شخصيتون ۽ خاڪا

سامي سُهاڳي

اقرار پيرزادي جي ھن ڪتاب ۾ مختلف شخصيتن تي 56 خاڪا لکيل آھن. اقرار جي نج ڳوٺاڻي ٻولي، پھاڪن جو استعمال، ڳوٺن جو لکيل ڳالھيون، يادون، اٿڻ ويھڻ، ميل ملاقاتون، سنڌ جي ريتن رسمن، ميلن ملاکڙن، ڀاڳين، چورن، ڌاڙيلن، استادن، شاگردن، موالين، راڳين، طبلي نوازن، سازندن، لطيف جي عاشقن، شاعرن، مولودين، سگهڙن، پوليس وارن، نانگ منڊيندڙن، جهاڙ ڪندڙن، ملاحن، پاتڻين، موھن جي دڙي، ٻلھڙيجي، سنڌ جي ڪچي ۽ پڪي، سنڌو درياءَ، سنڌ جي پوکن، فصلن، سنڌ جي دردن جا داستان آھن ھن ڪتاب ۾. ٻيو تہ ٺھيو پر ڳوٺن جي ڪلاسيڪي گارين، گاريل مردن ۽ ماين کي ھن ڪتاب ۾ منفرد نموني پيش ڪيو اٿس جيڪا ليکڪ جي سچائي ظاھر ڪري ٿي.

Title Cover of book سامي سُهاڳي

نانو يعقوب پيرزادو

نانو مرحوم محمد ڇُٽل پيرزادو کنگھي کنگهي سامت ۾ اچي، ان کان اڳ سندس ننڍي ڀاءُ محمد يعقوب جو اگھاڙو تير سڌو وڃي نشاني تي لڳندو هو: “لوڙ جوءِ جا.... لوڙ! چڱي طرح ڪارو منهن ڪرڻ لاءِ آفيم کائڻ جي عادت ڪاٿي پهچايو اٿئي!” ان مهل ڀرسان ويٺل اسان جي ناني کِلي، شرمائي ڪنڌ ٻي پاسي ڦيري ڇڏيندي هئي. نانو يعقوب پيرزادو رڳو پنهنجي ڀائرن سان ايئن نه ڳالهائيندو هو پر هن جا الف آجا گفتا جنهن تنهن سان جاري رهندا هئا، پوءِ اهي مرد هجن يا مايون. ناقابل برداشت گاريون ڪڍندو هو پر هن جي انداز گفتگوءَ ۾ اهڙو ته ڪو اثر هو جو ماڻھو سندس گارين جا مشتاق هوندا هئا، جيڏي وڏي گار ڏيندو اڳلو ايڏوئي خوش ٿي ٻين کي ٻُڌائيندو هو ته مامي يعقوب اڄ مون کي بلڪل نئين نڪور گار سان نوازيو آهي.
يعقوب پيرزادو اسان جي تر جو نالي چڙهيو شخص هو. تر جو ڪو به ميلو ملاکڙو نه ڇڏيندو هو.
خيرپور جي يوسي سڳيون کان وٺي مهين دڙي ۽ يوسي ڪاراڻي جو ڳوٺ ڳوٺ هن کان واقف هو. جتي نانو هوندو، اتي چرچا هوندا، ٽهڪ هوندا، کل خوشي هوندي. سڄي ڄمار ڪنوارو رهيو. جتي مائٽن پرڻائڻ چاهيس اتي انڪار ڪري ڇڏيائين، جتي هن پرڻجڻ چاهيو اتي سندس مائٽ راضي نه ٿيا. ايئن هي همراهه رهجي ويو. اسان جي نانيءَ جو وڏي ۾ وڏو ڀاءُ فتح محمد پيرزادو چوندو هو: “هن ان ڪري شادي نه ڪئي ته پوءِ ٻار ڄمندا، اهي ڪنڌ وٺي ويندا، آزادي ختم ٿي ويندي، گھمڻ ڦرڻ نه ٿيندو، ميلا ملاکڙا نه ڪري سگھندو.”... پر اها ڳالھه سڄي سچ ثابت نه ٿي. ان جي باوجود همراهه سان ٿي ساڳي ڪار. پاڻ ته شادي نه ڪري سگهيو پر ڀائرن سان گڏ ڀائيٽن جا ٻار به لاڏ ڪوڏ سان پاليائين ۽ انهن جا انگل آرا به کنيائين.
نانو يعقوب 1940ع ڌاري ٻلهڙيجيءَ ۾ ڄائو. اٺن ورهين جي ڄمار کان ئي ٻلهڙيجيءَ سامهون سنڌوءَ جي کاٻي ڪپ واري ڪچي ۾ رهيو. هن جو پيءُ دين محمد انتهائي سادو ۽ مسڪين ماڻھو هو. سندس ماءُ قلات جي بروهڻ هئي. ننڍو هئڻ ڪري سڀني ڀائرن کي ڏاڍو پيارو هو جن کيس گھر ۽ ٻني ٻاري جو ڪم معاف ڪري ڇڏيو هو. هي سيلاني طبيعت وارو ماڻھو هو. ان جي باوجود سندس اصول هو ته گھر خالي هٿين ناهي موٽڻو، ڪا نه ڪا شيءِ ضرور کڻي اچڻي آ، پوءِ اها قيمتي هجي معمولي.
محمد يعقوب ننڍپڻ کان ئي شرارتي هو. هن جو ننڍي لاڪون جوڙ پنهنجي ويجھي عزيز محمد بچل سان هو، جيڪو پوءِ سندس ڀيڻويو به ٿيو ۽ ان جي ڀيڻ وري يعقوب جي ڀاءُ محمد ڇٽل جي گھرواري هئي. ٻئي ڄڻا ٻارهن چوڏهن ورهين جا مس هئا ته تقي شاهه جي ميلي تي باڊهه ويا. چانهه پيئڻ کانپوءِ محمد يعقوب پنهنجو خالي ڪيل پيالو بچل خان جي ڪوٽ جي کيسي ۾ وجھي ڇڏيو ۽ بيري کي سڏي ٻُڌايو ته اهو ڇوڪرو اوهان جو پيالو چورايو پيو وڃي. بيري همراهه کي پڪڙي تلاشي ورتي ته سندس ڪوٽ جي کيسي مان پيالو نڪري پيو ته هوٽل وارن کيس ڪجھه نامناسب لفظ ڳالهايا. نيٺ محمد يعقوب وچ ۾ اچي معاملو نبيريندي چيو ته: “دراصل هن همراهه ڏي منهنجو حساب ڪتاب رهيل هو، ان لاءِ سندس کيسي ۾ پيالو وجھي توهان کي ٻُڌايم. توهان ته صفا منهنجو روح ٺاري ڇڏيو. هاڻي ڇڏيوس ته وڃون!” همراهه اهڙي انداز سان اها ڳالھه ڪئي جو هوٽل تي ويٺل ڪوبه ماڻھو کِل روڪي نه سگھيو.
هڪ ڀيري وڏيري عمر خان پيرزادي ٻنهي ڄڻن کي خيرپور ضلعي جي ڪنهن ڳوٺ ڪم سان موڪليو. محمد يعقوب گھوڙيءَ تي ۽ محمد بچل اٺ تي چڙهي روانا ٿيا. رستي سان هنن انبن جو باغ ڏٺو. محمد بچل هڪ انب تي نظرون کپائي ڪنڌ ڌوڻيندي چيو “رڳو بابا جو ڪم ڪري موٽون، توهان کي ڏسون ٿا!”همراهه ريڙيءَ مان ڪم ڇڏائي شام جو مائٽن وٽ بهاري ديري رهيا. اڃا اڌ رات مس گذري ته محمد بچل محمد يعقوب کي جاڳائي پنهنجي گھوڙي سنجڻ لاءِ چيو. هن چيس “يار اڃا صبح وارو تارو ئي نه اڀريو آهي، ملان ٻانگ ڏئي ته هلون ٿا” پر بچل خان سندس هڪ نه ٻُڌي. نيٺ همراهه پنهنجا پنهنجا وهٽ سنجي واپس موٽيا.
انبن واري باغ وٽ پهچي واعدي موجب بچل خان ڪارروائي شروع ڪئي. انب پٽڻ دوران رس جا ٽيپا نرڙ ۽ منهن تي ڪرڻ سبب پوري چهري تي داغ ٿي پيس. صبح سان وڏيري عمر خان کي سمورو احوال ڏنائون. وڏيرو پوڙهو ۽ ضعيف ٿي چڪو هو ۽ سندس نظر به ڪمزور ٿي وئي هئي. ان جو پنهنجي پُٽ جي منهن تي نشان ڏٺا ته پڇيائين “ابا، هي منهن ۾ ڇا ٿيو اٿئي؟؟” بچل خان کي پاڻ سان ٿيل حالت جي خبر ئي نه هئي. هو جواب ڏئي ئي ڏئي، ان کان اڳ نانو يعقوب چوڻ لڳو، “چاچا، تون ابو آهين، اسان سڀني جو وڏو آهين. تو سان ڪوڙ هڻي پنهنجي قيامت ڪاري ناهي ڪرڻي. رپڙيءَ کان موٽندي رستي ۾ هڪ باغ مان انبڙي پٽيائين، پوءِ ته باغائي منهن ئي منهن ڪُٽيو اٿس.” اها ڳالھه ٻڌي وڏيري عمر خان کٽ جي پيرانديءَ کان پيل لٺ کڻي، جذباتي ٿيندي چيو: “اڙي تو جهڙي پُٽ کان ته ماڻهين کي ڇڪي اچي ها چڱو هو. وڏيري عمر خان جو پٽ هڪ انبڙيءَ جي ڪري مار کائي! تو جهڙي اولاد کان ته ماڻھو نپٽو آئٽو چڱو، الله اهي ڏينهن ڏيکارڻ لاءِ شايد جيئرو رکيو هو....!” بچل خان کڻي کڙين تي زور ڏنو ۽ ڀڄندي ناني يعقوب کي چيائين “هاڻي انبن جي حصي کان آڱوٺو ته ڏيانءِ!”
نانو يعقوب هڪ ڏينهن پنهنجي امڙ کي سمي کان ٻلهڙيجي بيل گاڏيءَ تي وٺي اچي رهيو هو. رستي ۾ جيڪو به ماڻھو منهن پئيس، اهو ساڻس سلام دعا ۽ مانجھاندي جي صلاح پيو ڪريس. هن جي ماءُ سندس ايڏي واقفيت ڏسي خوش ٿي چيائين “ابا صدقو وڃانءِ نانوَ تان، ڏاڍا يار ٿئي!” هن به ٺهه پهه وراڻيو: “هائو امان، مون کي ايترا يار آهن جيترا تو به نه ڪيا هوندا.”
ناني يعقوب جون ٻلهڙيجي ۽ آسپاس جي ڳوٺن ۾ ڪيتريون ئي ڀيڻون بنايل هيون جن سان ڀائرن وانگر نڀايائين. اِهي، مهيني کان وڌيڪ دير تي پريشان ٿي وينديون هيون. مائين جا مڙس اچي چوندا هئس: “يار، ڀيڻين توکي ساري ٿي، منهن ڏيکاري، دعا جون گاريون ڏئي وڃينس.” هن جا پنهنجي دين جي ڀينرن سان به چرچا جاري رهندا هئا. هڪ ڏينهن ڪچي جي اوطاق تي مهمانن لاءِ ماني کڻي آيو. ٻلهڙيجيءَ جي چرچائڻ مائي ماسي پريءَ جو پٽ ماني ئي نه کائي،چئي “اسان ماني نه کائينداسين، جاءِ ٿا ٺهرايون، امان وري لاءِ موڪليو آهي، ورو ڏيو ته اسان واپس وڃون.” هن چيس ته “اوهان ماني ته کائو، ورو ڪو هتي پيو ته ناهي، جيڪو هاڻي ئي اوهان کي کڻي ڏيان. ووڙ ڏيون ٿا، خبر پوي ته ڪنهن وٽ رکيل آهي ته وٺون ٿا.” همراهه چئي: “ماني ڇاجي، ورو ڏيو ته اسان واپس موٽون.” ان تي ناني يعقوب مخصوص اشارو ڪندي چَينِ “چڱو توهان في الحال هي ورو کڻي وڃو، ماڻهين واري لانڍيءَ تي پورو اچي ته ٺيڪ نه ته ٻيو ڏسنداسين.”
غلام محمد پيرزادو خير محمد آريجا وارو سندس دل گھريو دوست هو، جيڪو پوءِ واپڊا ملازم ۽ يونين اڳواڻ به ٿيو، ان جي شادي کوهارن مان ٿي رهي هئي. بيل گاڏين تي چڙهي ڄڃ کوهارين پهتي. واپسيءَ تي نانا يعقوب گھوٽ ڪنوار واري بيل گاڏيءَ جو هِن شرط تي سوار ٿيڻ قبول ڪيو ته ڪنوار نه روئيندي. غلام محمد پنهنجي گھرواريءَ کي اتي ئي سمجھائي ڇڏيو ته: “سوار ڏاڍو چيڙاڪ ۽ ڏنگو ماڻھو آهي، مهرباني ڪري رستي تي نه روئجان، گھر هلي ڀلي سڄي ڪسر ڪڍجانءِ پر هتي منهنجي عزت رک.” ان دؤر ۾ ڪنوارون شاديءَ واري ڏينهن ڏاڍو روئنديون هيون، سو مائي به روئڻ کان رهي نه سگھي ۽ سڏڪو ڀري ويٺي. ناني يعقوب پوئتي نهاريو. مائيءَ کي ڳالھه ياد اچي وئي ۽ مڙس جي به ٺونٺ لڳي ويس، تنهن ڪري في الحال ماٺ ڪري وئي پر جيئن ئي گاڏي ٿورو اڳتي هلي ته وري سڏڪو نڪري ويس. نانو يعقوب ڏاند گاڏي بيهاري ڪنوار سان مخاطب ٿي چوڻ لڳو “مائي پِٽ وڃي پنهنجن کي، جن ههڙي گھوٽ سان پرڻايو اٿئي، باقي اسان جو بي ڊولو به اگھاڻو.” اهو ٻُڌي مائي ويچاريءَ جو ماٺ ڪئي ته وري نه رني.
ناني يعقوب کي جهڙو ڳالھه ڪرڻ جو ڏانءُ هو، اهڙو ئي صورت جو سهڻو هو. مٿان وري لباس به شانائتو. بوسڪيءَ جو پٽڪو پائيندو هو. اڪثر گھوڙيءَ تي سوار هوندو هو ۽ مرداڻي حسن جو پيڪر لڳندو هو. محبتي ايڏو جو تر جا وڏيرا، زميندار، ملھه پهلوان، چور، فقير فقرا ۽ ديوانا مستانا به سندس مطيع هئا. هر ماڻھو هن جو پڇندو هو. برابر هي ڀوڳ سڀني سان ڪندو هو پر سندن سور ڀائي به هو. ڪنهن به دوست کي اڙيل ڏسندو هو ته ان جو مسئلو حل ڪرڻ تائين گھر نه ويندو. خوشيءَ واري موقعي تي رهجي به ويندو پر غميءَ ۾ ضرور گڏ هوندو. اهڙن ئي گڻن جي ڪري چڱا ڀلا سندس صحبت لاءِ سڪندا هئا. نڀائڻ وارو ماڻھو هو. کير جهڙو اجرو. نه ڪڏهن چوري ڪيائين، نه ڪڏهن ڪنهن جي ننگ ڏي تڪيائين. البت بابا ۽ ٻين جي ڪري گھڻو لوڙيائين ۽ هر مسئلي کي آسانيءَ سان سلجھايائين. ساڻس هر عمر ۽ هر طبقي جا ماڻھو محبت ڪندا هئا جن ۾ آريجا شهر جو سائين ستار شاهه به شامل هو، جيڪو ٻاتو هئڻ ڪري سدائين کيس “ياتب” ڪري مخاطب ٿيندو هو. نانو کيس چوندو هو: “سائين، پير مٿي ڪيو ته قدم بوسي ڪيان.” ستار شاهه پنهنجو هڪ پير مٿي ڪري بيهندو ۽ نانا هيٺ جهڪي ٻنهي هٿن سان سيد سڳوري جي هڪ پير تي هوندا هئا. تعظيم جو عجيب حجائتو انداز هو. تر جي جنهن به ڳوٺ ۾ هوندو، اتي ميلو متل هوندو. سڄو ڳوٺ ماني کڻي ايندس. هي ڳالهائيندو، ماڻهن جا پيٽ ۾ هٿ هوندا. جتي هوندو اتي ٽهڪ پيا گونجندا. سندس گھڻا چرچا لکڻ جهڙا ئي نه آهن.
هڪ ڀيري محبڻ شاهه جي ميلي ۾ ملاکڙي دوران مقامي وڏيري مائيڪ وٺي اعلان ڪيو ته “مون اڄ محبڻ سرڪار وٽ ٻي شاديءَ جي باس باسي آهي، جي منهنجي ٻِي شادي ٿي ته ايندڙ ميلي ۾ سُک کڻي ايندس ۽ هتي اچي ڏاند ڪهندس...” ناني يعقوب جهڙپ ڏئي مائيڪ ڦُري جملو پورو ڪندي چيو: “...۽ وڏيرو سائين پهرين زال منهنجي حوالي ڪندو.” ناني يعقوب سان وڏيري بخشل خان ڪيرئي، امام بخش عرف نانگي آريجي، درل خان آريجي ۽ ٻين جو جوڙ هوندو هو. ڪنهن راڄوڻي فيصلي ۾ هوندا ته سندن ڳالهيون ٻئي قسم جون هونديون هيون. ميلن ملاکڙن ۽ اوطاقن تي هوندا ته ساڻن کنؤس جي ڪنهن کي به همت ڪانه ٿيندي هئي. اهڙن موقعن تي مسخرن سان منهن ڏيڻ وڏو مسئلو هوندو آهي پر هنن جي جوڙ کان مسخرا به لهرائيندا هئا. ڀائٽي جو ڪاڄ ڪيائين. ڪيترائي وڏيرا ۽ چڱا مڙس توڙي پير فقير سڏ ڀرڻ آيس جن پنهنجي حيثيت موجب هزارن ۾ پوئو لکرائڻ چاهيو پر هي هر هڪ کان 200 رپيا وٺي باقي پئسا واپس پيو ڪري، چئي “وڏيرا هجو پنهنجي گھر جا، مون سان ڀائپي اٿؤ ته اهو حساب ڪتاب رکو جيڪو مان ادا ڪري سگھان. هڪ طرفي ڀائپي نه هلندي آهي.”
1986ع ۾ اسان ڪچو ڇڏي ٻلهڙيجيءَ ۾ اچي ويٺاسين ۽ ناني يعقوب وارا ضلعي خيرپور ميرس جي سمي شهر ۾ رهيا. هڪ ڀيري اسان جو مامو خادم حسين پنهنجي دوستن سان پنجاب ويو. هفتي اندر موٽڻ جو چئي ويو هو پر مهينو ٿي ويس، نه موٽيو جنهن ڪري ناني يعقوب کي اڪيلو گھر ڇڏي ٻاهر نڪرڻ ڏکيو ٿي پيو. جيئن ته مامي تي سندس والد جو نالو رکيل آهي، ان ڪري هي کيس بابو چئي مخاطب ٿيندو هو. هڪ ڏينهن اوچتو صبح جو مامو گھر پهتو. نانو يعقوب کيس ڏسي ڏاڍو خوش ٿيو ۽ ان لاءِ مڇي وٺڻ ڪاڻ ٻاهر نڪتو. ڏسي ته چوڪ تي ملاحن جون ويهارو کن مايون هڪ جوڳيءَ کي ورايون ويٺيون آهن. جوڳي ڍارو هڻي کين قسمت جو حال ٻڌائي رهيو هو. ان دوران هڪڙي مائيءَ ڍاري واري کي چوڻ لڳي: “منهنجو مڙس مون کي روز ماري ٿو، ڍارو هڻ ته مون سان ڇو ٿو اهو ظلم ڪري؟” جوڳي ڍارو هڻي چيس “تنهنجي مڙس جي ٻي هنڌ اک اٽڪيل آ، ان ڪري توسان اها حالت اڃا چڱو وقت جاري رهندي.” ناني يعقوب ويجھو اچي عورتن کي چيو: “نڀاڳيون توهان ڍارا پوءِ وجھرائجو، منهنجو بابو مهيني کان ناهي موٽيو، اڳ ۾ ڍارو مان وجھرائيندس.” مائين کي ان ڳالھه جي خبر هئي، هنن کيس جاءِ ڏني. جوڳي ڍارو ڍاري چيو: “تو وارو ڇوڪرو سنبري ته دوست کيس جھلي بيهن ۽ سامان کسن... اڃا مهينو نه ايندو.” اهو ٻُڌندي ئي جوڳيءَ کي دڙڪو ڏيندي چيائين: “هل ڙي جوءِ جا.... بابو گھر ويٺو آ ۽ تو وارو ڍارو ٿو چوي مهينو نه ايندو!” پوءِ مائين سان ايئن مخاطب ٿيو جيئن ڳوٺاڻيون ويجھيون سهيليون هڪ ٻئي سان مخاطب ٿينديون آهن. “اڙي.... توهان مڙسن جي حق حلال جا پئسا ڍاري وارن کي جو ڏيندؤ ته پوءِ پادر ڪيئن نه کائيندؤ.” اهو ڏينهن ڏهاڙو مائين وري ڪنهن جوڳيءَ کان ڍارو نه وجھرايو.
هن جا سڀ دل گھريا دوست پاڻ وانگر غريب پر دل جا امير هئا. نانگي آريجي، درل ۽ هن جو جوڙ هوندو هو. هي ٽئي ڄڻا گڏ هجن ته ڀلي سڄو ملڪ مخالف هجين، سڀني کي پُڄي پوندا هئا. هنن ٽنهي کي گڏ ڏسي تر جا چڱا ڀلا ڀوڳائي به ڀڄي ويندا هئا. اسان جي تر جو محمد اسماعيل بهڻ به وڏو ڀوڳائي ۽ چرچائي مڙس هو. ساڍا ڇهه فوٽ قد رکندڙ هن همراهه کي الله سائين زبان به چڱي ڀلي ڏني هئي. اصل اوڙي پاڙي لاءِ آزار هو. اسماعيل بهڻ چرچن سان تر تپائي ڏنو هو پر ناني يعقوب جو مٿس ايترو ته رعب ويٺل هو جو سندس سامهون زبان مان اکر نه اڪلندو هئس. مڙس کي خشڪيون چڙهي وينديون هيون. ناني يعقوب کي پري کان ڏسي ايئن هيسجي ويندو هو ڄڻ ڪڪڙ تي پاڻي پئجي ويو هجي. نانو ٻلهڙيجي ايندو هو ته مامو اسماعيل صفا ميڻ پر ان جي واپس وڃڻ کان پوءِ سڀ باهيون اسان مان ڪڍندو هو. 1990 ۾ جڏهن نانا يعقوب جي عمر پنجاهه ورهين کان چڙهي هلي ته هڪ همراهه کيس سڱ ڏيڻ لاءِ راضي ٿيو. اڌ ڪم ٿيل هو باقي اڌ ڪم اسان کي ڪرڻو هو. مطلب ته ڪنوار ۽ ان جا مائٽ، اسان سڀ راضي هئاسون باقي رڳو ناني يعقوب کي راضي ڪرڻو هو. جيئن ته اسان جي هن آڏو ڪا حيثيت نه هئي، ان ڪري سندس ننڍپڻ جي يار ناني بچل تي کيس راضي ڪرڻ جي ذميواري رکي سون، جيڪو ان وقت تائين پنهنجون ٽي گھر واريون رضا الاهيءَ سان ماريون ويٺو هو. ناني بچل هن کي شاديءَ لاءِ ڏاڍو ستايو پر هو هر ڀيري لنوائي وڃي. هن جي مسلسل ڪن لاٽار ناني بچل کي مايوس ڪري وڌو. هڪ ڏينهن سڄي برادر گڏ ڏسي ناني بچل ساڳي گذارش ورجائيندي چيس: “يعقوب! تنهنجو مکڻ پئي مٿو ڇو ٿو سڙي؟ سهڻي سيبتي ڪنوار ٿي ملئي. لٽو ڪپڙو، سون، سامان اسان ٿا وٺون، جيڪو ڪاڄ تي لک ڏيڍ خرچ آيو، اهو به مان ڪندس، تون رڳو ها ڪر...” ناني يعقوب سندس ڊگھي تقرير ڌيرج سان ٻڌڻ کان پوءِ چيو “بچل، لڳي ٿو تون مائيءَ سان کريل آهين، جو مٿو کائي ويو آهين. اڙي ڪنجوس، تون اسان کي چانهه چڪي پيارڻ ۾ به ڪرڪندو آهين ۽ هاڻي لک لٽائڻ لاءِ تيار ٿي ويو آهين ته معنيٰ پنهنجي لوڙ اٿئي، عادتون ته تنهنجون ننڍپڻ کان ئي خراب هيون پر ڀاڄائين جو به ٿيندين، اها اڄ خبر پئي آ.” غضبناڪ گفتا ٻڌي سڄي ڪچهري کل ۾ ٻُٽجي وئي ۽ نانو بچل گاريون ڏيندو روانو ٿيو.
نانو يعقوب پير فقير کي مڃڻ وارو هو. جڏهن ڪچي ۾ هوندو هو ته محبڻ شاهه درگاهه جي هر سومر تي بٺيءَ جي ڊيوٽيءَ ۾ شامل هوندو هو. پوءِ جو سميءَ ۾ رهيو ته اتي به قاضي ڀٽن ڀرسان درگاهه پير تي ويهارو سال ڊيوٽي ڪيائين. اسان جي برادريءَ جو چڱو مڙس يارمحمد پٽ جاڙو قناصرن ڀرسان پنهنجو ڳوٺ ٻڌي ويٺو. وڏو مهمان نواز هو. ان وقت وٽس هڪ گھوڙو بيٺل هو. يارمحمد جهان ڇڏيو ته گھوڙي جو کائڻ پيئڻ به گھٽجي ويو. ويو سڪندو ۽ ڳرندو. سواري کڻڻ ته ڇا پر هلڻ جهڙو به نه رهيو. يار محمد جا پٽ مالي حوالي سان هن کان سڀرا ستابا هئا. ماڻهن کين چيو ته “اوهان کان گھوڙو پالڻ ڏکيو آهي، پيءُ جي نشاني اٿؤ، اها سندس ڪنهن دوست حوالي ڪيو، چڙهيو وتندو. اجايو هن بي زبان کي نه ماريو. اها ڳالھه ڳڻي هنن ناني يعقوب کي گھوڙو ڪاهي وڃڻ جو نياپو موڪليو پر هن اهو چئي انڪار ڪيو ته: “گھوڙو سالن جو بکايل آ، سگھو ٿيڻ ۾ وڏو خرچ کائيندو. ٻيو ته گھوڙو سگھو ٿيو ته هي ڪو نه ڪو بهانو ڪري وهٽ واپس گھرندا. ان ڪري مان گھوڙو نه وٺندس، ڀلي ڪنهن ٻي کي ڏئي ڇڏيو.” بهرحال وڏيري امن جي چوڻ تي هن گھوڙو ڪاهي پاڻ وٽ جھليو. ڏٻرو وهٽ ڳيريلي کان ٻلهڙيجي تائين ٽن ڏينهن ۾ پهتو. گھوڙي جي اهڙي سيوا ڪيائين جو ڇهن مهينن ۾ تيار ٿي ويو. ان وچ ۾ وڏيرو امن گذاري ويو ته يارمحمد جا پونئير وفد ڪري نانا وٽ آيا ۽ چيائيون “بابا خواب ۾ چئي ٿو ته پنهنجو گھوڙو واپس وٺي اچو” هن چَينِ “اڳئين رات ڏاڏي جاڙي مون کي به خواب ۾ چيو آهي ته گھوڙو وٺڻ ايندئي، مرمت ڪري واپس موڪلجانِ.”
ناني يعقوب پنهنجي سڄي ڄمار کلندي ڪڏندي گذاري هئي. آخري وقت ۾ سندس سڀ وڏا ڀائر ۽ دوست گذر ڪري ويا، ان ڪري کلندي کلندي روئي ڏيندو هو. چوندو هو: “کلڻ به انهن سان هو ته روئڻ به انهن سان هو...” هر دوست جو مٿس وڏو اعتماد هو ۽ دوستن جي ڪري هي به هر رسڪ کڻي ويندو هو. هن جي، جوانيءَ ۾ ڌاڙيل قادن سرگاڻي سان ياري هئي. ان کانپوءِ سڄو تر دوست ٿيس. ساڻن گڏ وارداتون ڪيائين پر جڏهن اڌرنگي جي سٽ آيس ته رڳو ناني يعقوب ڏانهن نياپو ڪيائين، جنهن الائي ڪٿان ڪک وٺي سندس علاج ڪرايو ۽ پنجن ورهين تائين ڪنهن کي منجھه نه ڏنو ته هن کيس ڪٿي ۽ ڪنهن وٽ رهايو. اسان جي تر ۾ ڪنهن کي ڪڪڙ، ڪتي، تتر، طوطي يا ڪنهن ڪشتي راڻي جي ضرورت پوندي هئي ته اهو ناني يعقوب کي چوندو هو ۽ هي ڪنهن نه ڪنهن کان اها شيءِ وٺي کيس پهچائيندو هو. هڪڙن کان شيءِ وٺي ٻين کي ۽ ٻين کان وٺي ٽينِ کي ڏيئي ڇڏيندو هو. سڄي زندگي بيمار نه ٿيو. ڳاڙهو ڳٽول رهيو، اسان ڏوهٽا کيس سڏيندا به “نانو اڇو” هئاسين. 16 سيپٽمبر 2011 تي گھرڀاتين سان ڪچهري ڪندي دم ڏنائين.
***