استاد غلام رسول منگي: ذميوار تعليمدان
اسان جي تر ۾ ادبي، علمي توڙي سياسي سجاڳيءَ ۾ سائين غلام رسول منگيءَ جي ڪردار کي ڪڏهن به فراموش نٿو ڪري سگھجي. سائين، اسڪول ۾ ڊراما ڪرائيندو هو جنهن ۾ ڳوٺ سميت سڄي ٿر جي ماڻهن کي دعوتون ڏئي گھرائيندو هو. ڊراما گھڻو ڪري پاڻ ئي لکندو هو. ڪڏهن ڪڏهن ٻين ليکڪن جا ڊراما به اسٽيج ڪندو هو، جنهن ۾ شيڪسپيئر جا ڊراما به شامل هوندا هئا. ڊرامن جا اداڪار سندس اسڪولي شاگرد هوندا هئا، جن مان ڪيترن اڳتي هلي اداڪاريءَ کي پروفيشن بڻايو. ان کان سواءِ هن، پنهنجي شاگردن ۾ ٻئي علم سان گڏ شاعري ۽ سنگيت سان به چاهه پيدا ڪيو.سائين غلام رسول جي وقت ۾ سنڌي ست درجا پڙهائي ويندي هئي، جنهن کي فائنل چوندا هئا. ان دور جي سنڌي فائنل اڄوڪي مئٽرڪ کان وڌيڪ ڏکي ۽ محنت طلب هوندي هئي. وڏي ڳالھه ته ان دور ۾ ڪاپيءَ جو ڪو تصور ئي ڪو نه هو. سائين غلام رسول شاگردن کي فائنل جي تياري ڪرائيندو هو. اسان جي ڳوٺ جي استاد لعل بخش پيرزادي، صحافي انور پيرزادي، ڊاڪٽر محمد حسن پيرزادي سميت ڪيترن ئي ماڻهن ابتدائي سبق هن عظيم استاد کان ورتا ۽ اهي وڏي فخر سان اعتراف ڪندا هئا ته “سندن زبانن تي چڙهيل تالا سائين غلام رسول منگيءَ لاٿا.” اڄ هو اسٽيج تي اچي بي ڌڙڪ ڳالهائين ٿا ته اهو سائين غلام رسول منگيءَ جي محنت جو نتيجو آهي.
سائين غلام رسول جو هڪ ويجھو عزيز علي نواز به سندس شاگرد هو جنهن کي هو پنهنجي ڊرامن ۾ هيروئن جا ڪردار ڏيندو هو. علي نواز شڪل صورت جو به چڱڙو هو. زنانا ڪپڙا پائي جو ڊانس ڪندو هو ته ماڻھو اول گھول پيدا ويندا هئس. بس پوءِ ته جتي به ڊرامو ٿئي، هيروئن جو ڪردار علي نواز کي ملي. اهڙي ناماچاري اسان جهڙي جاگيرداراڻي معاشري ۾ بدناميءَ جو باعث بڻجي ويندي آهي. اهو ئي علي نواز سائين غلام رسول جي ڌيءَ سان مڱيل هو پر لوڪ ٻوڪ جي ڳالهين ۾ اچي هن کي ڌيءَ ڏيڻ کان نٽ نٽاءُ ڪرڻ لڳوته ڪنهن سالڪ پڇيس: “سائين اهو ڇا ٿا ڪيو؟” چي: “اهڙي ماڻھوءَ کي ڪيئن ڌيءَ ڏيان، جيڪو وتي ٿو مائين وارا ڪپڙا پائي نچندو.” تنهن تي همراهه چيس “سائين، ان جا ذميوار به اوهان پاڻ آهيو، شروعات ۾ توهان هن کي ڊرامن ۾ زنانا ڪردار ڪرايا، هاڻي هو مشهور ٿي ويو آهي ته اوهان ئي ان جا مخالف ٿي ويا آهيو!” سائينءَ کي ستت ئي ڳالھه سمجھه ۾ اچي وئي ۽ ڌيءَ جو سڱ نه ڏيڻ واري ضد تان لهي ويو.
1936 ۾ سائين غلام رسول ٻين ڳوٺاڻن سان گڏجي ٻلهڙيجيءَ ۾ اچي ويٺو، جتي هن شادي ڪئي، جنهن مان استاد غلام اڪبر منگي ۽ صحافي هدايت منگي ٻلهڙيجيءَ ۾ ڄاوا. سائين غلام رسول جو ننڍو ڀاءُ غلام قادر منگي به راڳ ويراڳ سان چاهه رکندڙ رنگين طبيعت جو مالڪ هو. ... ڌاري استاد غلام رسول ۽ سندس ڀاءُ پوءِ ٻلهڙيجيءَ مان لڏي وڃي بگيءَ ۾ ويٺا، جتي هن کي سڪندر علي، منظور علي ۽ عبدالغني عرف حاڪم منگي پيدا ٿيا. سائين غلام رسول منگي حسابن جي علم جو ماهر هو. اسان جي تر جا اڪثر ماڻھو چوندا آهن ته کين حساب ڪتاب سائين غلام رسول منگيءَ سيکاريا. هن حسابن جو ڪتاب به لکيو، جنهن کي غلام رسول منگيءَ جي انگي سڏيو ويندو هو. اهو ڪتاب ڪنهن به پريس ۾ شايع نه ٿيو، وٽس هٿ اکرن ۾ موجود هوندو هو. ڪڏهن ڪهڙو ته ڪڏهن ڪهڙو استاد وٺي ويندو هئس. هاڻي اهو ڪتاب سندس وارثن وٽ موجود ناهي. جيئن سندس ٻيو مواد وڃائجي ويو تيئن ”اخبار تعليم“ مئگزين ۾ هن جا لکيل مضمون، ڪهاڻيون ۽ شعر به سندس پونئير سانڍي نه سگھيا.
ان وقت استادن کان پڙهائيءَ کان علاوه ٻيا ڪم به ورتا ويندا هئا، جيئن اڄوڪي دور ۾ ورتا ويندا آهن. ان دور ۾ ڪامريڊ سوڀي گيانچنداڻيءَ کي سندس ئي ڳوٺ ٻنڊيءَ ۾ نظربند ڪيو ويو هو، جنهن جو اچڻ وڃڻ فقط گھر ۽ پنهنجي باغ واري اوطاق تائين محدود هو. سرڪار سڳوري سائين غلام رسول منگيءَ تي سوڀي جي نظرداريءَ جي ذميواري رکي ۽ کيس چيو ويو ته سوڀي وٽ جيڪي مهمان اچن ٿا، هي انهن جي رپورٽ پيش ڪندو رهي. استاد غلام رسول اها ذميواري قبول ته ڪئي پر ڪڏهن به سوڀي گيانچنداڻيءَ بابت منفي رپورٽ مٿي نه پهچائِي، اڃا به هي پنهنجي پٽن کي هدايت ڪندو رهندو هو ته سوڀو سٺو ۽ هوشيار ماڻھو آ، اوهان کي انگريزي سکڻي آهي ته سوڀي وٽ وڃو، ان کان سکو. اهڙي طرح سندس پٽ هدايت منگي ڄڻ ته سوڀي جو صلو بڻجي ويو. استاد غلام رسول منگيءَ ٻلهڙيجيءَ سان ناتو ڪڏهن به نه ٽوڙيو. هر محرم جو پهريون ڏهو ٻلهڙيجيءَ ۾ گذاريندو ۽ اتي جنگ نامو پڙهي ٻڌائيندو هو. ڳوٺ جا سڀ ماڻھو پٽ تي ويهي ڪربلا جوقضيو ٻڌندا هئا. سائينءَ جي آواز ۾ ڪو اهڙو اثر هو، جو سمورا ماڻھو روئي وهندا هئا. سائينءَ کي ان دور جي مجازي شاعرن جو چڱو خاصوڪلام ياد هو ۽ پاڻ به اهڙي ئي شاعري ڪندو هو. هن 53 ورهين جي ڄمار ۾ 1968ع ۾ وفات ڪئي. سندس امڙ سماهبي عرف امان سمي ان کان گھڻو پوءِ اٽڪل هڪ سو ورهين جي ڄمار ۾ هيءُ جهان ڇڏيو.