تي گھرائي چيو: “يار مان ٿورو کٽي پيو آھيان، ڪيسن هڻي ڪنگال ڪري ڇڏيو آھي. گھڻا نه فقط پنج ڇهه لک ڏي.” ان وقت لک رپيا به وڏا هئا، ڪاڪي چيس: “بهرحال وڏيرا سائين! توهان ڪيترا به ڪنگال هجو، پوءِ به مون کان سگھا آھيو... آئون پئسن ڏيڻ جهڙو ناهيان.” وڏيري چيس: “مان توکان اڌارا ٿو گھران، اوڌر جي ماءُ ناهي مئي.” نيٺ سڌو جواب ڦهڪائيندي چيائين “وڏيرا ڀلي توهان اوڌر گھرو پر واپس نه ڪندؤ، فلاڻن فلاڻن کان پئسا وٺي واپس ڪيا اٿؤ؟ اهي ته وڏيرا ۽ ڏاڍا مڙس آھن، انهن جي ڀيٽ ۾ مان ته ڪچي پنڊي آھيان.”
ڪاڪو پريم ڪجھه عرصو سڳين شھر ۾ به رهيو، اتي دڪان کوليائين. هي اهڙو وقت هو جو سڳين جي شھر ۾ دڪان کولڻ يا ڌنڌو ڪرڻ ڏکيو ڪم هو جو اهو شهر ڪچي ڀرسان هئڻ ڪري ڌاڙيلن جي نشاني تي هو. پر ڪاڪي پريم کي ڪوبه خوف نه ھو. آخري ڀيرو ٻلهڙيجيءَ ۾ ساڻس ملڻ ٿيو. همراهه ڪجھه پوڙھو ضرور ٿي ويو هو پر ٽاڪنگ پاور ساڳيا ئي هئس. ان ڏينهن چوڻ لڳو ته “سڄي زندگي مزي سان گذاري آ، باقي هڪ ڪمي رهجي ويئي، جو مون اڃا تائين مرشد نه ورتو آ، ان سلسلي ۾ منهنجي مدد ڪيو. اهڙي ماڻھوءَ جو ڏس ڏيو جيڪو روحاني دولت سان سرشار هجي.” تڏهن مون پنهنجي تر جي هڪ مشھور پير جو نالو کنيو ته کلي چيائين: “ان ڏانهن ويو هئس پر مطمئن نه ٿيس” هن ماهر ڳالهير وانگر قصو کڻندي چيو: “مان سائينءَ جن جي خدمت ۾ حاضر ٿيس، هٿ ملايائون. ان بعد مون کان تعارف پڇيائون. جڏھن مون پنهنجو نالو پريم چند ٻڌايو ته سائين جن ناراض ٿي چوڻ لڳا: “توهان مون کي اڻڄاڻ رکيو، مون کي خبر نه هئي ته اوهان هندو آھيو، ورنه مان اوهان سان هٿ نه ملايان ها. اصل ۾ آئون غير مسلمانن سان هٿ نه ملائيندو آھيان.” تڏھن مون هٿ ٻڌي عرض ڪيو: “قبلا، اسان ٻڌو هو ته سائين جن جسماني طور هِت هوندي به نماز مڪي پاڪ ۾ ادا ڪندا آھن پر اوهان ته مون کي به سڃاڻي نه سگھيؤ ته آئون هٿ ملائڻ جي لائق به آهيان يا نه!”
***