شخصيتون ۽ خاڪا

سامي سُهاڳي

اقرار پيرزادي جي ھن ڪتاب ۾ مختلف شخصيتن تي 56 خاڪا لکيل آھن. اقرار جي نج ڳوٺاڻي ٻولي، پھاڪن جو استعمال، ڳوٺن جو لکيل ڳالھيون، يادون، اٿڻ ويھڻ، ميل ملاقاتون، سنڌ جي ريتن رسمن، ميلن ملاکڙن، ڀاڳين، چورن، ڌاڙيلن، استادن، شاگردن، موالين، راڳين، طبلي نوازن، سازندن، لطيف جي عاشقن، شاعرن، مولودين، سگهڙن، پوليس وارن، نانگ منڊيندڙن، جهاڙ ڪندڙن، ملاحن، پاتڻين، موھن جي دڙي، ٻلھڙيجي، سنڌ جي ڪچي ۽ پڪي، سنڌو درياءَ، سنڌ جي پوکن، فصلن، سنڌ جي دردن جا داستان آھن ھن ڪتاب ۾. ٻيو تہ ٺھيو پر ڳوٺن جي ڪلاسيڪي گارين، گاريل مردن ۽ ماين کي ھن ڪتاب ۾ منفرد نموني پيش ڪيو اٿس جيڪا ليکڪ جي سچائي ظاھر ڪري ٿي.

Title Cover of book سامي سُهاڳي

محمد قاسم ٻٽ

محمد قاسم ٻُٽسچيت هاري هو. لاباري کان اڳ ٻنيءَ ۾ بيٺل فصل ڏسي ٻڌائي سگھندو هو ته ٻار هيتري لهندي، ته برابر ايتري ئي لهندي هئي. ان ۾ ڪرامت جهڙي ڪا ڳالھه نه هئي، اهو سڀ حسابن جو علم هو، جيڪو هن سنڌي ٻئي درجي ۾ پنهنجي هندو استادن کان سکيو هو. سارين جو فصل لهڻ کان مرايون ڳڻي ويندو هو. پوءِ سنگ جا داڻا ڪڍي انهن جو وزن ڪندو هو. ان بعد ضرب ڪري ٽوٽل ڪندو هو پر ساريون ڍوئڻ دوران نقصان، هار وِير ۽ جھار جھرڪيءَ جو اندازو هڻڻ ته سندس قابليت هئي. يقينا اهڙو سچيت شخص جيڪڏهن تعليم حاصل ڪري ها ته حسابن جو پروفيسر ٿئي ها پر ان وقت جا سنڌي مسلمان رڳو بنا معنيٰ جي قرآن پاڪ پڙهي عالم ٿي ويندا هئا ۽ هن سان به ايئن ئي ٿيو.
محمد قاسم جو پڙهڻ بند ڪرائي کيس ٻنيءَ جي ڪم سان لاتو ويو. هن جي سڄي عمر کيتيءَ ۾ گذري هئي، پڙهيو ته ڪي ٻه درجا پر هن، پنهنجي هندو استادن طرفان سچائي، ايمانداري ۽ انسانيت جو ڏنل سبق ڪڏهن به نه وساريو. دادو ڪئنال تي بيلدار مقرر ٿيو. ڪئنال جي سار سنڀال سندس ڊيوٽي هئي، ان ڪري ضروري هو ته ڪنهن جو به مال ڪئنال جي ٽاپ تي نه چڙهي. راڄ وارن جا ڍور چڙهيا ته انهن کي هڪلي ڇڏيائين پر پنهنجو مال ٽاپ تي چڙهيس ته اهو ورائي ڍڪ تي ڪاهي ويو ۽ ڏنڊ ڀري ڇڏرائي واپس موٽيو. ان کان پوءِ ٻين جا ڍور به ڍڪ حوالي ٿيندا هئا. سندس اهڙين ڳالهين جي ڪري ڪي ماڻھو کيس صفا سادو ۽ ديوانو ته ڪي وري داناءُ سمجھندا هئا. کائڻ پيئڻ، لٽي ڪپڙي جي حوالي سان همراهه صفا سادو هو. هن جي ڀوڳن ۾ به سادائپ سمايل هوندي هئي. هڪ ڀيري هن چڻن جو فصل ڪيو، هڪ همراهه اچي چيس “چاچا قاسم اجازت هجي ته پليءَ مٺ پٽيان!” هن رعبدار آواز ۾ چيس “بلڪل، مُٺ پلي پٽڻ جي توکي اجازت آ.” جڏهن همراهه مٺ بدران چڱو خاصو کارو پليءَ جو پٽي ورتو ته چاچا قاسم چيس “ڀائو، تو مُٺ پليءَ جي گھري هئي، کاري جي گھر نه ڪئي هئي، هاڻي اها پٽيل پلي توکي کائڻي پوندي، کاءُ ته آئون ڏسان.” کارو پليءَ جو ڪو ڪونهون کائي باقي ماڻھو ڪيئن کائي سگھندو! همراه به ٿوري پلي کائي باقي سڀ هاريِ، چاچي قاسم کي اچي رپورٽ پيش ڪئي، “چاچا، مون پلي کائي ڇڏي، هاڻي گھر وڃان؟” چاچي چيس “چڱو، جيڪڏهن پلي کائي ورتي اٿئي ته هاڻي ايتري پلي ٻيهر پٽي گھر کنيون وڃ.” پوءِ همراهه هاريل پلي ميڙي گھر روانو ٿيو. چاچي قاسم جي وفات وقت عمر 90 ورهيه ته پڪ سان هئي. هڪ به ڏند سلامت نه هئس پر ڦدن ۾ ايتري طاقت هئس جو انهن سان ٻير جي ککڙي ڀڃي ڇڏيندو هو.
محمد قاسم ٻٽ مهين دڙي جي ڏکڻ اولھه طرف ڳوٺ غلام حسين ٻُٽ ۾ ڄائو، جيڪو ان وقت وڏو ڳوٺ هو، جو اتي سنڌي هندن جو به جھجھو انگ رهندو هو. ڳوٺ وارا ڀائرن وانگر هڪٻئي سان ميٺ محبت ۾ رهندا هئا. مذهب ڪڏهن به سندن وچ ۾ ويڇو نه وڌو. هڪ دفعي ڳوٺ جو هڪ هندو ڌرمداس سندس ٻنيءَ تي آيو، جيئن ته هي به خوش طبع انسان هو، ان ڪري اڪثر ماڻھو ساڻس خشالي ڪندا رهندا هئا. ڪاڪي ڌرمداس کانئس گاهه جي سٿريءَ جي اجازت گھري، جيڪا هن خوشيءَ سان ڏنس. ڪاڪو گاهه لڻندو هڪ هنڌ کوڙ ڪندو ويو. محمد قاسم ڏٺو ته ڪم سٿريءَ بدران ڀري کان اڳتي وڌي ٺاهوڪي گڏي تائين پهتو آهي ته هن ڌرمداس ڏانهن ڏٺو، جنهن سندس نگاهن جو مطلب سمجھي چيو: “قاسم ڏس، مون رڳو هڪ سٿري ڪئي آهي، توکي ٻيءَ جاءِ تي گاهه ڏسڻ ۾ اچي ٿو؟“ هي ماٺ رهيو. جڏهنگاهه پورو ڪري ٻڌِي،آخر ۾ ڀري کڻائڻ لاءِ قاسم کي سڏ ڪيو ته هن چيس “ادا ڌرمو، گاهه جي ڀري لڻين ها ته مان توکي بلڪل کڻايان هان پر تو ته رڳو سٿري لُئي آهي، اها پاڻ کڻبي آ. نه مان کڻائيندس، نه ئي ڪو ٻيو ماڻھو کڻائيندءِ، اها سٿري توکي پاڻ کڻڻي پوندي. جڏهن هن پنهنجو بيان تبديل ڪندي چيس ته ميان قاسم، هيءَ گاهه جي ڀري ته کڻاءِ! تڏهن کلي کڻايائينس.
اهڙي نموني چاچي ورند به هڪ دفعي کانئس گاهه لڻڻ جي اجازت ورتي. چاچو ورند ڪجھه جھونو ۽ نفيس قسم جو ماڻھو هو. ان کي ٻه گايون هيون. هن ڏٺو ته گاهه لڻڻ ۾ ئي همراهه کي تڪليف اچي وئي آهي. هن جيئن ئي ڀري ٻڌڻ لاءِ گاهه گڏ ڪرڻ شروع ڪيو ته قاسم لڪي ويو. ڪاڪو ورند کيس ڳولڻ لاءِ اڳتي ويو ته پويان هيءُ گاهه جي ڀري کڻي روانو ٿي ويو. موٽي اچي ڏسي ته ڪاڪو ورند ارمان ۾ ٻني تي ويٺو آهي. ڏانهس وڌندي ڪاڪي ورند کي چيائين: “واهه ڪاڪا، ڏاڍو جلديءَ ۾ گاهه گھر ڇڏي موٽيو آهين.” ڪاڪو کيس ٻڌائي نه سگھيو ته ڪو هن جو ڪيل گاهه بوڇڻ ۽ ڏاٽي سميت چوري ٿي ويو. هن کي مناسب نه لڳو ته هوکانئس ٻئي گاهه جي گھر ڪري. باقي ارمان ڏاڍو ٿيس ته اڄ گائين کي بک تي رهڻو پوندو! اهو سوچي پريشانيءَ ۾ گھر پهتو. ڏسي ته ٻنيءَ مان هن جي چوري ٿي ويلگاهه ڀري گھر جي ٿلهي تي پئي آهي. حيرت مان پتنيءَ کان پڇيائين ته گاهه هتي ڪنهن آندو؟ هن چيس “ميان، تو ئي ته قاسم کي گاهه گھر ڇڏي اچڻ لاءِ ڏنو هو.
هي اهي ماڻھو هئا، جن جي سڄي عمر پورهيو ڪندي گذري هئي. اهي ڪنهن جي مدد ڪرڻ ۾ پنهنجي ڪا گھٽتائي نه سمجھندا هئا. محمد قاسم آخري عمر تائين ٻنيءَ جي ڪم ۽ حساب ڪتاب وارو عمل جاري رکيو. مڙس پوڙهو ٿي ويو، چهري ۾ گھنج پئجي ويس پر دماغ سدائين سالم رهيس. ڇاجي ويسر! ڇاجو غصو! ڇاجي ڪاوڙ..!! ڳائڻ ۽ نچڻ جو به وڏو شوقين هو. اهي ٻئي شعل آخر تائين جاري رکيائين. مائين کان به وڌيڪ سهرا ياد هئس. ساڳي وقت جھمر هڻڻ جو به وڏو شوق هوندو هئس. اهڙا موقعا اڪثر شادين ۽ طهرن جي ڪاڄن ۾ ملي ويندا هئس پر جيڪڏهن ڪاڄ ۾ ڪا دير ٿي ته پاڻ ئي اهڙو رنگ رچائي وٺندو هو: ڳوٺ جا نوجوان گڏ ڪري پاڙي وارن کان دهل وٺي لاڏا ڳائڻ شروع ڪندو. هي ڳائيندو، نوجوان پيا نچندا ۽ انهن کي نچندو ڏسي پاڻ پلي نه سگھندو ۽ ڳائڻ سان گڏ ساڻن ڊانس ۾ شروع ٿي ويندو.
نقش نگارن مان اندازو لڳائي پيو سگھجي ته محمد قاسم ته جوانيءَ ۾ ڪيڏو خوبصورت نوجوان هوندو. سڄي عمر لسي لولو کائي گذاريائين پر پيريءَ ۾ به ڪڏهن بيمار نه ٿيو، نه وري ڪا جسماني محتاجي ڏٺائين. آخر تائين هن جي سماعت ۽ بصارت ڪمال جي هئي. هن 1972 ۾ کلندي کائيندي وفات ڪئي.