معروف ماڇي: ماهر بورچي، جھمر باز
ڪاڪو معروف اصل ۾ ڍنڍ ڀر ڳوٺ جو ويٺل هو. اهو ڳوٺ هاڻوڪي حسڻ واهڻ ڀرسان هو، جنهن کي 1936ع ۾ درياهه پائي ويو ۽ اتان جا رهواسي موهن جي دڙي جي اولهندي دنگ تي ساڳي نالي سان ڳوٺ ٻڌي ويٺا. جيڪڏهن ڪاڪي معروف کي نوڪري نه هجي ها ته اتي ڳوٺ ٻڌي نه سگھن ها. همراهه جي هٿ ۽ زبان ۾ اهڙي شيرين هئي جو جنهن به ساڻس ڪچهري ڪئي يا هن جي ماني کاڌي اهو سندس مطيع ٿي ويو. سر جان مارشل کان وٺي ڊاڪٽر ڊيلس ۽ مائيڪل جانسن تائين سمورا يورپي آرڪيالاجسٽ توڙي پنجابي، بنگالي ۽ پٺاڻ آفيسر سندس مانيءَ جا مشتاق هوندا هئا. موهن جي دڙي وارو شبستان هوٽل هي هلائيندو هو. آرڪيالاجي کاتي ۾ بطور ڪڪ ڀرتي ٿيو هو. آفيسرن ۽ اسٽاپ کي ماني کارائڻ کان علاوه ڏيهي توڙي پرڏيهي سياحن جي به خاطر تواضع ڪندو هو. آرڪيالاجي کاتي ان جي کيس اجازت ڏئي ڇڏي هئي ته هو خرچ به پاڻ ڪري ته بل به پاڻ وصول ڪري، باقي رهائش سرڪاري هئي، جنهن جو بل آرڪيالاجي کاتو پاڻ وصول ڪندو هو. هي گوشت توڙي سبزيخورن جو پسنديده بورچي هو. ان ڪري موهن جي دڙي تي ايندڙ آرڪيالاجي آفيسر ڄڻ ته سندس کيسي ۾ هوندا هئا. نوڪري ملڻ کان پوءِ شادي ڪيائين. اٺن پٽن ۽ هڪ نياڻيءَ جو پيءُ بڻيو، افسوس جو انگريزن ۽ ٻين سڌريل قومن جي ماڻهن سان رهندي به پٽن کي تعليم نه ڏياري سگھيو، البته سندس اٺ ئي پٽ موهن جي دڙي ۾ ننڍن ملازمن طور ڀرتي ٿيا، جن مان سبحان کان سواءِ باقي سڀئي رٽائر ڪري چڪا آهن.
ڪاڪي معروف سان گھڻيون ڪچهريون نه ڪري سگھڻ جو ارمان اٿم. هن سان مختلف موضوعن تي ڳالھه ٻولھه ته ٿيندي رهندي هئي پر موهن جي دڙي بابت پيرائتيون ڪچهريون نه ڪري سگھيس. ڪاڪو معروف ٻڌائيندو هو ته جڏهن گريٽ باٿ جي کوٽائي ڪئي وئي ته ڏسڻ سان ايئن پيو لڳي ڄڻ ان کي سُڪي چند ڏينهن مس ٿيا هجن. پاڻيءَ جي سطح جا نشان به ظاهر هئا. ڪاڪو معروف آرڪيالاجي کاتي جي آفيسرن جا احوال به ٻڌائيندو هو. ٻڌائيندو هو ته نوڪريءَ واري عرصي ۾ ڪيترائي سخت آفيسر آيا پر ڊاڪٽر ايف اي خان جهڙو ڪڙڪ آفيسر نه ڪڏهن ٿيو نه ٿيندو. ايف اي خان ڪنهن به ملازم سان نه ڳالهائيندو هو. موهن جي دڙي تي فقط ڪاڪو معروف ماڇي ۽ سائيٽ اٽينڊنٽ اميد علي مشوري سان ڳالهائيندو هو. ٻنهي جي معرفت ڪيوريٽر ۽ انجنيئرن وغيره کي هدايتون ڏيندو هو. ڪاڪو معروف ٻڌائيندو هو ته “جيستائين ايف اي خان ڊائريڪٽر جنرل هو، تيستائين آفيسرن کي قرار نه هو. سڀني کي ڦڦڙي لڳل هوندي هئي. سترهين گريڊ جا آفيسر به اسان ٻئي گريڊ جي ملازمن کان سفارشون ڪرائيندا هئا.” ڪاڪي معروف چواڻي “جڏهن موهن جي دڙي جي کوٽائي ٿي رهي هئي، ان وقت جھنگ ئي جھنگ هئا ۽ هي علائقو ته بگھڙن ۽ ٻين خطرناڪ جھنگلي جانورن جو آماجگاهه هو. اسان رات جو تيل واريون بتيون ٻاري ڪُکين تي پادر ٻڌي گھمندا هئاسين، متان اوچتو ڪو بگھڙ حملو نه ڪري! بگھڙ گھڻو ڪري ماڻھوءَ جي ڪک ۾ چڪ هڻندو آهي. روشنيءَ کان ڊڄندو آهي، ان ڪري رات جو هر ملازم کي تيل واري هٿ بتي لازمي ساڻ هوندي هئي.” ڪاڪو معروف ٻڌائيندو هو ته “سر جان مارشل جيپ کان علاه هڪ گھڙيال ۽ هڪ فرج (ڊيپ فريزر) به پاڻ سان آندا هئا. اسان ملازمن کي هر پنجن مٽن کان پوءِ گھڙيال کي چاٻي ڏيڻي پوندي هئي. ڪوتاهيءَ تي صبح جو آفيسر سخت پڇاڻو ڪندا هئا ۽ ٻڌائيندا هئا ته هن کي هيترا ڀيرا چاٻي نه ڏني وئي آهي. ان وقت بجلي ڪانه هئي. فرج جي هيٺان چمني ٻاريندا هئاسين ته اها پاڻي به ٿڌو ڪندي هئي ته برف به ڄمائيندي هئي ۽ اسان سڀ ملازم حيرت جي جهان ۾ غرق هوندا هئاسين.” آئون سمجھان ٿو ته سنڌي چوڻي “دهل وڄي، دوسو نچي” ڪاڪي معروف جون محبوب ادائون ڏسي ٺاهي ويئي هوندي. رڳو دهل جو ڌڌڪو ڪن تي پويس، جھمر هڻڻ شروع ٿي ويندو هو. رٽائرمينٽ کان پوءِ هڪ ڪاري رنگ جو جبو پائڻ لڳو جنهن سان سندس جھمر وڌيڪ مزو ڪندي هئي. جيستائين سَنڌن ۾ ساهه هئس، جھمر وارو شغل جاري رکيائين. تڏهن ڄڃون بيل گاڏين تي وينديون هيون. ڪنواريتن جي ڳوٺ ويجھو پهچي مڱڻهار گاڏين تان لهي پوندا هئا، جھمر وارا به ساڻن گڏ هوندا هئا. ڪاڪو معروف اهو نه ڏسندو هو ته ڄڃ ڪنهن جي آهي، بس دهل وڄڻ جي دير هوندي هئي.
ڪاڪو معروف هر مرض جو ڦيڻو رکندو هو. مريض کي بخار هجي يا مٿي جو سور، ڪن جو سور هجي يا ڏاٺ جي تڪليف، سور واري جاءِ تي هٿ گھمائي چوندو “سور ڙي سور! الله جي حڪم سان هن بندي کي ڇڏي وڃ!” ٻه ٽي ڀيرا ايئن چوڻ کان پوءِ مريض کان پڇندو “هاڻي ڏي حوال، سور ڪيئن آهي؟” مريض چوندو: “ڪاڪا، سور اوتري جو اوترو آهي، في الحال ڪا جھڪائي ناهي ٿي!” وري چوندو “سور، الله جي بندي محمد معروف ماڇيءَ جي حڪم سان هن کي ڇڏي وڃ!” پوءِ به سور جھڪو نه ٿيو ته بي عزتي ڪرڻ تي لهي ايندو. سور مٿان ڀونڊن ۽ گارين سان گڏ پادرن جا وسڪارا پيا پوندا. سور تي اهي سٽڪا تيستائين جاري رهندا جيستائين مريض رڙيون ڪري نه چوندو ته هاڻي سندس درد دفع ٿي چڪو آهي. توڙ تائين سمجھه ۾ نه آيو ته مريض بي عزتي ۽ موچڙن کان تنگ ٿي چوندو هو ته سور ڇڏي ويو يا انهيءَ جُٺ سان واقعي ان جو آزار ختم ٿي ويندو هو! هن جي مرڻ پڄاڻا به ڪي ماڻھو سندس پونئيرن ڏي ڦيڻي لاءِ ايندا آهن، جيڪي ساڻن ڪاڪي واري ساڳي ڪار ڪرڻ بدران رڳو پاڻي پياري روانو ڪري ڇڏيندا آهن.
ڪاڪو معروف 1973ع ۾ رٽائر ٿيو. رٽائر ٿيڻ کان پوءِ اڪثر ماڻھو چيڙاڪ ۽ بخيل ٿي پوندا آهن پر هي ورائي سرائي کيسي ۾ رکڻ جهڙو شخص هو. ڪاڪو معروف ڳالهين جو ڳهير هو. جڏهن، اردو ٻولي سمجھي نه سگھڻ ڪري مقامي ملازمن سان ٿيندڙ مسئلن جو ذڪر ڪندو هو ته کلائي کلائي پيٽ ۾ سور وجھي ڇڏيندو هو. ٻڌائيندو هو ته هڪ ڀيري ڪنهن آفيسر هڪڙي ملازم کي چيو: “انڊا لي آئو!” همراهه حڪم جي تعميل ڪندي ڪاسائين کان آنڊا وٺي صاحب جي گھر پهتو. هڪ ٻئي ملازم کي صاحب چيو “گوند لي آئو!” سادڙو سنڌي اول ته ڏاڍو پريشان ٿيو پر پوءِ “نوڪري جو ڪرڻي آ ته صاحب جو حڪم ضرور مڃڻو پوندو” واري ڳالھه ڳڻي تازي انساني ڪرڦتي ڪاغذ ۾ ويڙهي آڻي صاحب کي پيش ڪيائين! دلچسپ صورتحال ته ان وقت پيدا ٿي جڏهن هڪ آفيسر پنهنجي ماتحت کي چيو “مين بهت ٿڪ گيان هو، مجھي دبائو!” ڳالھه ٻڌي همراه تڪڙو تڪڙو ٻاهر نڪتو ۽ ساٿي ملازمن کي اچي ٻڌايائين پاڻ وارو صاحب مشائخن واري علت رکندڙ آهي، مون کي پيو چوي “دبائو!” مان ته اهڙو ڪم زندگيءَ ۾ نه ڪيو آ، نه ڪندس، باقي ڪو همراه ثواب کٽڻ چاهي ته ڀلي وڃي دٻيس.”
ڪاڪي معروف جو ننڍو ڀاءُ رستم علي به ساڻس گڏ بورچي ٿيو، جنهن جو اولاد هاڻي به شبستان هوٽل هلائيندو آهي. ڪاڪو معروف تاش جو وڏو شوقين هو. راند کيڏيندي شوقين وڙهي پوندا هئا ته سندن فيصلو ڪاڪي معروف وٽ ايندو هو. هن جي نياءُ جي ڪهڙي ڳالھه ڪجي! جيتري ڏوهيءَ جي بي عزتي، اوتري بي ڏوهيءَ سان جُٺ! فيصلن ۾ جوابدار ڌر گھڻو ڪري سندس پٽ هوندا هئا. جهڙيون گاريون انهن کي، تهڙيون گاريون مدعين کي. پوءِ به ڳوٺ جا ماڻھو فيصلو خوشيءَ سان ڪاڪي معروف کان ڪرائيندا هئا. ڪاڪو معروف گفتي ۾ صنفي تفريق جو قائل هرگز نه هو. جهڙو ڀوڳ مردن سان اهڙو ئي ڀوڳ زائفائن سان. هڪ ڏينهن پاڙي جون ٻه عورتون هن جي گھر آيون، ان وقت ڪاڪو معروف پنهنجي نُهرن کان لسيءَ جي گھر ڪري رهيو هو ۽ اهي کيس لسي نه پيون ڏين، چون: “نه چاچا اڳ ۾ ئي سَنڌ وتا پيا ٿي، لسي پيئندين ته ويتر وٺجي ويندين!” نهرن جي اهڙي جواب تي ٻنهي مان هڪ مائي کين ڪاڪي جي سفارش ڪندي چيو “ته ڇا ٿيندس! ڏيو چاچي کي لسيءَ ڍُڪ.” اهڙي وڻندڙ سفارش تي ڪاڪو معروف گڏ آيل مائيءَ سان مخاطب ٿي چوڻ لڳو “هيءَ سيبتي آ، هن کي هتي ڇڏي وڃ، باقي منهنجي اٺن نهرن مان چونڊي ٻه ڪاهي وڃ.”
ڪاڪي معروف ماڇي ايئن ئي کلندي ڳالهائيندي 1995 ۾ هيءُ جهان ڇڏيو.
***