شخصيتون ۽ خاڪا

سامي سُهاڳي

اقرار پيرزادي جي ھن ڪتاب ۾ مختلف شخصيتن تي 56 خاڪا لکيل آھن. اقرار جي نج ڳوٺاڻي ٻولي، پھاڪن جو استعمال، ڳوٺن جو لکيل ڳالھيون، يادون، اٿڻ ويھڻ، ميل ملاقاتون، سنڌ جي ريتن رسمن، ميلن ملاکڙن، ڀاڳين، چورن، ڌاڙيلن، استادن، شاگردن، موالين، راڳين، طبلي نوازن، سازندن، لطيف جي عاشقن، شاعرن، مولودين، سگهڙن، پوليس وارن، نانگ منڊيندڙن، جهاڙ ڪندڙن، ملاحن، پاتڻين، موھن جي دڙي، ٻلھڙيجي، سنڌ جي ڪچي ۽ پڪي، سنڌو درياءَ، سنڌ جي پوکن، فصلن، سنڌ جي دردن جا داستان آھن ھن ڪتاب ۾. ٻيو تہ ٺھيو پر ڳوٺن جي ڪلاسيڪي گارين، گاريل مردن ۽ ماين کي ھن ڪتاب ۾ منفرد نموني پيش ڪيو اٿس جيڪا ليکڪ جي سچائي ظاھر ڪري ٿي.

Title Cover of book سامي سُهاڳي

ٻهروپيا سيد

سنڌ جا سادا لوڪ هونئن ته ٻاهران ايندڙ هر ماڻھوءَ کي جيءَ ۾ جايون ڏيندا آهن پر جنهن سيد سڏايو، ان جي خاص خدمت ٿيندي. سنڌي هندو هجن يا مسلمان، سيد جو خاص خيال رکندا. ان کي ٻين کان سٺو بسترو ڏيندا، ٻار کڻندا ته ٽويو سيد سڳوري لاءِ ضرور ڪڍندا. ان کان سواءِ ساڻن هر طرح جو ونڊ ڪندا رهندا. جيڪڏهن سيد ۾ ڪا اوڻائي هوندي ته به ان کي ڍڪيو پيا ڍڪيندا. واندن خليفن جا بار بار بيان ڪيل معجزا، پهاڪا ۽ چوڻيون ور ور پيا ورجائيندا: “سيد ميرو ته به پنج سيرو.” سادڙن سنڌين جو اهو ويساهه آهي ته جيئن ڪنو پاڻي به باهه وسائي ڇڏيندو آهي، تيئن عيبدار گناهگار سيد به سندن ڀرجھلو ٿي سگھي ٿو، سندن دوزخ جي باهه کي ڇنڊو هڻي سگھي ٿو! سنڌي لوڪن جي اهڙي سادگي ڏسي ٻاهران ايندڙ ڌنڌوڙي به اڪثر سيد سڏائي مفت جو مال ڪُٽي روانا ٿيو وڃن. اسان جي تر ۾ مختلف وقتن تي ڪيترائي شاطر شخص ٻاهرون آيا، جن هتي اچي سيد سڏايو. هونئن ته انهن جي وڏي لسٽ آهي پر ڊيگھه کان بچڻ لاءِ اهڙن ٽن ڄڻن (سيد) رڦڙ شاهه، (سيد) ايوب شاهه ۽ (سيد) خضر شاهه جو ذڪر دلچسپيءَ کان خالي نه هوندو.
(سيد) رڦڙ شاهه: سنگل باڊي ۽ وچولي قدر وارو هي همراهه هئو ته پنجاب جي ڪنهن علائقي جو پر گھڻو وقت سنڌ ۾ گذاريائين. سائينءَ جوپڪو سانورو رنگ حبشين کي به شهه ڏيون بيٺو هوندو هو. رات جو ڪپڙا تن تي اوڍيل نه هجنس ته ڪنهن کي نظر ئي نه اچي. همراهه حڪيم ۽ سنياسي هو. ماڻهن جو خانگي موبائيل ڊاڪٽر وانگر علاج ڪندو وتندو هو. دوائن ٺاهڻ ۾ جيڪي ڪم ايندڙ جڙيون ٻوٽيون مفت ملي وينديون هئس. اسان جي تر جي هڪ ڳوٺ ۾ اچي رهندو هو. سڀ ڳوٺاڻا سندس تعظيم ڪندا هئا. سائين جيڪو ڪمائيندو هو، اهو پنهنجي اصل ڳوٺ کڻي ويندو هو، باقي ماني ٽڪي ڳوٺ وارا کارائيندا هئس. ڪپڙو لٽو به اهي ڌورائي ڏيندا هئس. دوائن ٺاهڻ لاءِ اڪ، ٽوهه ۽ ٻيا جھنگلي وکر به کيس نذراني طور ملي ويندا هئا. ان وقت ماڻهن وٽ پئسو به گھٽ هوندو هو، ان ڪري حڪيم سڳوري کي علاج جي فِي طور ڪو ڍور ڍڳو ڏئي ڇڏيندا هئا ۽ اهو به ڳوٺاڻن کي ئي چارڻو پوندو هو. سيد سڳورو ايندي ويندي ٻلهڙيجيءَ ۾ پهر کن ضرور گذاريندو هو.ٿورو آفيم جو موالي به هو، ان ڪري ٻلهڙيجي گھڻو ايندو هو، جو هِتان سندس نشي جو پورائو ٿي ويندو هو.
ڪنهن ڳوٺاڻي جي نياڻي چمڙيءَ جي بيماريءَ ۾ ورتل هئي.پڻهس حال سارو ڌيءَ جو علاج ڪرايو پر ڪٿان به فائدو نه پيس. لاڙڪاڻي جي ڊاڪٽرن به جواب ڏئي ڇڏيو، سو هن اچي سيد سڳوري کي عرض رکيو ته “سائين منهنجي ڌيءُ به توهان جي آهي، ان جو علاج ڪريو، سڄي عمر توهان جي غلامي ڏينداسين.” رڦڙ شاهه ان جو علاج ڪيو ۽ ڇوڪري چاڪ ٿي وئي. هڪ ڏينهن ڳوٺ وارا ويٺا اوطاق تي ڪچهري پيا ڪن جو رڦڙ شاهه اوچتو اچي ڪڙڪيو، چي:“ڇوڪريءَ جو مان علاج نه ڪيان ها ته مري وڃي ها. هاڻ اها مون کي ڏيو ته ڳوٺ وٺي وڃانس.” اهڙي ڳالھه همراهن کي بتال ڪري ڇڏيو.هنن سوٽيون کڻي رڦڙ شاهه ڏي وڌڻ شروع ڪيو. هڪ اڌ لٺ لڳڻ کان پوءِ هن ڀڄڻ ۾ ئي عافيت ڄاتي. کيس پيرين اگھاڙي پورو ميل پنڌ جو ڀڄڻو پيو. ٽاڪ منجھند جو ٽاڻو هو، ڌر تتل هئي، ڪجھه ٽڪرو ڪلراٺي زمين ۽ کوٻاکڙ هئي، ته ڪٿان ڪانڊيرا ڦٽل هئا پر رڦڙ کي باهه ۾ ڪا خبر ئي نه پئي. فقير يارمحمد جي مئخاني۾ پهتو ته سندس پير سڄيل ۽ رتورت هئا. پيرن ۾ پُرڪڻا ۽ لڦون پئجي ويون هئس. فقير، سندس اهڙي حالت ڏسي ان وقت ئي گُلي گھرائي پاڻيءَ ۾ وجھي، کيس اُن ۾ پير ٻوڙڻ جو چيو ۽ ان بعد هن کان حال احوال ورتا. رڦڙ شاهه ٻڌيو ته هنن جي هڪ همراهه مون کي پاڻ علاج عيوض اُن ڇوڪريءَ جو سڱ ڏيڻوڪيو هو. ان تي فقير يارمحمد چيس “اها ڳالھه صحيح هوندي، باقي جنهن طريقي سان اوهان گھر ڪئي، اهوطريقو نامناسب هو.“ ايتري ۾ وڏيرو اِمن ۽ استاد علڻ به مئخاني ۾ پهتا. استاد علڻ رڦڙ شاهه کي ڏسندي ئي کل ۾ ٻُٽجي ويو ۽ وڏيري اِمن سان مخاطب ٿي چوڻ لڳو: “وڏيرا، هو ڏس! نيرا ٿس پير ۽ ڪارو ٿس منهن ...” ائين چئي استاد وري کل ۾ ويڙهجي ويو. ان واقعي کان پوءِ رڦڙ شاهه جيئن جو ويو ته وري خبر نه پئي ته ويو ڪيڏانهن.
(سيد) ايوب شاهه: ايوب شاهه به ائين ئي اچي اسان جي تر ۾ پرگھٽ ٿيو. همراهه ڪٿان جو هو، ڪير هو؟ ان جي ڪا به خبر نه پئِي، باقي هئو سرائيڪي وسيب جو. ٻڌائيندو هو: ”لال شهباز قلندر جي ميلي تي آيو هئس، هاڻي دل سنڌ ڇڏڻ نٿي چاهي. اصل سبب شايد اهو هو ته هتي بنا ڪنهن محنت مزدوريءَ جي مانَ۽ مانيءَ سميت گھڻو ڪجھه ملي رهيو هو، جيڪو سندس پنهنجي ديس ۾ ملڻ ناممڪن هو. همراهه جو تڪيه ڪلام هو: “چٽڙي پڌر تي دل لُٽائي بيٺي هون” ان ڪري ”چٽڙي پڌر وارو سائين“ سڏبو هو. همراهه ٻلهڙيجيءَ جي درگاهن ۽ مختلف ماڻهن جي اوتارن تي رهيو پيو هوندو هو، جن ڪڏهن به کانئس ڪنهن ڪرامت ڏيکارڻ جي تقاضا نه ڪئي پر همراهه جيئن ته ڪاني ڪرامت جو صاحب هو، ان ڪري پنهنجي ڪرامت جي مظاهري لاءِ بي قرار رهندو هو. هڪ ڏينهن هن اعلان ڪيو ته هو سڀاڻي رات مري ويندو، جنهن کي به ساڻس ڪچهري ڪرڻي آهي، اهو پير باغ علي جي اوطاق تي اچي. اسان جا ٻه همراهه غلام سرور ولد فتح محمد پيرزادو ۽ شبير ولد خدا بخش پيرزادو سندس وڏا عقيدتمند بڻجي ويا. اهي سڄي ڳوٺ کي ڪانڍ ڏئي آيا ته “سائين چٽڙي پڌر وارو اڄ رات پيالو ڪري ويندو، سو سائينءَ سان الوداعي ڪچهري ڪرڻي اٿوَ ته اچو.” اهڙي ڳالھه کي ڪو غلط سڏي پيو ته همراهه وڙهڻ لاءِ تيار ٿي پي ويا. چون: ”اوهان الله کي ئي ناهيو مڃيندا، سيد کي ڪيئن مڃيندا! ڀيڻانءِ،ههڙا تهڙا...!
نيٺ اها ڀلاري رات به آئي. ايوب شاهه کي سائي چادر تي وِهاريو ويو. اچي سڄو ڳوٺ گڏ ٿيو. جيئن ته سائين چرس سان به وڏو چاهه رکندو هو ۽ ٿوري امل ذري به واپرائيندو هو، ان ڪري ماڻهن پاڻ سان آفيم ۽ چرس به آندو هو. اگربتيون ٻري ويون. ڪو پاڻ سان حلوو کنيو پئي آيو ته ڪو سَئيون، ڪنهن گوشت جي ڀاڄي آندي ته ڪو چانهه لاءِ کير کنيو آيو. ائين ڪاٺين جو به ڍڳ گڏ ٿي ويو. سلفين جي دونهين سان سڄي رات شغل جاري رهيو. ايوب شاهه جي مُک تي سَرهائيءَ جا آثار واضح هئا.
“يار مرڻ وارو ماڻھو هيئن خوش نه ڏٺوسين!” ڪنهن سُرٻاٽ ڪيو.
“اڙي مرڻ کان ڊڄندا آهن تو مون جهڙا ماڻھو، سائينءَ جو ته هي به پنهنجو گھر آ ته هو به پنهنجو گھر! مرضي ٿس، هتي رهي يا هُتي!” ڪنهن عقيدتمند دل جي ڳالھه ڪئي.
جڏهن رات لڙي ته اڌ ڳوٺاڻا اٿي ويا، باقي ماڻھو معجزو ڏسڻ لاءِ ترسي پيا. سائين پنهنجي مٿان چادر تاڻي سمهي پيو. سڀن سمجھيو ته هاڻي شاهه صاحب جي دم پرواز ڪرڻ جو ٽاڻو اچي پهتو آهي پر سائينءَ جن زنده رهيا. سائينءَ جي علي الاعلان وصال تي عمل نه ٿيڻ جو سڀ کان گھڻو ارمان سندن وڏي عقيدتمند غلام سرور جن کي ٿيو. نيٺ تنگ ٿي ايوب شاهه جي کٽ جي مٿان بيهي چوڻ لڳو: مرشد، وڏو انتظار ڪرايوٿي، هاڻ آخري هڏڪي ڏي يا ته مان گھٽو ڏئي ساهه ٿو ڪڍانءِ.” شاهه صاحب پهريان ته منهن تان چادر هٽائڻ لاءِ تيار نه هو پر وڏي عقيدتمند پارانبي ادبيءَ واري ڌمڪي ٻُڌي اٿي ويهي رهيو. جيڪڏهن ايوب شاهه مري وڃي ها ته سرور ۽ شبو سندس اولين مجاور ٿين ها پر هاڻي هي مٿس تي ٻري رهيا هئا جو هنن ئي سڄي ڳوٺ ۾ سندس مرڻ جو پڙهو گھمايو هو. نيٺ شاهه صاحب کي ڀاڙي جا پئسا ڏئي رڦوچڪر ٿيڻ لاءِ چيو ويو پر هو ڳوٺ مان نڪرڻ کان پِڙ ڪڍي بيهي رهيو: “اسان آيا به پنهنجي مرضيءَ سان آهيون، وينداسين به پنهنجي مرضيءَ سان!” ان تي هڪ همراهه اکيون ڳاڙهيون ڪندي چئي ڏنس “سرڪار، جڏهن توهان پنهنجي مرضيءَ سان مري نه سگھيا ته پنهنجي مرضيءَ سان هتي رهي ڪيئن سگھندئو! هاڻي توهان کي هتان ٽپڙ گول ڪرڻا پوندا.” پوءِ ته وڏا ڀوڳ ٿيا. همراهه لاءِ سڀ در پورجي چڪا هئا، ان جي باوجود هتان وڃڻ لاءِ تيار هرگز نه هو. اڳ ۾ جيڪي ماڻھو ايلاز ڪري اوطاقن تي وٺي ويندا هئس، اهي به منهن مَٽي ويا. ڪنهن ڏي اوطاق تي لڙي وڃي ته ڪوئي کيس هٿ ڏيڻ لاءِ به نه اُٿي، نه ڪو مانيءَ جي پڇا ڪريس! اهڙي طرح، مئخاني تي وڃي ته موالي نشو پتو لڪائي ڇڏين. سلفي ٺاهين ته پاڻ ڇڪي وڃن ۽ هي ڏسندو رهي، نه ته اڳ ۾ سلفي سَر ٿيڻ بعد پهريان سيد ڇڪيندو هو، پوءِ ٻِي اُمت. همراهه ڄڻ آسمان تان سڌو اچي کُوهه ۾ ڪِريو هو. عقيدتمندن جي بي رخي هن جا هوش خطا ڪري ڇڏيا، هاڻ هو چرين وانگر پنهنجو پاڻ سان ڳالهائيندو وتندو هو. ان دوران هڪ ٻن نوجوانن سان جهيڙو به ڪري وڌائين. ڪنهن وڏي نقصان جي خدشي سبب نيٺ کيسپڪڙي پوليس جي حوالي ڪيو ويو. اتي هن کي پنهنجا وارث ۽ انهن جا فون نمبر ياد اچي ويا، جيڪي کيس ڇڏائي پاڻ سان وٺي ويا. اهي ڏينهن هي ڏينهن، ايوب شاهه وري هن پاسي موٽ نه ڪئي.
(سيد) خضر شاهه المعروف قيدي شاهه:همراهه جڏهن اسان جي ڳوٺ ۾ پرگھٽ ٿيو ته هن جو سڄو جسم لوهه جي زنجيرن سان جڪڙيل هو. پيرن ۾ وزني ڪڙا پيل هئس. ان سان گڏ سيني تي هڪ وڏو تئو به ٻڌل هئس، جنهن تي “سيد خضر شاهه” اسم اُڪريل هو. اٺ ئي پهر اڌمڻ لوهه کڻي هلڻ ڪا گھٽ سزا ڪانه هئي. ان حوالي سان همراهه سيد قيدي شاهه يا قيدي سائين به سڏبو هو. اسان وٽ باقراڻين جي ابڙن سان گڏجي آيو هو. ڪي ٻه سال کن وٽن به رهيو. همراهه جي زنجيري پوشاڪ ڏسي ماڻھو سندس عقيدتمند بڻجي پيا ۽ هي به انهن جو قرب ڏسي هتي رهي پيو. قيدي شاهه جسم تي سنگھرون سجائي گھٽين ۾ گھمندو هو ته ماڻھو عقيدت مان سر جھڪائي ڇڏيندا هئا. ناد وڄائي ان جي ٻوليءَ ۾ “هُو هُو” ڪندو وتندو هو. رنگ جو پڪو سانورو، زٽڪو، قد درميانو، مهينو کن باقاعده فقيرن وانگر چپ رهيو، پوءِ آهستي آهستي کُلڻ لڳو. خبر پئي ته همراهه سيد ۽ فقير هئڻ سان گڏوگڏ ڳائڻو، ڊانسر، ذاڪر ۽ گھوڙي سوار به آهي. اسان جي ڳوٺ ۾ راڳ ويراڳ ٿيندو رهندو هو. ٻين جو راڳ ٻڌي ٻڌي هڪ ڀيري هن جي روح به سٽ کاڌي ته استاد جانو ماڇيءَ کي چوڻ لڳو: ”مان ڳايان ٿو، تون باجو وڄاءِ.“سندس ڳائڻ مان اندازو ٿيو ته هن ڪنهن استاد فنڪار کان راڳ جي سکيا ضرور ورتي هوندي، جو ديسي راڳ راڳڻين سان گڏ پڪو راڳ به ڪري ويندو هو. آواز صفا سٺا نه هئس پر بي سرو به نه هو. ڊانسر به اهڙو جو “ڪيا بات هَي!” هيڏو سارو وزني مڙس هو پر رقص ڪندي انگ انگ وري ويندو هئس. مهينو ٻه ڳوٺ جي آسودن ۽ چرس کپائيندڙن جي خرچ پُکي تي هليو پر ٻيا ڪيترو ڏيندا؛ اها ڳالھه ڳڻي هن ڳائڻ شروع ڪيو. اهڙو فنڪار نه هو، جو سڄي محفل کڻي وڃي پر تر ۾ ڪٿي به ڪنهن شادي وهانءَ ۾ محفل ٿيندي هئي ته سائين جن به اتي پهچي ويندا هئا: “بابا، سيد جو ٻچڙو آهيان، پهريان مون کي ٻه ٻول چوڻ ڏيو.” اهڙي نموني پنهنجي کيسي خرچي ڪڍي وٺندو هو.
قيدي شاهه ذاڪر به هو. محرم جي مهيني ۾ مجلسون پڙهندو هو. وڏن اجتماعن ۾ ته نه باقي ننڍي پيماني تي تر ۾ جيڪي مجلسون ٿينديون هيون، اتي دعوت ڏئي وٺي ويندا هئس.اهو به اعلان ڪيل هئس ته هو جِن ڪڍندو آهي. هونئن ته اسان جي تر ۾ جِن ڪڍڻ وارا ڍونگي هزارين، جيڪي جِن کي موج ۾ آڻڻ لاءِ سُرندي جو استعمال ڪندا آهن. سرندي جي لئي تي همراهه جي لهر پئي لڳندي آهي پر خضر شاهه ان ڪم لاءِ هارمونيم ڪم آڻيندو هو. هڪ دفعي ته اهڙو تماشو مون به پنهنجي اکين سان ڏٺو. هڪ همراهه آيو، جنهن ٻڌايو ته سندس چکڻ واري حِس ختم ٿي وئي آهي. هو کٽي، مٺي، کاري ۽ ڪڙي جو ڪو به فرق نٿو ڪري سگھي، شايد مٿس غيبات جو اثر آهي. ٻلهڙيجيءَ ۾ وڏيري نواب ابڙي جي اوطاق تي جِن ڪڍڻ جو پروگرام رٿيو ويو هو. باجي جا سُرگونجي رهيا هئا.لوبان ۽ اگر جي بوءِ ۾ ساهه ٻوساٽجي رهيو هو. مون کي ته ڪجھه به نظر نه آيو، البت منهنجي دوست اختيار ٻڌايو ته هن ڪا شيءِ قيدي شاهه جي جسم ۾ ويندي محسوس ڪئي ۽ ان وقت ايتري بدبوءِ آئي ڄڻ ماڻھو چمڙي جي ڪارخاني ۾ موجود هجي. استاد اختيار ٻڌايو ته قيدي شاهه وٽ جيڪا جنڙي آهي، اها ڪا باگڙياڻي آهي، جنهن ۾ رڳو ڌپ ئي ڌپ آهي. سائين اختيار جي ڳالھه ٻڌي مون کان کل ڇڏائجي وئي. قيدي شاهه کي جِن ڪڍڻ جي نذراني طور ڪاري رنگ جو وڏو ڇيلو مليو ۽ مريض به ٻڌايو ته هاڻ هو پاڻ کي صحتمند محسوس ڪري رهيو آهي. مهيني ڏيڍ کان پوءِ قيدي شاهه آزاد ٿيڻ جون ڪوششون ڪرڻ لڳو.هن، آهستي آهستي ڪري سڄو قيد لاهي ڇڏيو، باقي وڃي ناد ۽ نالي وارو تئو بچايائين.
ڪجھه وقت کان پوءِ فقيري ترڪ ڪري باقاعده دنياداريءَ ۾اچي ويو. بدن تان لاٿل لوهي قيد به ڏوڪڙن تي کپائي ڇڏيائين. همراهه ٻلهڙيجي ڇڏي درياهه پار ڪچي ۾ هڪ ننڍڙي زميندار جو ڪمدار بڻجي ويو. سڄو ڏينهن هارين تي حڪم هلائيندو رهندو هو. هڪ گھوڙو ڌاريائين، جنهن تي چڙهي سڳين کان ٻلهڙيجيءَ ايندو ويندو هو. اتي همراهه ۾ سنڌين واريون عادتون به اچي ويون: هڪ هاريءَ جي خوبرو نينگر سان اک اڙائي ويٺو. جڏهن اُن نوجوان جي شادي جي تاريخ ٻڌي پئي وئي، تڏهن قيدي شاهه سندن وارثن کي ڏاڍا ايلاز ڪيا ته ڇوڪرو اڃا ڪچو آ، هن کي ٻه اڍائي سال نه پرڻايو پر هنن سيد جي صلاح کي امتيءَ جي ڳالھه جيتري به اهميت نه ڏني. هڪ ڏهاڙي زميندار جي چِٺي کڻي سڳين ۾ جنس جي واپاريءَ کان ٻه ٽي لک وٺي جو غائب ٿيو ته وري نظر نه آيو.