شخصيتون ۽ خاڪا

سامي سُهاڳي

اقرار پيرزادي جي ھن ڪتاب ۾ مختلف شخصيتن تي 56 خاڪا لکيل آھن. اقرار جي نج ڳوٺاڻي ٻولي، پھاڪن جو استعمال، ڳوٺن جو لکيل ڳالھيون، يادون، اٿڻ ويھڻ، ميل ملاقاتون، سنڌ جي ريتن رسمن، ميلن ملاکڙن، ڀاڳين، چورن، ڌاڙيلن، استادن، شاگردن، موالين، راڳين، طبلي نوازن، سازندن، لطيف جي عاشقن، شاعرن، مولودين، سگهڙن، پوليس وارن، نانگ منڊيندڙن، جهاڙ ڪندڙن، ملاحن، پاتڻين، موھن جي دڙي، ٻلھڙيجي، سنڌ جي ڪچي ۽ پڪي، سنڌو درياءَ، سنڌ جي پوکن، فصلن، سنڌ جي دردن جا داستان آھن ھن ڪتاب ۾. ٻيو تہ ٺھيو پر ڳوٺن جي ڪلاسيڪي گارين، گاريل مردن ۽ ماين کي ھن ڪتاب ۾ منفرد نموني پيش ڪيو اٿس جيڪا ليکڪ جي سچائي ظاھر ڪري ٿي.

Title Cover of book سامي سُهاڳي

سيد ڪاشل شاهه: ڇنڻ مور نه سکيا

سيد ڪاشل شاهه اسان جي تر جو اهڙو بزرگ هو، جيڪو دعا ۾ به گار جي برڪت شامل ڪري ڇڏيندو هو ۽ گار ڏيڻ ۾ ڪڏهن به جنسي تفريق روا نه رکيائين: جهڙي گار مرد کي تهڙي مائيءَ کي. ماڻھو وڏي چاهه ۽ چاڳ سان سندس گاريون ٻڌي فرحت محسوس ڪندا هئا. مرشد جي ماٺ کين ماندو ڪري وجھندي هئي، ان ڪري ڪا نه ڪا اهڙي حرڪت ڪندا رهندا هئا، جيئن دعا جو در بند نه ٿئي ۽ سائين جن جا لبِ شيرين هر وقت حرڪت ۾ هجن.
سائين ڪاشل شاهه سماج سان پير ڀريندڙ ۽ سڀ جو سڄڻ شخص هو، ٻن برادرين جي وچ ۾ اختلاف هجن يا ٻن ماڻهن ۾ اڻبڻت هجي، جيستائين سندن ٺاهه نه ڪرائي تيستائين ننڊ حرام هونديس. گفتو ئي اهڙو ڪڍندو، جنهن سان ڳالھه ڇڄي. ڳالھه حَق سچ واري ڪبي، رياءَ ڪنهن سان نه ڪبو.
1936ع کان اڳ اسان جي وڏڙن ۽ سائين ڪاشل شاهه وارن جو ساڳيو ڳوٺ هوندو هو، جيڪو هاڻوڪي گاجي ديري سامهون انگريزن پاران کوٽايل واهه جي ڪنڌيءَ تي آباد هو. 1936ع واري ٻوڏ بعد سائين ڪاشل شاهه ڏوڪريءَ ڀرسان ڇتو واهڻ وڃي وسايو، جتي سندس مائٽ ويٺل هئا پر پيرزادن کان ڀيرو نه ڀڳائين. ضعيفيءَ ۾ به ٻلهڙيجي توڙي ڪچي ايندو رهيو. ٻلهڙيجيءَ جا پيرزادا سندس مريد ته نه هئا، البته هن سان ڀائپيءَ وارو رستو هئن ۽ سائين ڪاشل شاهه پيرزادن جي ٻنهي ويڙهن لاءِ خاندان جي بزرگ واري حيثيت رکندو هو. وڏيري حسن علي پيرزادي (قربان صاحب جي والد) سان سندس دوستي هئي. ڊاڪٽر پيرزادي جو والد شفيع محمد عرف ملان جمن مريد ته درٻيلي وارن مخدومن جو هو پر ڪاشل شاهه تي ڄڻ عاشق هوندو هو. سندس خدمت ۾ اڳيان اڳيان هوندو هو. شڪار تي به ساڻس گڏ ويندو هو. ڪاشل شاهه وڏو شڪاري ۽ سگبان به هو. شايد ان ڪري به گاريون سوايون ڏيندو هو جو شڪار ۽ گار جو پراڻو ۽ انتهائي گھاٽو تعلق آهي.
سائين ڪاشل شاهه، وڏيرو حسن علي ۽ ملان جمن ٽيئي ڏوڏي پياڪ هئا. رات جو ڪاٺ جي وڏي ڪونڊي ۾ ڏوڏي پسائي رکندا هئا. صبح جو اٿڻ شرط پيالو پي، ٻي ڏوڏي ڪونڊي ۾ پسائي ڇڏيندا هئا. همراهه کٽن تي آهليا پيا هوندا هئا. نشڙن ۾ نيڻ سدائين ٻوٽيل. ڏوڏيءَ سان ڀريل ڪونڊو گھڙامنجيءَ تي پيو هوندو هو. ملان هارون سومرو نماز پڙهي، پير پير ۾ ڏيندو سندن مٿان اچي بيهندو ۽ هيڏي هوڏي ڏسي، ڪونڊي مان ڏوڏيءَ جو گلاس ڏوگھي، اوتروئي، گھڙي مان پاڻيءَ جو گلاس ڀري ڪونڊي ۾ وجھي، واردات ڊاهي روانو ٿي ويندو هو. هيڏانهن هي همراهه پريشان ته ڏوڏي نشا ڇو نٿي ڪري!جيتري ڏوڏي هي پيئن ٿا ايتري هاٿيءَ کي پيارجي ته ان کي به نشا ٿي وڃن. الائي وٽ کوٽا آهن يا ڦودني ۾ ڦير آ! يا ته ڏوڏي خصلت مَٽائي وئي آ يا ڪو چور لڳل آهي! نيٺ هڪ ڏينهن سائين ڪاشل شاهه ملان هارون کي واردات ڪندي ڏسي ورتو ۽ سنگت کي خبردار ڪندي هڪل ڪيائين: “ابا هو ڀيڻ چوت انڌو ته ڏسو، اسان سڄن کي ڦريو ٿو وڃي...” سنگت بس ايتري سجاڳي ورتي جو چور پڪڙجڻ تي پاڻ ۾ تبصرا تبرا ته ڪندا رهيا پر سُرورن ۾ ملان هارون کي ڪجھه چئي نه سگھيا ته ڇا ٿو ڪرين!
ملان جي ڳالھه تان ياد آيو ته ان وقت اسان وٽ تنگ نظريءَ وارو اسلام نه هو، ڳوٺ ۾ نماز پڙهائڻ، ڪفن دفن ۽ ختما ڏيڻ جي ڊيوٽي ڪو نه ڪو ماڻھو پاڻ تي لازم ڪري ڇڏيندو هو. نه مسلڪ هئا، نه فرقا. اسان جي مسجد جو پيش امام ملان جمن اڪثر اهڙو ته خمارن ۾ هوندو هو جو ڪڏهن ڪڏهن ته بانگ ڏيڻ به وسري ويندي هيس ۽ نورجهان جو گانو ڳائڻ شروع ٿي ويندو هو. رمضان شريف جي مهيني ۾ نماز گھر اندر پڙهندو هو. ڇاڪاڻ جو روزا بلڪل نه رکندو هو، ان ڪري مسجد ۾ به نه ويندو هو ته متان ڪو اهڙو سوال ڪري وجھي. هن لاءِ سڄو ڏينهن ماني پاڻيءَ کان سواءِ رهڻ ايڏو مسئلو نه هو پر اصل آزمائش اِها هئي ته هو ڏينهن جو ڏوڏي پيئڻ واري قرباني نٿي ڏئي سگھيو.
سائين ڪاشل شاهه 1990ع ڌاري ڄائو. بُت ۾ ڀريل ۽ سهڻو جوان هو. بوسڪيءَ جو پٽڪو ٻڌندو هو. وڏو طاقتور ۽ قدآور مڙس هو. ڪُتن جي به لوڌ هئس. سير بڇ جو وڏو شوقين هو. ٻه ٻه ڪُتا جھلي سگھندو هو. ٻڌائين ٿا ته شڪار تي ٻن ڪُتن جون رسيون چيلھه سان ٻڌي هلندو هو. هڪ ڏينهن ڪاشل شاهه کي ڏسي ميان رسول بخش به ايئن ڪيو. ڪُتن جا چهڪار ۽ سوئرن جا ٻهڪار شروع ٿيا ته همراهه گھلبو سهلبو ٻن ڪُتن سميت وڃي کوهه ۾ ڪريو. ميان رسول بخش سائين ڪاشل شاهه جي محبت ۾ شڪار تي ويندو هو، نه ته هو لوڪ ادب جو وڏو شائق هو. چون ٿا ته هڪ ڏينهن ڪو گھوڙي سوار کيس ڳجھارت ڏئي گھوڙو ڪاهي روانو ٿيو ته ميان رسول بخش ان جي پويان ڀڄندو، ڳجھارت کي ڌڪ هڻندو رهيو. نيٺ گھوڙي سوار دانهن ڪئي: “وئي!” ميان رسول بخش ڊوڙندي ڊُڪندي کانئس ڳجھارت سڌي ڪرائي واپس موٽيو. ڊاڪٽر عبدالڪريم سنديلو به هن سان رهاڻ رچائڻ ۽ لوڪ ادب بابت معلومات وٺڻ ايندو هو.
چون ٿا ته سائين ڪاشل شاهه جوانيءَ ۾ سائي ٻوٽي به واپرائيندو هو جيڪا ٻين نشن جي ڀيٽ ۾ وڌيڪ محنت ۽ وقت وٺي ٿي. سائين صبح جو چڱو خاصو ڀنگ جو چپٽو کڻي اوطاق تي اچي ويهندو هو ته من ڪو گھوٽڻ وارو اچي وڃي پر مجال آ جو ڪو ماڻھو ظاهر ٿئي. نيٺ مجبور ٿي سائين پاڻ ڀنگ گھوٽڻ شروع ڪندو هو. ڀنگ گھوٽي بس ڪندو ته ٻه چار ڄڻا پهچي ويندا ۽ سائينءَ کان صافو وٺي ڇاڻڻ لڳندا. ڇاڻڻ وارو عمل اڃا جاري هوندو ته ڏسندي ئي ڏسندي اوطاق ماڻهن سان ڀرجي ويندي ۽ هر ڪو سائينءَ کي چُڪي پيارڻ جي گذارش عرض رکندو. موٽ ۾ سائينءَ جي مخصوص صدا محفل کي معطر ڪري ڇڏيندي هئي. سائين نعرو هڻي چوندو:
“گھوٽڻ ويل ڪير ڪو نه، ڇاڻڻ ڪاڻ ڇتا،
پيئڻ مهل ايئن پهچن، ڄڻ ڪاشل شاهه جا ڪُتا.”

سائين راڳ ويراڳ جو به وڏو شوقين هو، کيس روح جي غذا جي باقاعدي طلب ٿيندي هئي. جوانيءَ ۾ پاڻ ۽ وڏيرو حسن علي صوفياڻيون ڪافيون ڳائيندا هئا پر هاڻ پوڙها ٿي چڪا هئا، ان ڪري هفتي ۾ هڪ ٻه ڀيرا ميهر فقير ۽ مزني ماڇيءَ کي اوطاق تي گھرائي ٻه ٻول ٻڌي وٺندا هئا. هڪ ڏينهن راڳ لاءِ ميهر فقير کي گھرايائون پر ان جي پهچڻ کان پهريائين سائينءَ کي پنڪي اچي وئي. ميهر فقير يڪتارو ملائي سائينءَ جي ڪن تي منهن رکي وڏي آواز ۾ “ها” جو ڪئي ته سائين ڇرڪ ڀري اٿيو ۽ گار ڏيندي چيائين: “نڀاڳا، هانوَ ڦاڙيو هُيئي، راڳ آ روح جي راحت يا ڌمچر! ڪاسائي سو ئي ڪاسائي!”
سائين سان ڏهاڪو کن نوجوانن جو جٿو ساڻ هوندو هو، جن ۾ وڏيرو بالڻ ۽ ٻيا شامل هوندا هئا. الهداد عرف جلاليءَ کي سڱ نه پيو ملي، جنهن ۾ وڏي رڪاوٽ ڪنوار جو چاچو هو، جڏهن ته ڪنوار جو پيءُ سڱ ڏيڻ ۾ راضي هو. ڪاشل شاهه ڪنوار جي چاچي سان مليو، چيائينس: “ابا جڏهن ڇوڪريءَ جو پيءُ راضي آهي ته توکي ڪهڙو اعتراض آهي؟” اُن تي هُن وراڻيو: “نه سائين، مان ڇو اعتراض ڪندس، ڀلي ڏين، مان راضي آهيان.” تڏهن چيائين: “چڱو سڀاڻي وهانءُ جي تاريخ طئي ڪنداسين. مٺائي توکي ورهائڻي آهي، اچجانءِ ضرور.” اهڙو ڪو هڪ واقعو ناهي، هاڻ ته اسان وٽ چوڻي آهي ته “ويو ڪاشل شاهه مري، نه ته تون ڪيئن نه پرچين ها!”
سائينءَ کي پُٽاڻو اولاد نه ٿيو. مشهور قومپرست اڳواڻ سيد اصغر شاهه سندس ڏوهٽو آهي. سائين ڪاشل شاهه 1974ع ۾ وفات ڪئي. کيس ڇتي واهڻ ۾ سيد بچل شاهه بُخاريءَ ڀرسان جاءِ ڏني وئي.
***