شخصيتون ۽ خاڪا

سامي سُهاڳي

اقرار پيرزادي جي ھن ڪتاب ۾ مختلف شخصيتن تي 56 خاڪا لکيل آھن. اقرار جي نج ڳوٺاڻي ٻولي، پھاڪن جو استعمال، ڳوٺن جو لکيل ڳالھيون، يادون، اٿڻ ويھڻ، ميل ملاقاتون، سنڌ جي ريتن رسمن، ميلن ملاکڙن، ڀاڳين، چورن، ڌاڙيلن، استادن، شاگردن، موالين، راڳين، طبلي نوازن، سازندن، لطيف جي عاشقن، شاعرن، مولودين، سگهڙن، پوليس وارن، نانگ منڊيندڙن، جهاڙ ڪندڙن، ملاحن، پاتڻين، موھن جي دڙي، ٻلھڙيجي، سنڌ جي ڪچي ۽ پڪي، سنڌو درياءَ، سنڌ جي پوکن، فصلن، سنڌ جي دردن جا داستان آھن ھن ڪتاب ۾. ٻيو تہ ٺھيو پر ڳوٺن جي ڪلاسيڪي گارين، گاريل مردن ۽ ماين کي ھن ڪتاب ۾ منفرد نموني پيش ڪيو اٿس جيڪا ليکڪ جي سچائي ظاھر ڪري ٿي.

Title Cover of book سامي سُهاڳي

جھنڊو ممڻاڻي

ٽڙياسون دامنِ صحرا ۾، خوشبو ئي اجائي وئي!
شيخ اياز جو مٿيون شعر پڙهي مونکي پنهنجي ڳوٺ جو فنڪار جھنڊو ممڻاڻي ياد اچي ويندو آھي. هو فطري اداڪار هو؛ اها ٻِي ڳالھه آھي ته همراھ ڪو ٽي وي ڊرامو ڪيو ته ڇا پر ڪڏهن ڏٺو به نه هوندو. اوطاق هن جو اسٽيج ۽ تر ۾ ٿيندڙ ڪا نه ڪا وارتا هن جي ڊرامي جو اسڪرپٽ بڻجي ويندي هئي، مثال طور هو خيرات جي ڀت تي ٿيندڙ جھيڙي کان وٺي ٺاھ تائين سڄي وارتا پنهنجي ڊرامي ۾ پيش ڪندو هو. سڀ ڪردار اڪيلو پاڻ ئي نڀائيندو هو.ايترن گھڻن ڪردارن باوجود مجال آ جو ڪنهن به ڪردار سان ناانصافي ٿئي.
جھنڊو ممڻاڻي 1985 ڌاري پراران لڏي اچي ٻلهڙيجيءَ۾ ويٺو. ان کان اڳ ٻلهڙيجيءَ سامهون درياھ جي کاٻي ڪنڌيءَ تي ڪچي ۾ ويٺو هو.تڏهن زندگي انتهائي ڏکي ۽ بي چسي هوندي هئي پر جھنڊي جهڙا زنده دل انسان اتي به ٽھڪن جا ٽانگر ٽيڙي ڇڏيندا هئا. جھنڊو پنهنجي تر جي هر مرد توڙي مائيءَ جي آواز جو نه رڳو نقل ڪري سگھندو هو پر پنهنجو چهرو به هوبهو ڪردار جهڙو ٺاهي سگھندو هو، ان جو سبب اهو هو جو هو ننڍي لاڪر تر مان لسي وٺڻ ويندو هو جنهن ڪري سمورن ڪراڙن توڙي ڪراڙين کان واقف هو.
جھنڊي ممڻاڻيءَ جا ڪجھه ڊراما مون پنهنجي اکين سان ڏٺا. همراھ کي ڪنهن شادي ڪاڄ ۾ رڳو لائوڊ اسپيڪر جي مائيڪ هٿ اچي پوءِ”جو آيو سو ڳايو“ وارو ڪم ٿيندو هو. ڪنهن جو به لحاظ نه ڪبو، ڀلي ڪو ناراض ٿئي ته ٿئي. ڪيترا ماڻھو جھنڊي جي ڪري وهانءُ وارن سان ڪاوڙجي ڀت ڀائپي ئي ڇڏي ويا. هڪ دفعي ممڻاڻين جي هڪ چڱي مڙس جي قلندر لال شھباز تي سُک باسيل هئي، جنهن ڪري هن سڄي برادريءَ کي ساگھري ڪانڍ ڏني. وڏي بس ڀاڙي ڪرائي ويئي. عورتون اندر سيٽن تي ۽ مرد ڇت تي وهاريا ويا. ڄاڃين ۾ هڪڙو مولوي صاحب به شامل هو جيڪو پنهنجي گھر واريءَ سميت ٻئي ڳوٺ کان پهتو هو. همراھ صبح جو ڪو گھڻو کائي بس ۾ چڙهيو هو ته متان ڀَت ۾ دير ٿيڻ تي بک ڪاٽڻي پوي. بس هلي ته مائين لاڏا ڳائڻ شروع ڪيا ۽ مٿي مرد هڪٻئي سان ڀوڳ چرچا ڪري رهيا هئا. هڪ جھنڊو نه هو، اهڙا گھڻا چٽيل هئا. ڪجھه دير کان پوءِ سندن مولوي صاحب کي ضروري حاجت جو خيال آيو ته هن بس روڪڻ لاء دانهن ڪئي، پوءِ ته همراهن کي رونشو لڳو. سڀ بس کي بيهارڻ لاءِ ڌڪ هڻڻ ۽ رڙيون ڪرڻ لڳا. جھنڊو اهڙي هنڌ تي ويٺل هو جتي ڊرائيور جي نظر فقط مٿس پئجي رهي هئي. رڙين تي ڊرائيور مٿي ڏسي ته جھنڊو اشاري سان کيس بس هلائڻ لاءِ چوي ۽ پوء مائٽ سان مخاطب ٿئي:”ادا مان هن ڊرائيور کي سڃاڻان، صفا گھل ٻوڙو آھي، ڪجھه ٻڌي ئي نٿو ته بس ڪيئن بيهاريندو. تون هيئن ڪر جو پٺيان ڏاڪڻين تان لهي هيٺئين ڏاڪي تي ويهي روڊ کي رنگ ڏي.“ هوڏانهن سندن مائٽ گھڻي دٻاءَ سبب ليٿڙيون پائي رهيو هو. جھنڊي جڏهن ڏٺو ته هاڻي مورڳو سڄي بس ڪِنُ ڪندو تڏهن هن، ڊرائيور کي بس روڪڻ جو واضح اشارو ڪيو. رستي جي پاسي کان کاما هئا جن ۾ پن به بيٺل هئي. بس بيٺي ته ملان گوليءَ جي اسپيڊ سان پن ۾ لهي ويو. ان وقت مايون به بس مان لهي پسار ڪرڻ لڳيون. مولويءَ جي گھر واري به انهن سان گڏ لٿي.ڪجھه دير بعد ملان حاجت پوري ڪري جو پن مان نڪتو ته ڄڻ ساڳيو مڙس هئو ئي نه. پن جو ٻُورو سندس سونهاريءَ سان رلمل ٿي چڪو هو. همراھ جا ڪپڙا سڄا پن جي ٻُوري ۽دز ۾خراب ٿي چڪا هئا. جھنڊي ملان تي نظر وجھي مائين سان مخاطب ٿي سهروڳائڻ شروع ڪيو:”ڏسو ڏسو ڙي، آيو ٿوَ صاحبزادو بنڙو ...!“ پوء ته مايون جو کلڻ ۾ ڇٽڪيون، هجي ڪو جو کين بس ڪرائي. ملان سيوهڻ کان واپسيءَ تي اڌ مان لهي پنهنجي ڳوٺ روانو ٿي ويو ۽ ڪيترا سال ساڻن ڀت ڀائپي ختم ڪري ڇڏيائين، نه پاڻ اچي نه سندن نياڻيءَ کي مائٽن ڏي وڃڻ ڏي. وڏا حيلا هلائي کيس پرچايائون پر پوءِ به همراھ وٽن نه آيو، البت سندن نياڻيءَ کي موڪل ڏيندو هو. ھڪ ڀيري سندن برادريءَ جو وهانءُ هجي. اتي هن جو سوٽ سومر خان بوسڪيءَ جو پٽڪو ٻڌي اچي پهتو. سومر خان هوندو به ڪجھه چيڙاڪ هو. انکي پٽڪي سان ڏسي جھنڊي طئي ڪيو ته ڇا به ٿئي اڄ سومر جو پٽڪو لهرائڻو آھي. بس ان وقت اکيون لڳي ويون. هڪ همراھ رڙ ڪري چيو”منهنجا ڏھ رپيا ڪِري پيا آھن.“ جھنڊي پڇيس،”ڪنهن تي شڪ اٿئي؟“ نوجوان چيس، ”شڪ نه مونکي پڪ آھي ته سومر منهنجا ڏھ رپيا پنهنجي پٽڪي۾ لڪايا آھن، مونکي تلاشي وٺي ڏيو.“ هاڻ سڀ چون ته سومر کي تلاشي ڏيڻي پوندي. سومر چوي ته ”مان هاڻي گھران پٽڪو ٻڌي آيو آھيان، ڇو تلاشي ڏيان.“ نيٺ چڱي مڙس جي چوڻ تي هن پٽڪو لاهي کين تلاشي ڏني ۽ ڏيڍيءَ تي بيهي پنهنجي گھر واريءَ کي سڏائي چيو ”بس هل گھر، هنن ڀڙون سان ناهي ڀائپي.“ هاڻي سڀ ننڍا وڏا ميڙ ٿي سومر جي گھر پهتا. اچڻ سان اٺن ڏھن همراهن پنهنجا پٽڪا لاهي مامي سومر جي پيرن تي اڇليا پر سومر ٺري ئي نه، چي: توهان سڀ لوسي آهيو، ڇوري جي چوڻ تي منهنجي بي عزتي ڪئي اٿوَ، ناهي توهان سان ڀت ڀائپي. ڀيڻيان ههڙا تهڙا، نڪرو منهنجي گھر مان ته ڪهاڙين مان نه ڪڍانوَ! نيٺ وري به جھنڊي هڪ پوڙھي مڙس کي اک هنئي ته توائي ٿي سومر تي ڏاڪا ٻڌي چڙهي ويو، ”اڙي ٺھين ٿو يا لاهيان جوتو ...“ مامو سومر کلي ويهي رهيو. نعرا لڳي ويا. مامو سومر وري زال سميت ڪاڄ تي پهچي ويو. هاڻي ته اهڙا ڀوڳ به نه رهيا آھن، جھنڊو ممڻاڻي کائڻ جو به سڄر هوندو هو، تر ۾ ماني کائڻ جا مقابلا ڪندو هو. وات سان دهل ۽ شرناءِ وڄائيندو هو. جتي به هوندو اتي ٽھڪن ٽاڙھيا هوندا هئا. هي کلڻ ۽ کلائڻ وارو ماڻھو اندر ۾ غمن سان چُور هو. هن جي زال به چري هئي ته سندس سس جو به ذھني توازن درست نه هو. ساڳي حالت سالن ۽ سالين جي هئس.سالم ۽ صحتمند شخص سان گھارڻ عام ڳالھه آهي پر گھڻن ناچاڪ ۽ معذورن کي منهن ڏيڻ ڪيڏو مسئلو هوندو ان جو هر ماڻھو ته اندازو به نٿو ڪري سگھي. شابس هجي هن مڙس کي جنهن نڀايو ۽ ڏهاڪو کن ٻار به پيدا ڪيا. سنڌ جو وڏو الميو بي جوڙ شاديون به رهيو آھي. ڪٿي ڪا پدمڻي ڪنهن کَک پوڙهي سان پرڻائي ويندي ته ڪٿي وسن جهڙي مڙس کي ڪنهن رڍ جهڙي رن سان لانئون ڏياريون وينديون. اهڙيون شاديون ماڻهن لئه عمر جون روڳ بنيل هونديون آھن. جھنڊي خان جهڙا نڀائڻ وارا گھٽ ماڻھو ٿيندا آھن. وڏن جي فيصلي کي قبول ڪري ان کي لکئي جو ليک سڏيندو رهيو .جھنڊي سان ڪچهريون ٿينديون رهنديون هيون. وڏا احوال ڪندو هو جن مان گھڻا ته لکڻ جهڙا ئي ناهن. هڪ ڀيري ٻڌايائين ته، ” اسان درياهه تي مال چاري رهيا هئاسون جو تو واري ڏاڏي شاهه مراد پيرزادي تي نظر پيئي. مٿي تي درزن کن دانگيون کنيون پئي آيو. درياخان مون کي چئلينج ڏيندي چيو: وڏيري جون اهي دانگيون ڀڃي ڏيکار ته جوان مڃانءِ! مون ان وقت پاڻ سان مال چاريندڙ محمد خان کي ٻه مڪون وهائي ڪڍيون. محمد خان ڊڪ ڀري شاهه مراد وٽ پهتو ۽ دانهن ڏيندي روئي چيائين: بابا، مون کي جھنڊي ماريو آ... چاچي شاهه مراد دير ئي نه ڪئي، مون کي پهلوانن وانگر مٿي کڻي گھمائڻ لڳو ته مون دانگين کي ڌڪو ڏنو. ايئن سڀ جو سڀ دانگيون ٽڪرا ٽڪرا ٿي ويون. پوءِ ته مون پيرن تي زور رکيو ۽ تو وارو ڏاڏو ڪلاڪ کن گاريون ڏيئي چلتو ٿيو.
جھنڊو چور نه پر ڪچي جو رهواسي هئڻ ڪري پوليس/ فوج هٿان گرفتار ٿيندو رهندو هو. هي اڪيلو نه هو، اهڙا سوين ماڻھو بيگناهه ٻڌبا رهندا هئا. هڪ طرف ڌاڙيل، ٻئي طرف فوج ۽ پوليس؛ ماڻھو ڄڻ جانڊهه جي ٻن پُڙن وچ ۾ پيسجندا رهندا هئا. عمر جي آخري حصي ۾ حج به ڪري آيو. ويو ته ڪمائڻ جي خيال سان هو پر کيس سنڌيءَ کان سواءِ ٻي ڪابه ٻولي نه آئڙي، ان ڪري حج پڙهي ستت ئي وطن واپس وريو. هنحج تي وڃڻ لاءِ پنهنجي هڪ مائٽ شادي خان کان اڌارا ڏوڪڙ ورتا هئا جيڪي کانئس ادا نه پئي ٿي سگھيا. نيٺ هڪ ڏينهن شادي خان سندس پٽ ملوڪ کانئس اوڌر وارن پئسن ۾ ڏاڍي کسي ويا. صحيح خبر پوڻ تي ماڻهن ۾ ٽهڪ پئجي ويا. پوءِ ڳوٺ وارن کيس ساڳي ڏاچي واپس وٺي ڏني. جھنڊو هڪ درجو به پڙهيل نه هو پر کيس خدائي ڏات مليل هئي. ان جي باوجود کيس نه ته ٽي ويءَ تي موقعو مليو، نه ئي ريڊيو وارن گھرايو. هن جو فن رڪارڊ نه ٿي سگھيو، جيئن استاد بخاريءَ چيو هوته
ٽَڪر ۾ گل ٽڙيو ته ڇا ٿيو
ڪڪر ۾ چنڊ کڙيو ته ڇا ٿيو!
هن جو فن پاڻ سان گڏ دفن ٿي ويو. اهو رڳو هڪ جھنڊي جو الميو ناهي پر اهڙا سوين ماڻھو اڄ به موجود آهن جن کي ڪو موقعو نه ملي سگھيو. هي ڪچي جو اڻ پڙهيل ڳوٺاڻو هو جنهن جي صلاحيتن ڏي ڪنهن جي نظر ئي نه وئي. جيڪڏهن هن کي اهڙو ماحول ملي ها ته يقينن هنڌين ماڳين سندس هاڪ هجي ها. جھنڊو ممڻاڻي اڄ اسان ۾ موجود ناهي پر سندس ڳالهيون هلنديون رهن ٿيون. هن 2018 ۾ اٽڪل 68 سالن جي ڄمار ۾ هيءُ جهان ڇڏيو، کيس ٻلهڙيجيءَ جي صالح سوائي قبرستان ۾ جاءِ ڏني وئي.