قادن سرگاڻي
سنڌ ۾ بهرحال سندن ڳالهيون ڳائبيون رهنديون آھن. اوطاقي ڪچھرين ۾ جتي رومانوي داستان ۽ سورهيه سرويچن جا قصا بيان ٿيندا آھن، اتي زورآور جوانن ۽ هاڻُن کي به هرگز نه وساريو ويندو آھي. سندن وارداتن، سفاڪين، بهادري توڙي بزدليءَ ۽ ڀاڙيائپ جون ڳالهيون هلنديون رهنديون آهن. اسان جي تر ۾ ڪيترائي هاڻو پيدا ٿيا. گھڻي مشهوري ماڻيندڙن ۾ قادن سرگاڻي به هڪ هو. همراھ ملڻ جلڻ جو ڏاڍو ڀلو هو. جيئن ته ان دور ۾ ماڻھو پوليس گرديءَ جو شڪار هئا، ان ڪري ههڙن ڪردارن لاءِ نرم گوشو رکندا ھئا پر تاريخ شاهد آهي ته ڌاڙيل انقلابي نه ٿيندا آھن، انهن مان وري به تڪليف عام ماڻهن کي رسندي آهي.
قادن سرگاڻي منهن مهانڊي ۾ ملوڪ هو: ويڪري پيشاني، وڏيون اکيون، ٺھندڙ ڀريل بت، چاپئين ڏاڙھي، ڊگھو قد. بدنام ڏوهاري هوندي به کلڻو ملڻو شخص هو. غريب ۽ هاري ناري به ڀوڳ ڪندا هئس ۽ ڪڏهن ته ڪچيون گاريون به ڏيندا هئس. قادن دادو- لاڙڪاڻي دنگ تي ڳوٺ گھاري جو ويٺل هو جيڪو انتظامي طور دادو ضلعي ۾ آهي. همراهه پنهنجي ٻني ٻاري ۽ مال رزق وارو هو پر جيئن ته ان وقت چوراڻو راڄ ھو، تنهن ڪري سنڌ ۾ وڏي شھرت ملهن ۽ چورن جي هوندي هئي. ٻيو ته ٻيلن ۾ اهڙي شخص جا ئي ڍور ڇيڪ چري سگھن پيا جيڪو پاڻ به ڏاڍو مڙس هجي.
قادن ننڍي هوندي کان ئي چوراڻڪي صحبت ۾ رهيو. ڏوهه ڪير به ڪري، ڪيس هن تي لڳندو هو ۽ سدائين پوليس کيس پڪڙي ويندي هئي. پوليس جي مار به قادن وانگر ڪير نه پچائي سگھندو هو. اهو ئي سبب هو جو ننڍي کان ئي همراھ جي هاڪ پئجي ويئي ۽ کيس مختلف هنڌن تان سنيهڙا ملندا رهندا ھئا.
اسان جي تر ۾ قادن سرگاڻي پنهنجي دوست نوري ڦرڻي جي معرفت آيو، جيڪو ڪلهوڙا ذات سان تعلق رکندڙ ھو. پوءِ ته سڄي تر سان سندس واسطا ٿيا ۽ هتان جو ئي ٿي ويو. هڪ دفعي ڪا ٻانهن کڻي آيو ۽ اها نوري ڦرڻي وٽ ڇڏي پاڻ ڪيڏانهن هليو ويو. مهيني کان پوءِ جو واپس پهتو ته مائيءَ ميار ڏيندي چيس: “مون کي ڪهڙن دوستن جي حوالي ڪري ويو هئين، هِنن مون سان زبردستي ڪئي آھي.” مائيءَ نوري ڦرڻي جي ننڍي ڀاءُ جو نالو کنيو، جنهن تي ڪلهوڙن قادن سرگاڻيءَ کي چيو ته: “اهڙي ڳالھه آهي ته ائين هو اسانجي ڪڙم مان ئي ناهي. تون اسان جو ڀاءُ آھين، هن توسان دوکو ڪيو آھي ته سڀاڻي پنهنجين سڳين ڀاڄائين سان به ائين ڪري سگھي ٿو. تون هن کي جهڙي به سزا ڏيندين، اها اسان کي قبول هوندي.” اهڙين ڳالهين کانپوءِ قادن سرگاڻي نوري ڦرڻي جي ڀاءُ کي بندوق جا فائر ڪري ماري ڇڏيو. اهو 1971 ع جو زمانو هو. ڪلهوڙن ماٺ ڪري لاش دفنائي ڇڏيو، نه ايف آءِ آر داخل ٿي، نه مقتول جو تڏو ڪيائون، ڄڻ ڪجھه ٿيو ئي نه هو. هيڏانهن قادن سرگاڻيءَ سان ساڳي ڀائپي برقرار رکيائون. ان کانپوءِ قادن اسانجي تر ۾ هوندو هو ته ڪلهوڙن ڏانهن ڀيرو ضرور ڀريندو هو. مقتول جون ڀينرون به کيس ڀاءُ سڏينديون هيون ۽ چونديون هيون ته: “اسان کي پنهنجو مارجي ويل ڀاءُ قادن ۾ نظر اچي ٿو. اهو ڏوهي هو يا بي ڏوهي، اسان اهو مامرو خدا جي حوالي ڪري ڇڏيو آھي.” ڪجھه ماڻھن جو خيال آهي ته مقتول بي گناهه هو، اصل ۾ مائي صاحبه پاڻ ان کي گناھ جي دعوت ڏني هئي پر همراهه جي انڪار تي ساڙ ۽ حسد ۾ اچي معاملي کي اهڙو رنگ ڏنائين. ڪجھه ماڻھو چوندا آھن ته مائي سچي ڳالھه ڪئي هئي! وڌيڪ خدا کي خبر، دلين جا راز اهو ئي بهتر ڄاڻي ٿو. باقي مون پنهنجي ڄمار ۾ اهڙو واقعو ۽ اِن نوعيت جي لاڳاپن جو ٻيو ڪو مثال ناهي ٻڌو. ها، اهڙي الزام هيٺ آيل ماڻھوءَ جا وارث گھڻو ڪري زباني ڪلامي ته ڏوهاريءَ جي نندا ڪندا آھن پر اندروني طور جوابدار کي بچائڻ لاءِ وڏا وس ڪندا آھن. البت تاريخ ۾ سامن تي سر گھورڻ جا ڪيترائي مثال ملن ٿا ۽ امانت ۾ خيانت ڪندڙ کي به سنڌ ۾ سٺو نه سمجھيو ويندو آھي.
قادن جو ستر وارو سڄو ڏهاڪو پوليس سان لڪ لڪوٽيءَ ۾ گذريو، ڪڏهن هِن ٿاڻي تي ته ڪڏھن هُن ٿاڻي تي، ڪيس هجي نه هجي گرفتار هن کي ڪرڻو آ. اهڙين حالتن کيس باغي بنائي ڇڏيو. نيٺ 1983ع جي آخر ۾ همراهه چِٽو پِٽو ٿي رائيفل ڪلهي ڪري وڃي ٻيلو وسايو. ساڳئي سال جي شروعات ۾ هن جا پاور مون پنهنجي اکين سان ڏٺا. اڃا هي باضابطا ڌاڙيل نه ٿيو هو. اسان جي ڳوٺ پوليس بابا کي گرفتار ڪرڻ آئي. نه ڪو ڪيس هئس، نه ڪا اهڙي واردات ٿي هئي. بابا پنهنجي اوطاق واري مسجد ۾ نماز پڙھي رهيو هو جو هنن کيس هٿ وڌا. بابا زبرو مڙس هو، ساڻن وڙهي پيو. اهلڪار درزن کن هئا. اوطاق ۾ قادن سرگاڻي به ٽڪيل هو ۽ وٽس هڪ نالي بندوق هئي. گوڙ تي جاڳي پيو، ٻاهر نڪري اهلڪارن تي بندوق سڌي ڪري هڪل جو ڪيائين ته سمور اهلڪار هٿيار ڦٽي ڪري ڪڪڙ ٿي بيهي رهيا. قادن بابا جو دوست هو. دوستيءَ واري معاملي ۾ سر چٽ مال نيلام هو. گھڻيون وارداتون سنگت جي پلاند ۾ ڪيائين. رڳو دوست اچي دانهين ٿئي، دير نه ڪندو هو. گھڻا ڪيس به دوستيءَ ۾ ٿيس. هن جي وڏي رهائي سهائي هئي. گادي نشين، پير وڏيرا سڀئي واسطي وارا هئس. جائز ناجائز سندن مدد ڪيائين، ويندي انهن لاءِ خون به ڪيائين. هن جو اهڙو ئي هڪ زميندار دوست ڄامن سامٽيو هو، جنهن جي ڪري هن ٻن ڌرين سان خوني جھيڙا ڪيا پر ساڳئي دوست کيس پنهنجي اوطاق مان ٻڌي ملٽري فورس جي حوالي ڪيو. هي ته اتي کيس مارائي رهيو هو پر ڄامن جي ماءُ پٽ کي ڀلو سونهارو ڏئي قادن کي مرڻ کان بچائي ورتو. ان کان اڳ 1984ع ۾ سندس ٻن مقابلن جو ذڪر ضروري ٿو سمجھان، جن مان هڪ ٽاٽڙين ڀرسان سراج گاڏهيءَ جي زمين تي ٿيو. گاڏهيءَ جو هڪ سيٽلر سان زمين تي تڪرار هو ۽ اُن کي سرڪاري مدد به حاصل هئي. ٻيو ته گاڏهيءَ سان ڏوهاري به ساٿ ۾ هئا. هڪ ڏينهن 100 کان مٿي فوج جون گاڏيون کين چوڌاري گھيرو ڪري ويون. سراج گاڏھي پيش پيو پر قادن سرگاڻي پنهنجي ڪجھه ساٿين سان گڏجي ساڻن مقابلو ڪيو. هڪ طرف دنيا جي مڃيل ۽ تربيت يافته پروفيشنل فوج هئي ته ٻئي پاسي ڪچي جا ڍڳير چور هئا. همراهن ڪارتوسي بندوقن سان ڪمانڊوز کي هڪ جاءِ تي بيهاري ڇڏيو ۽ سندن گھيرو ٽوڙي نعرا هڻي رمندا رهيا. جن به لشڪر کي مقابلي لاءِ ويندي ڏٺو هو انهن جي خيال هو ته ڪو به ماڻھو زندهه نه بچندو پر قادن سڀ همراهه ڪڍي ويو.
اهڙي طرح 1984ع جي آخر ڌاري اسانجي تر واري موسيٰ ٻگھئي ٻيلي ۾ به قادن جي ٽولي جو پئرا ملٽري فورس سان مقابلو ٿيو. اهلڪارن گاڏيون ڇڏي کڙين تي زور ڏنو. هنن فوجين جون ٻه گاڏيون ساڙي ڇڏيون ۽ انهن جي وائرليس ۽ واڪي ٽاڪي قبضو ڪري ورتي. ان جھيڙي ۾ نادر جسڪاڻي به ساڻس گڏ هو جنهن کي ڌاڙيل “ميانجي” سڏيندا هئا. ڄامن سامٽئي وٽان گرفتار ٿيڻ کان پوءِ قادن تي تمام گھڻو تشدد ٿيو ۽ فوجي عدالت کيس ڦاهيءَ جي سزا ٻڌائي. هي جيل ۾ ھو جو ڌاڙيل اسماعيل جوڻيجي قادن جي پلاند ۾ ڄامن سامٽئي جي ڳوٺ تي حملو ڪيو ۽ سندس ڀاءُ سميت ٻن ڄڻن کي ماري ڇڏيو. 1986ع ۾ سکر جيل ٽٽو جنهن ۾ قادن سميت ٽيهارو کن ڌاڙيل ڀڄي نڪتا. ان تي به تحقيق جي ضرورت آھي ته اهو جيل ڪنهن جي مدد سان ٽوڙيو ويو. سياسي ڌريون ان حوالي سان ان وقت جي وزير اعليٰ سنڌ سيد غوث علي شاهه جو نالو کڻن ٿيون. بهرحال جيل تي حملو ڌاڙيل يعقوب چانڊئي جي اڳواڻيءَ ۾ ڪيو ويو ۽ ان ۾ سمورا مقامي ڌاڙيل ملوث هئا، جن جا عزيز ڦاهي گھاٽ ۾ موت جو انتظار ڪري رهيا هئا.
سکر سينٽرل جيل مان نڪرڻ کانپوءِ قادن سرگاڻي اسانجي تر ۾ باقاعده ڇانوڻي هڻي ويهي رهيو. سندس نوجوان پهريٽي پٽ پنهل به اچي ساڻس گڏ رهيو. هي ته ڏوهن تي نه ويندو هو پر پنهل ويندو رهيو ۽ نيٺ مقابلي ۾ مارجي ويو. هي جيل مان نڪتو ته وڏيري ڄامن سامٽئي ساڻس ٺاهه لاءِ وچ وارن دوستن کي ستائڻ شروع ڪيو ۽ چيو ته “قادن مون کان حساب ڪتاب ته وٺي ويو آھي پر وري به مون سان قرآن تي فيصلو ڪري. مون تي جيڪو به ڏوهه ڏنڊ پيو اهو مان ادا ڪندس.” قادن دوستن کي مان ڏيندي وراڻيو ته “مان هن مهل تائين ڄامن سان ان ڪري نه وڙھيو آھيان جو سندس ماءُ جون اکيون آڏو اچن ٿيون، جنهن مون کي موت جي منهن مان ڪڍي ورتو هو. آئون قرآن پاڪ تي چوان ٿو ته ساڻس ڪڏھن نه وڙهندس، باقي مون کي ساڻس ڀائپي ناهي رکڻي، ان ڪري هن سان ڪو فيصلو به ناهي، باقي کيس چئو ته بي کٽڪو ٿي گھمندو رهي، ساڻس ڪوبه نه وڙهندو.”
قادن کي اڌ رنگ جي سٽ به آيل هئي. آخري وقت ۾ ڌاڙيلن جا پاڻ ۾ جھيڙا ٿيا. هن جو پرو ڪلهوڙي سان وڏو جھيڙو هليو جنهن ۾ قادن جا گھڻا مڙس مارجي ويا. ڌاڙيل سهراب چني ۽ حاجي ڪوريءَ سان جھيڙي کانپوءِ اسان جي جُوءِ ڇڏي پنهنجي علائقي ۾ وڃي رهيو. هاڻ گھڻا تڻا ساٿي مارجي ويا هئس. بيماريءَ به هن کي هڻي نستو ڪري ڇڏيو هو ۽ وهي به کائي هليو هو. سندس ذات وارا همراهه پوليس ۾ هئا، جيڪي سرڪاري هٿيار کڻي وٽس پهتا ۽ چيائون ته اسان پوليس ڇڏي ڀاڳيلا ٿيا آھيون. ائين هفتو کن رهي، کيس ويساهي ننڊ ۾ ننڊ ڏئي ڪم پورو ڪري ڇڏيائون.
***