يارل سومرو ۽ سندس خاندان: مڻيادار ماڻهن جو ويڙهو
ڪاڪو يارل بِنهه سِڌو سادو انسان، مسجد جو مؤذن ۽ ڌنار هو. صبح جو اٿي ڳوٺ وارن جو مال ڪاهي جھنگ ويندو هو ۽ موٽي اچي مسجد وسائيندو هو. آواز وڏو ۽ مٺو هئس. ان وقت مسجدن ۾ لائوڊ اسپيڪر نه هوندا هئا، ڳوٺن ۾ ماڻهن وٽ گھڙيون ۽ گھڙيال به نه هئا. رات جو ستارا ۽ ڏينهن جو پاڇا ڏسي وقت جو تعين ڪيو ويندو هو. ڪاڪي يارل جي سُريلي ٻانگ ڪوهن تي ٻڌبي هئي. ويجهن ڳوٺن جي ڪيترن ئي هارين نارين ۽ پورهيتن جي چوويهن ڪلاڪن جي شيڊول جو دارومدار ڪاڪي يارل جي بانگ تي هو. اهي بانگ ٻڌي ڪم ڪار لاءِ نڪرندا هئا۔
ڪاڪي يارل کي ٽن پٽن جو اولاد ٿيو. سڀ کان وڏو عبدالرشيد، ٻيو پنهل ۽ ٽيون محمد ڄام. هن جو وڏو پٽ رشيد ڪي ٻه درجا پڙھيل هو ۽ کيس ڳوٺ ۾ ننڍڙو دڪان هو، سنهڙو سيپڪڙو مڙس هو۔ ڪاڪي يارل جو ٻيو پٽ محمد پنهل سومرو پرائمريءَ واري وقت کان ئي هوشيار شاگرد ليکبو هو. والدين جي معاشي حالت پٽ پڙهائڻ جهڙي نه ھئي. پُٽس هوشيار هو، ان ڪري سندس ڪجھه گھڻگھرن ان سلسلي ۾ سندس حوصله افزائي ڪرڻ سان گڏ ھن جي مدد به ڪئي پر گھڻي ٽيڪ وڏي پٽ عبدالرشيد جي هئس، هي اسانجي ڳوٺ جو پهريون گريجوئيٽ ھو. تعليم مڪمل ڪرڻ کان پوءِ ستت نوڪري ملي ويس۔ سندس ننڍي ۾ ننڍو پٽ محمد ڄام انتهائي سادو ۽ درويش قسم جو ماڻھو هو. هر شخص کي سڄي نالي سان سڏيندو هو، يا عمر ڪنهن کي اڌ نالي سان نه سڏيائين. موصوف هڪ درجو به پڙھيل نه هو، تڏهن به “خودرو بيٽ عملدار” جي حيثيت سان روزانو اسڪول جو دورو ڪندو هو. سندس بجڪي ٽافين، قلمن ۽ ٻئي سامان سان ڀريل هوندي هئي ۽ اهي شيون شاگردن ۾ ورهائيندو رهندو هو. جيئن ته هو پاڻ کي صاحب سمجھندو هو جنهن کي ڳوٺ وارن قلب سان قبوليو به هو ۽ “صاحب” سندس نالي ۾ شامل ڪري ڇڏيو هو. اڄ تائين ڄام صاحب ئي سڏجي ٿو. قد جو هلڪو، ننڍڙي چاپئين ڏاڙھي.... فقير يار محمد جي سامهون ٿيندو هو ته، چوندو هيس: “ڄام صاحب ياعلي مدد!” تڏھن هي جواب ۾ چوندو هو: “سائين! اسان اهڙا ناهيون.”
پنهل نوڪري ملڻ کان پوءِ پنهنجي کاتي جي هڪ آفيسر جي ڌيءَ سان شادي ڪئي ۽ ڳوٺ سان ناتو ٽوڙي ڇڏيو. مختلف هنڌن ۽ عهدن تي رهيو۔ جتي جتي به نوڪري ڪيائين اتي فيملي سميت رهيو. جيئن ته غربت واري جهان ۾ مائٽن مان ڪنهن به سندس مدد نه ڪئي، ان ڪري هن پنهنجي مائٽن سان ڪنهن به قسم جو تعلق نه رکيو، البت ڪاڪو رشيد ٻلهڙيجيءَ ۾ رهيو پر پوءِ 1980ع ڌاري هي به ڏوڪري لڏي ويو جتي کيس ننڍڙو دڪان هو. ڏوڪريءَ ۾ ڳوٺ جي ڪنهن به ماڻھوءَ کي ڏسندو ته کانئس حال احوال ضرور وٺندو هو۔ ڪاڪي يارل اتي ئي وفات ڪئي. ڏوڪريءَ جي قبرستان ۾ جاءِ مليس. پنهل کي مون پنهنجي زندگيءَ ۾ ڪڏهن نه ڏٺو، البت ڳوٺ جي انوکي ڪردار محمد ڄام سان ملڻ ٿيو جنهن کي هڪ دفعو ڪاڪو رشيد ڳوٺ وٺي آيو هو۔ ڏهاڪو سال اڳ، پنهل ۽ اُن بعد ڪاڪو رشيد به وفات ڪري ويو۔ مون سمجھيو ته هاڻي ڪاڪي يارل جي خاندان جو ڳوٺ سان تعلق ختم ٿي ويو هوندو پر ائين نه هو۔ پنهل جي پٽ فهيم سومري پيءَ جا سڀ مٽ ڳولهي لڌا. هن ڏوڪريءَ جي ٻاهران چنا پل جي ساڄي پاسي پنهنجي پيءُ جي نالي سان پنهل آباد ڪالوني قائم ڪئي آھي ۽ پنهنجي آسڻ کي سنڌ جي ثقافتي ماڊل ۾ تبديل ڪري ڇڏيو آھي.
اڄ ڪاڪو يارل مڻين مٽيءَ هيٺ آرامي آھي پر ڳوٺ جا جھونڙا اڃا به چون ٿا ته هن جي نمازن ۽ هر هر وضوءَ جو ئي نتيجو آهي جو اڄ ڪاڪي يارل جو خاندان گھڻن کان آسودو آھي.