حافظ شمس چهواڻ: چند ڪارنامن جو مختصر وچور
حافظ شمس اسان جي ڳوٺ جي معروف شخصيت آهي، خدا کيس ننڍي لاڪون نور کان محروم ڪري ڇڏيو، نه ته الائي ڪهڙا ڪهڙا ڪارناما سرانجام ڏئي ها. انهيءَ معذوري باوجود همراهه وڏي دنيا ڏٺي، وڏن ماڻهن سان مليو. قرآن جو حافظ هئڻ سان گڏ بي بي سي ريڊيو جو ريگيولر سامع، ڪرڪيٽ راند ۽ راڳ جو به وڏو شوقين آهي.
حافظ شمس الدين 1951ع ڌاري ٻلهڙيجيءَ ۾ ڄائو، اڃا پنجن ڇهن مهينن جو مس هو جو ماتا جي بيماري سندس بينائي ختم ڪري ڇڏي، ان ڪري سندس والد چاچي حمزي قرآن جو حافظ ڪرڻ لاءِ هن کي ڍنڍ ڳوٺ جي مولوي عبدالرحمان ڏيري وٽ ڇڏيو. چون ٿا ته مولوي عبدالرحمان عرف ملان عدر جڏهن شمس کي ڪٽيندو هو ته هن جا ٻرڙاٽ ڀر وارن ٻن چئن ڳوٺن تائين چٽا ٻڌڻ ۾ ايندا هئا. پاڙي واريون توڙي آسپاس جون عورتون هن جون دانهون ٻڌي، اُڀ ڏي هٿ اُڀا ڪري ملان عدر کي پٽينديون هيون. شمس الدين پڙهڻ تان گھٽ پر شرارت، حرڪتن ۽ جاسوسيءَ تان خوب مار کائيندو هو ۽ مار به اهڙي جو موليٰ ڏئي پناهه! هن جا هم ڪلاسي ٻڌائين ٿا ته ملان عدر مسجد ۾ هوندو ته شمس بلڪل ماٺ ڪيو ويٺو هوندو پر هُن، جيئن ئي مسجد مان پير ٻاهر ڪڍيو ته هِن جون مستيون ۽ حرڪتون شروع ٿي وينديون: ڪنهن کي چُهنڊي هڻندو ته ڪنهن کي ڀاڪر، ڪنهن کي ڌڪو ته ڪنهن کي ٺيلهو. مسجد ۾ جيڪو ونڊ آيو، اهو ٻئي کٿابيءَ کي کائڻ نه ڏيندو. نظر کان محروم هوندي به هم ڪلاسين جي سمورين سرگرمين تي “نظر” رکندو ۽ پيو سندن جاسوسي ڪندو. سائين عدر ڪنهن شاگرد سان پيار سان ڳالهائي ته هي چوي “ڪو چڪر ضرور آهي!” جيئن ته ٻين طالبن کان عمر ۾ ڪجھه وڏڙو هو، ان ڪري سائين عدر بانگ ڏيڻ لاءِ شمس کي چوندو هو. ڇوڪرا هن کي اوڀر رُخ تي بيهاري ملان کي وڃي ٻڌائين ته “سائين! هو ڏسو، شمس اوڀر ڏي منهن ڪري بانگ پيو ڏئي!” پوءِ ته ملان عدر سندس کل اڊيڙي ڇڏيندو هو. اڪثر ائين ٿيندو هو ته ٻيا طالب کانئس ڪو ڏوهه جو ڪم ڪرائي واردات هلندي ئي ملان عدر کي اچي مٿان بيهاريندا هئا. همراهه سدائين لٺين جي منهن ۾ هوندو هو سو، ڍنڍ جي رحمدل ڳوٺاڻن چاچي حمزي کي اچي ٻڌايو ته “شمونءَ تي رڳو لٺين جو وسڪارو آ، ان کي ملان عدر وٽ نه پڙهاءِ! اجايو مار ۾ مري ويندو.” چاچو حمزو چئي: “شمون کي فقط ملان عدر سڌاري سگھي ٿو، اسان جي ڀيڻي ناهي، ڀلي ماري وجھيس، مان ان کي ڪجھه به نه چوندس.”
ملان عدر درٻيلي جي مخدومن جو خانداني مريد هو، مهيني ٻئي سندن زيارت لاءِ ويندو رهندو هو. هڪ ڏينهن درٻيلي وڃڻ کان پهريان شمس کي ٻارن جي سبق ٻڌڻ جو تاڪيد ڪري مسجد مان نڪري ٻاهر دريءَ کان ٿي بيٺو. ٻيا ٻار ته ملان کي ڏسن پيا، شمس ڪيئن ڏسي!؟ سو پنهنجي ليکي سائينءَ جي روانگيءَ تي سک جو ساهه کڻندي وڏي آواز ۾ نعرو بلند ڪيائين: “الله ڪندو جيئرو واپس نه ايندو! ڇورا، سڀ چئو الله آمين!” ڇوڪرا ته ماٺ ئي رهيا پر سائين عدر کيس وارن کان وٺي دريءَ ڏي گھلڻ شروع ڪيو. همراهه جي منڍي ٻاهرين پاسي، جنگھون اندر ۽ ڌڙ دريءَ تي. اهڙي حالت ۾ ڏهاڪو کن لڪڻ ڀڳائينس. شمس پاڻ ان ڏينهن واري مار ته زندگيءَ ڀر وساري نه سگھيو هوندو پر جنهن به کيس ايئن سٽجندي ڏٺو، ان کان به اها سيکت اڄ ڏينهن تائين نه وسري هوندي.
1980ع ۾ راولپنڊي وڃي پاڪستان جي صدر آمر جنرل ضياءُ الحق سان ملاقات ڪيائين، جنهن کيس پنج سؤ رپيا خرچي ۽ 16 ايڪڙ زمين ڏني. اها زمين ڏنگن زميندارن جي ڀرسان هئي، ٻيو ته اتي پاڻيءَ جو انتظام ڏکيو هو، تنهن ڪري اها سستي وڪرو ڪري ڇڏيائين. ضياءَ سان ملڻ لاءِ ڳوٺان 50 رپيا کڻي هليو هو. اتي امام بريءَ جي مزار تي رهندو هو، جتي کيس ننگر پاڻيءَ سان گڏ گرم سگريٽ به ملي ويندو هو.
حافظ شمس 1991ع ۽ پوءِ 1998ع ۾ وزير اعظم نواز شريف سان به اسلام آباد وڃي ملاقاتون ڪيون پر هُن، ٻنهي ڀيرن کيس جنرل ضياءَ واري لئي نه ڪرائي، البت ڪجھه ونڊ ضرور ڪرايو. حافظ، بي بي سي اردو سروس جو مستقل ٻڌندڙ هئڻ جي ناتي سياست ۽ دنيا جهان جي تازي صورتحال تي گفتگو ڪرڻ سان گڏ، هر ننڍي وڏي مسئلي تي راءِ ڏيڻ پنهنجو پيدائشي حق سمجھندو آهي، پوءِ ڪنهن کي ڳالھه ڏکي لڳي ته لڳي.
هڪ دفعي درويش صالح سوائيءَ جي فقير مراد ماڇيءَ کي چئلينج ڪيائين ته “اها صالح سوائيءَ جي قبر ناهي، تو هٿ سان ٺاهي آهي، صالح سوائي قبرستان جي اوڀر پاسي نه پر ڏاکڻي پاسي رکيل هو.” مراد فقير چيس “اها ئي صالح سوائيءَ جي مزار آهي،” جنهن تي حافظ چيس: “چڱو قبر کوٽيون ٿا، جيڪڏهن اتان هڏا نڪتا ته جيڪا وڻئي اها مون سان ڪجانءِ پر جي هڏا نه نڪتا ته پوءِ منهنجي مرضي آ.” مراد فقير چيس “ٺيڪ آهي پر حافظ، قبر مان نه کوٽيندس.” حافظ چيو “قبر مان پاڻهي ٿو کوٽيان، تون رڳو هلي اتي بيهه!” حافظ ڪوڏر کنئي، ٻئي ڄڻا قبرستان ڏي روانا ٿيا. پٺيان ڪنهن وڃي چاچي حمزي کي ٻڌايو ته حافظ، درويش صالح سوائيءَ جي قبر کوٽڻ لاءِ ڪوڏر کنيو پيو وڃي. اها ڳالھه ٻڌي پڻهس ڏنڊو کڻي تڪڙو تڪڙو سندن پويان روانو ٿيو. هو ٻنڌ ٽپي رهيا هئا ته چاچو حمزو هڪلون ڪندو وڃي کين پهتو. مراد فقير ڀڄي ويو. چاچي حمزي، شمس کي هڪڙي لٺ هنئي، ٻي هنئي ٽين لٺ جي ڦهڪي کان اڳ، حافظ ڏانهس رومڙ ڪندي هڪل ڪئي: “هاڻي بچائي توکي صالح سوائي!” ائين چئي پيءُ کي اهڙو ته سنڌائتو چڪ هنيائين جو مڙس جا جنڊا مڙي ويا. ٻن چئن همراهن وات ۾ ڪاٺيون هڻي پڻهس کي آجو ڪرايو.
ڳوٺ ۾ چوري ٿي، ڀاڳيا جاڳي پيا، چور چور جون رڙيون ٿيون. شمس به گاسليٽ واري بتي هٿ ۾ کڻي “پهتو پهتو” ڪندو گھٽيءَ ۾ نڪري آيو. تڪڙو اڳتي نڪرڻ جي ڪوشش ۾ وڃي کڏ ۾ ڌُو ڪيائين. همراهه جي ٽنگ ٽن هنڌن تان ٽٽي پئي. ٻه چار مهينا ته کٽ تي پيو هو. ان کان پوءِ ڊگھيون مسافريون ڇڏي ڏنائين. رمضان ۾ تراويحون پڙهائڻ لاءِ ويندو هو، اوڏانهن وڃڻ به ڇڏي ڏنائين. چاچي حمزي ۽ ڀائرن کي شاديءَ لاءِ ڏاڍو تنگ ڪيائين. نيٺ لايو سجايو ٿيو. گھر واري ۽ ٻار جو ٿيس ته سائين امير بخش پيرزادي 1980ع ۾ کيس موهن جو دڙو هاءِ اسڪول ۾ ٻارڙن کي قرآن شريف جو پيرڊ وٺڻ لاءِ مقرر ڪيو، جنهن تي هن کي معمولي پگھار به ڏيندو هو ۽ مهيني تي ٻار به ونڊ ڪرائيندا هئس. سائين امير بخش جي رٽائر ٿيڻ کان پوءِ حافظ کي اتان جواب ڏنو ويو ۽ بعد ۾ سائين علي مردان کيس مڊل اسڪول حاجي لعل بخش شيخ ٻلهڙيجيءَ ۾ ساڳي ذميواري ڏني، جيڪا اڄ تائين نباهيندو پيو اچي.
حافظ شمس الدين چهواڻ صوفياڻي راڳ جو شائق به آهي، ان ڪري جمعي تي سيد ملوڪ شاهه جي درگاهه ۽ ڪڏهن ڪڏهن شبيني يا ختمي تي به پهچي ويندو آهي. اتان موٽي اچي ملن جي گِلا شروع ڪندو، چي: “هر هر وضو ڪندا، انهن کي دين جي گھٽ خبر آهي... مڙيوئي ڦلاڻي جو ايلاز ڪيا ته وڃڻو پيو، ورنه ڪير انهن ملن سان گڏ ويهي... آئون اٺين ڏينهن وضو ڪندو آهيان ۽ وضو اندروني واءُ نڪرڻ سان ٿوروئي ٽُٽندو آهي، ماڻھو جو وهنجي سهنجي ٿو ته وضوءَ جي ڪهڙي ضرورت. ريگستاني عرب مهينن جا مهينا نه وهنجندا هئا، ان ڪري انهن لاءِ نماز ۾ وضو ڪرڻ جو حڪم صادر ٿيو، اسان لاءِ اهو ضروري ناهي!”
اسان جڏهن حافظ جون اهي ڳالهيون سائين امير بخش کي ٻڌايون ته کيس اعتبار ئي نه اچي. چئي “ايئن ڪيئن هوندو، اوهان ڪوڙ ٿا ڳالهايو.” نيٺ هڪ دفعي سائين امير بخش کي پاڻ سان گڏ ويهاري سندس موجودگيءَ جو احساس ڏيارڻ بغير حافظ کي ڇيڙيو سين ته سائين امير بخش تي کوڙ سارا انڪشاف ٿيندا ويا، نيٺ سندس صبر جو پئمانو لبريز ٿي ويو ۽ شمس کي مخاطب ٿي چوڻ لڳو: “حافظ، توهان ئي اهڙيون ڳالهيون ڪندؤ ته پوءِ هنن ڇورن تي ڪهڙي ميار! اڇو منهن ئي اوهان جو آ! مون سمجھيو ته کين سياستدانن ان پنڌ تي پهچايو آهي، پر اوهان جا ئي اهڙا افعال آهن...” حافظ کڻي ماٺ ڪئي پر سائين امير بخش جي وڃڻ کان پوءِ اسان کي چوڻ لڳو: “يار! منهنجي کائڻ پيئڻ وارا دڳ ته بند نه ڪيو، باقي جيڪا ڳالھه هوندي، اها ته پئي ڪبي.”
ڏوڪريءَ جو رکيو ڏيرو موسمي چريو هو، جڏهن به چريائپ واري رنگ ۾ هوندو هو ته سنڌيءَ بدران اردوءَ ۾ ڳالهائيندو هو. ٺاهوڪو چور هو. ڪيترائي ڀيرا جيل ياترائون به ڪيائين. هڪ ڏينهن حافظ جي اوطاق ۾ اچي رهيو. مينهن به ڏاڍو پيو وسي. حافظ ۽ رکئي کان علاوه ٽيون ڪو به ماڻھو اوطاق تي ستل نه هو. صبح جو اُٿي حافظ جو بوٽ پائي روانو ٿي ويو. حافظ کي باهيون هجن، چي: “رکئي کي رڳو هڪ ڀيرو مون سان ملايو، پوءِ اوهان ڇٽل آهيو. مان ڄاڻان رکيو ڄاڻي.” هڪ ڏينهن روڊ ڀرسان ويٺا هئاسين، جو رکئي اچي سلام ڪيو. هو ٻي ڪا ڳالھه ڪري ان کان اڳ حافظ جو ٻک لڳي ويس. بلا مڙس کي دسي سندس مٿان چڙهي ويهي رهيو. رکيو چئي: “حافظ خدا ڪو مانو، ايسا نهين ڪرو!” پر حافظ ڪٿي ٿو جلد هٿ ڪڍيس. چيٿاڙي چِلهي ساڻو ڪري رکيائينس.
ملان مٺاڻ جا شوقين پر حافظ جي مٺاڻ سان هرگز نه پئي. نه شيرو کائي، نه ئي حلوو، نه سئيون کائي، نه ئي طاهري يا ٻي ڪا مٺي شيءِ واپرائي.
حافظ شمس الدين کي پٽاڻو اولاد نه ٿيو، ٻه نياڻيون اٿس جن کي مئٽرڪ تائين تعليم ڏياريائين. هاڻي انهن کي به شينهن ڪلهي چاڙهي ڇڏيو اٿائين.
قرآن جو پهريون پيرڊ وٺڻ لاءِ وقت تي اسڪول پهچي وڃي ٿو، البت ٻارن کي سخت سزا ڏيڻ ڇڏي ڏني اٿائين، ڇاڪاڻ جو هاڻي زمانو بدلجي ويو آهي ۽ هو، هن عمر ۾ عورتن جون گاريون کائڻ نٿو چاهي.
***