شخصيتون ۽ خاڪا

سامي سُهاڳي

اقرار پيرزادي جي ھن ڪتاب ۾ مختلف شخصيتن تي 56 خاڪا لکيل آھن. اقرار جي نج ڳوٺاڻي ٻولي، پھاڪن جو استعمال، ڳوٺن جو لکيل ڳالھيون، يادون، اٿڻ ويھڻ، ميل ملاقاتون، سنڌ جي ريتن رسمن، ميلن ملاکڙن، ڀاڳين، چورن، ڌاڙيلن، استادن، شاگردن، موالين، راڳين، طبلي نوازن، سازندن، لطيف جي عاشقن، شاعرن، مولودين، سگهڙن، پوليس وارن، نانگ منڊيندڙن، جهاڙ ڪندڙن، ملاحن، پاتڻين، موھن جي دڙي، ٻلھڙيجي، سنڌ جي ڪچي ۽ پڪي، سنڌو درياءَ، سنڌ جي پوکن، فصلن، سنڌ جي دردن جا داستان آھن ھن ڪتاب ۾. ٻيو تہ ٺھيو پر ڳوٺن جي ڪلاسيڪي گارين، گاريل مردن ۽ ماين کي ھن ڪتاب ۾ منفرد نموني پيش ڪيو اٿس جيڪا ليکڪ جي سچائي ظاھر ڪري ٿي.

Title Cover of book سامي سُهاڳي

انور ڏنگڙائي: ڏوٿي منهنجي ڏيهه جو

ڏوڪري شهر جي آسپاس، چشمي پاتل ڪرڙ وڍ شخص کي ڪنهن وڻ هيٺان وڇايل رليءَ تي ڪتابن سان پلٿي ماري ويٺل ڏسو ته ان کي نجومي عرف پروفيسر سمجھڻ جي غلطي نه ڪجو، پڪ ڄاڻو ته اهو انور ڏنگڙائي آهي، جنهن جي اول آخر سڃاڻپ ڀٽائيءَ جي پاٺڪ واري آهي، باقي ته هُو شاعر، ڪهاڻيڪار ۽ ڊرامانويس سان گڏ سنڌي ادبي سنگت ۽ ڪميونسٽ پارٽيءَ جو سرگرم ڪارڪن به آهي. همراهه جي شڪل صورت ۽ سنجيدگيءَ هن لاءِ غلط اندازا قائم ڪرايا آهن. پهرين نظر ۾ اوهان کي ائين لڳندو ڄڻ هاڻي هاڻي کنڊ جو جهاز ٻڏي ويو هجيس. محفل ۾ هن کي ماٺ ڏسي هر ڪو اها راءِ قائم ڪرڻ ۾ دير نه ڪندو ته همراهه انتهائي مغرور، خود غرض ۽ بور شخص آهي.
مان انور ڏنگڙائيءَ کي 1986ع کان سڃاڻان پر سدائين سندس مک تي ڏپهري ڏسي حجت وڌائڻ جي همت نه ڪري سگھيس ۽ ساڻس تعلقات نه جڙي نه جڙيا. اهو زبردست نظرياتي ۽ سياسي ڇڪتاڻ وارو دؤر هو. هن جون جيءَ جڙون ڪميونسٽ پارٽي سان هيون ۽ منهنجي من جا پيچ جيئي سنڌ تحريڪ سان پيل هئا. ٻه مختلف انتهائون. توڙي جو کيس ان وقت ادبي جراثيم لڳي چڪا هئا، هن نه رڳو سياسي ۽ ادبي ڪتابن جو مطالعو شروع ڪري ڏنو هو پر شاهه سائينءَ جي شاعريءَ کي پڙهڻ ۽ سمجھڻ به لڳو هو. اهي سڀ ڳالهيون اسان کي هڪٻئي جي ويجھو آڻڻ لاءِ ڪافي هيون پر هن جو لي آئوٽ ۽ منهنجي فصاحت واري گفتگو ديوار بڻي رهي ۽ اسان 1994ع تائين هڪٻئي سان رڳو هٿ ملائڻ جي جسارت ئي مس ڪري سگھياسين.
انور بگيءَ کان ناري جي مٿئين ڪپ سان ڏوڪري ويندڙ رستي تي ايندڙ ڳوٺ ڏنگڙي جو رهاڪو آهي. ڏنگڙو ۽ ٻڍاڻي ابڙن جا ٻه جاڙا ڳوٺ آهن. سندن مائٽ منهنجي ڳوٺ ٻلهڙيجيءَ ۾ به ويٺل آهن. تڏهن هي به انور ابڙو سڏائيندو هو، پران وقت ٻيو انور ابڙو اسري چڪو هو، سو هن پنهنجي نالي سان ڳوٺ جي نسبت ڳنڍي پنهنجي الڳ حيثيت مڃائڻ جو اعلان ڪيو. لکڻ جي شروعات ان وقت ڪيائين، جڏهن 1988ع وارين عام چونڊن ۾ ڪامريڊ ڄام ساقيءَ جي اليڪشن مهم لاءِ ٿر ويو، جتي هن ڊائري لکي ۽ ان کي “ڏوٿي انهيءَ ڏيهه جا” جي نالي سان شايع ڪرايو جنهن کي ٿر جو سفرنامو به چئي سگھجي ٿو. انهيءَ اليڪشن ورڪ ۾ مشهور ڪميونسٽ، پورهيت، هاري ۽ شاگرد اڳواڻ به شامل هئا. تڏهن ٿر جي حالت اڄ واري نه هئي. نه بجلي، نه سولر سسٽم، نه موبائل، نه ئي روڊ رستا... رڳو واريءَ جو پنڌ. همراهن جي اچڻ جو ٻڌي ڏڪار به چوي ته هيل نه پوان ته ڪڏهن پوان! ٿرجي چلڪي واري واريءَ تي مڙسن جيئن ئي پير ڌريا ته کانئن دانهن نڪري وئي. ستت ئي خبر پئجي وين ته ٿر ڇا آهي؟ مٿان جهڙو ڪامريڊ ڄام ڪنگال تهڙي ڪميونسٽ پارٽي، ان ڪري لاڳيتو چڀڙن جي ڀاڄي کائي شاگرد اڳواڻ بيزار ٿي ڀڄڻ جون سٽون سٽڻ لڳا. “انقلابين” جي ڌاڙ گھوڙا کان تنگ ٿي پارٽيءَ کين واپس وڃڻ جي اجازت ڏئي ڇڏي ۽ همراهه اليڪشن کان اڳ ئي واپس پهچي عوام کي وصال جون واڌايون ڏيڻ لڳا. انور ڏنگڙائي هڪ ايماندار صحافيءَ وانگر اها وارتا جيئن جو تيئن بيان ڪري آخر ۾ تبصري طور ڀٽائيءَ جو هي بيت لکيو:

جانڪِي جوڳي ٿيءُ، ناته نرڄا ونءُ نڪري،
ڪُهه ٿو ڪن ڪپائين، جان نه سهين سِيءُ
ڀڄ پرانهون ٿيءُ، متان ٻيا لڄائين!

سفرنامو شايع ٿيو، پنهنجي ڪارگذاري پڙهي شاگرد اڳواڻن انور ڏنگڙائيءَ جا پيرا کڻڻ شروع ڪيا. نيٺ هڪ ڏينهن هيءُ کين ڏوڪري ڪاليج ۾ منهن پئجي ويو، پوءِ ته همراهه اڳ پُٺ ڪري گھيري بيهي رهيس پر وچ ۾ چار چڱا اچي ويا ته بچي نڪتو.
اهڙو سفر هن ٻيو به ڪيو. 1997ع ۾ هيءُ ڀائو لطف، مامي ميهر ابڙي، مرحوم علي شير ٿهيم ۽ ٻي سنگت سان سيوهڻ جي لال باغ کان لاهوت لامڪان روانو ٿيو. جيئن ته اهو سفر عقل وارن بدران عقيدتمندن کي ڪرڻ جڳائي، ان ڪري هن جي عقلي دليلن فقراءَ کي ڪاوڙائي وڌو. اهو مامرو ته جيئن تيئن نبري ويو پر هنن جو ننڍڙين ڳالهين تي هڪٻئي سان اهڙو ٽڪراءُ ٿيو جو وري ڪڏهن نه ٺهيا.
سوويت يونين ٽٽڻ کان پوءِ ڪميونسٽ پارٽيءَ ۾ وڏو ڀونچال آيو. رات وچ ۾ ڪاياپلٽ ٿي وئي. ڪن وڏيون سونهاريون رکرايون، ڪي تبليغي جماعتن ۾ شامل ٿي آخرت جو توشو گڏ ڪرڻ ۾ مصروف ٿي ويا. ڪي چلا ڪڍڻ لڳا، ڪن وڃي مسجدون وسايون. ڪي اين جي اوز ۾ شامل ٿي سماجي انقلاب جا سانباها ڪرڻ لڳا پر انور ڏنگڙائي جيئن جو تيئن رهيو.
2001ع ۾ اخباري نوڪري ڇڏي ڳوٺ واپس وريس. ان وقت سنڌي ادبي سنگت بگي ۽ ٻلهڙيجي شاخون پنهنجو وجود وڃائي ويٺيون هيون ۽ انور سنڌي ادبي سنگت ڏوڪري شاخ ۾ ڪم ڪري رهيو هو. هڪ ڏينهن ٻلهڙيجيءَ ۾ ڀائو لطف سان مليو. اتي مون پنهنجي ڪجھه ڪميونسٽ دوستن لاءِ پيار ڀريا شبد اچاريا ته همراهه بنهه ناراض ٿي ويو ۽ مون کڻي ماٺ ڪئي. سوچيم: هن همراهه سان پنهنجي ڪڏهن نه پوندي، پر پوءِ 2002ع ۾ مهين جو دڙو ميوزيم مان ٿيل چوريءَ خلاف هن عيسيٰ ميمڻ، ادل سولنگي، حاڪم مڱرئي، غفور زهراڻي ۽ ٻين جي سان گڏجي جدوجهد هلائي منهنجي دل کٽي ورتي. هڪ ڏينهن منهنجي دوست احمد جتوئيءَ مون کي چيو: “اچ ته پنهنجي استاد سان ملايانءِ.” احمد سان گڏجي سنوڪر جي هڪ دڪان تي آيس، جتي خبر پئي ته مون واري دوست جو استاد انور ڏنگڙائي هو. ان ڏينهن اسان شاهه جي بيتن ۽ ٻين غير سياسي موضوعن تي ڳالهايو ۽ پوءِ مان به ادبي سنگت ڏوڪري شاخ جو ميمبر ٿيس. ائين هن سان نئون تعلق جڙيو.
ڳالهين ۾ زماني جي بي قدريءَ جو پٽڻو پٽيندو رهندو آهي. اها ته خبر هئي، ته هن جو غريب گھراڻي سان تعلق هو. هن کي پنهنجي وڏڙن جي ملڪيت مان رڳو ڏيڍ جريب زمين ملي. شروع ۾ جڏهن شاهه سائينءَ جو ڪلام پڙهڻ شروع نه ڪيو هئائين تڏهن وٽس رسالي وٺڻ جي سگھه به نه هئي. هن ڀائو لطف کان شاهه جو رسالو وٺي اهو سڄو نوٽ بوڪ تي اتاريو. اهڙي صورتحال باوجود هن جا چار ڪتاب شايع ٿي چڪا هئا، جنهن ۾ ٿر ڊائري “ڏوٿي انهيءَ ڏيهه جا”، ڪامريڊ مانڌل شر جي زندگي ۽ جدوجهد تي “.............”، ڪامريڊ سوڀي گيانچنداڻي تي: “موهين جو ماڻھو” ۽ شهيد پڳت ڪنور رام تي مرتب ڪيل ڪتاب “اسان جو ڪنور” شامل آهن. پوءِ به اسان سان زماني جي ناقدريءَ جي شڪايت ڪندو هو ته، کيس چوندا هئاسين: “تون ٽاڪ جو سڃو آهين، تڏهن به تنهنجا چار ڪتاب شايع ٿي چڪا آهن، ٻيا ڀل اهڙي شڪايت ڪن پر توکي ائين چوڻ بدران شڪر ڪرڻ گھرجي.”
تڏهن به هن وٽ پنهنجا دليل:
صبر ۽ شڪر کي، ڪاڏي آئون ڪندي
آهيان جنهن سندي، سو ته گھرجي ساڻ مون.

هن مطابق سندس اصل ڪم شاهه جي ڊڪشنري آهي، جنهن تي هن 20 ورهيه وهايا. ڊڪشنري شايع ڪرائڻ لاءِ هن وڏا پنڌ ڪيا. پاڪستان جو ڪو به ادارو نه ڇڏيائين پر ڪٿان به سر وارو جواب نه پئي مليس، ان وقت هو ٻن ڄيرن جي وچ ۾ هو. ساڻس ٻه وڏا مسئلا لاڳو هئا. هڪ ڊڪشنري ڇپرائڻ، ٻيو مهاڳ لکرائڻ. مهاڳ لکرائڻ لاءِ وڏا وس ڪيائين پر ڪنهن به نامياري ليکڪ سندس گذارش تي غور نه ڪيو، جنهن ڪري کيس انهن بابت پنهنجي راءِ تبديل ڪرڻي پئي. مهاڳ نه لکندڙ همراهن جي وڏي واڪ مخالفت ڪرڻ سبب انهن جي پرستارن جا جواب به ٻڌڻا پوندا هئس. ويهن ورهين جي لڳاتار ڪوششن کان پوءِ جڏهن صفا مايوس هو ته سندس ٻئي مسئلا حل ٿي ويا. آصف رضا مورئي پنهنجي خرچ تي ڀٽائي ڊڪشنري به ڇپرائي ڏنس ته ان جو مهاڳ به لکيو. ٻه اکر بدر ابڙي به لکيا.
2005ع ۾ سنڌي ادبي سنگت ڏوڪري شاخ جي سيڪريٽريءَ لاءِ سڄي سنگت منهنجي نالي تي متفق ٿي پر ڪائونسلر جي عهدي تي هن ۽ ادل سولنگيءَ ۾ تڪرار ٿي پيو. ان وقت ڏنگڙائي سنگت جي زور ڀرڻ تي ادل سولنگيءَ جي حق ۾ هٿ کنيو. مرڪزي چونڊون ٿي رهيون هيون. سنگت جي هڪ ميمبر تجويز ڏني ته مرڪزي چونڊ ۾ ووٽ ڏيڻ جو فيصلو به جنرل ڪائونسل ڪري، جنهن تي مون چيو ته “ان جو اوهان کي ڪو به حق ناهي، اهو سيڪريٽري ۽ ڪائونسلر جو اختيار آهي.” منهنجي اهڙي جواب تي دوست ماٺڙي ڪري روانا ٿي ويا. ڏٺم ته انور جي اکين ۾ پاڻي هو. چيائين “هن جي دور ۾ به اهڙي تجويز آئي هئي ۽ فيصلي ۾ اهڙي اميداوار جي حمايت ڪئي وئي، جنهن کي هوُ ووٽ ڏيڻ نه پيو چاهي، تنهن ڪري هُو ووٽ ڏيڻ ئي نه ويو هو.”
2006ع واري مرڪزي اليڪشن ۾ اسان جون همدرديون سرڪش سنڌي پئنل سان هيون ۽ انور ڊاڪٽر ذولفقار سيال جو حمايتي هو. انور ڏنگڙائي ووٽر نه هوندي به اليڪشن جو چهچٽو ڏسڻ اسان سان گڏ هليو. جڏهن سيال جي ڪاميابيءَ جو اعلان ٿيو، تڏهن ڏنگرائيءَ جي خوشي ڏسڻ وٽان هئي، واپسيءَ تي اسان کي ڄامشوري مان ٽرين تي چڙهڻو هو، سو حيدرآباد مان ڄامشورو ويندڙ سوزوڪيءَ جي ڇت تي چڙهياسين. انور چئي “هيٺ سيٽن تي ويهو، مون کي پڪ آ ته اوهان هار جو صدمو سهي نه سگھندؤ ۽ ڄامشوري پل تان ٽپو ڏئي پنهنجو انت آڻيندؤ.” ان تي ناراض ته عيسيٰ کي ٿيڻ گھربو هو، جيڪو ضلعي رابطا سيڪريٽريءَ جي چونڊ هارائي چڪو هو. هو به مون وانگر کلي پيو پر اسان جو هڪ ٻيو دوست صفا جذباتي ٿي ويو. پوءِ ته انور کي موقعو ملي ويو ۽ هن باڊهه اسٽيشن تائين بلڪل بس نه ڪئي.
انور ڏنگڙائيءَ سان هاڻ ٻيو مسئلو درپيش آهي، هن جي شاعريءَ جو مجموعو تيار آهي پر وڏي رڪاوٽ وري به مهاڳ آهي. هن جي دلي خواهش آ ته سندس ڪتاب جو مهاڳ ڪا حسن بانو شاعره لکي. همراهه وڏا وس ڪيا. اصل حيلا هلايا پر ناڪامي پلئه پيس. ان جو ذميوار هن پنهنجي شاعريءَ بدران سڃائيءَ کي قرار ڏنو ۽ پوءِ نقادن جو پاسو جھليو، جن جي سنڌ ۾ جھجھائي آهي پر هاءِ ڙي قسمت ! انهن به مختلف بهانا بنائي مسودو موٽائي ڏنو.
انور کي عمر جو پنجاهون سال يعني 2014 ع واهه جو لڳو، جنهن ۾ “ڀٽائي ڊڪشنري” شايع ٿي. ٽي وي ٽي ڊراما نشر ٿيا ۽ شاهه جي حوالي سان هن مختلف پروگرام ڪيا.
هن جي “ٻاجھاري صورت”، حد کان وڌيڪ سنجيدگي ۽ مارڪس ازم سان عقيدت جيتري محبت ڏسي مون ائين سمجھيو هو ته هي دل جو ماڻھو ناهي. ڪنهن حسين سان ملي نه جھومي سگھي ٿو ۽ نه ڪنهن جي ڇڄڻ تي تڙپي سگھي ٿو. اهو خيال تڏهن غلط ثابت ٿيو، جڏهن هڪ رات انور ۽ قربان جتوئي اوچتو منهنجي ڳوٺ پرگھٽ ٿيا ۽ توقع جي ابتڙ مون کان ڪڙي پاڻيءَ جو مطالبو ڪيائون. اها فرمائش پوري ڪيم ته هن مون کي ڀٽائي ٻڌائڻ لاءِ چيو، مون بيت پڙهيو:

تارا تراريون، نيزا نيڻ پرين جا،
هڻن منهن پاريون، سانگو ڪن نه ساهه جو!

بيت ٻڌڻ سان هن اهڙي دانهن ڪئي ڄڻ سندس سيني ۾ نيزي جي نوڪ کپي وئي هجي. اها رات به رات هجي. هڪ جاءِ جي ڇت تي اسان ٽئي ڄڻا ويٺل هئاسين. مان بيت پڙهي رهيو هئس، انور روئيندو ۽ قربان کلندو رهيو. ان کان اڳ مون کي اها به غلط فهمي هئي ته هن جي نظر ۾ قوپرست ڪجھه به نه آهن، اهي مرن يا جيئنِ، تنهن ۾ هن جو ڇا؟ پر جڏهن بشير قريشيءَ جي شهادت تي سنگت ڏوڪري ميڙاڪو ڪوٺايو، دوستن قرب ڪري مون کي ڪاروائي هلائڻ لاءِ چيو ۽ مون جڏهن “آئون نه گڏي پرينءَ کي” وارا بيت پڙهيا ته انور جي اکين جا آگم ڀرجي آيا ۽ ڪجھه دير بعد جڏهن اسٽيج تي آيو ته پنهنجي جذبن تي ڪنٽرول نه ڪري سگھيو ۽ ڍنڍڪرون ڏئي روئي ويٺو.
انور ڏنگڙائيءَ جا ٻئي پٽ هوشو ۽ هيمون توڙي جو اعليٰ تعليم حاصل نه ڪري سگھيا پر هُو پنهنجي ڪم جا سٺا ڪاريگر آهن، جن رڳو گھر جو بار کڻي ورتو آهي پر پيءُ کي به خرچو ڏين ٿا. اهي کيس ڏنگڙي مان ڏوڪري لڏائي آيا آهن، جتي هو صبح جو ڪتاب کڻي ارباب فقير جي آستاني تي انب جي وڻ هيٺان رلهي وڇائي جو لکڻ پڙهڻ واري ڪم ۾ لڳي ٿو ته وري شام جو ٿو اُٿي، ان ڪري چيم ته ڏوڪري شهر جي آسپاس اوهان، چشمي پاتل ڪراڙي شخص کي ڪنهن وڻ هيٺان وڇايل رليءَ تي، ڪتاب ساڻ ڪري پلٿي ماري ويٺل ڏسو ته ان کي نجومي عرف پروفيسر سمجھڻ جي غلطي نه ڪجو، پڪ ڄاڻو ته اهو انور ڏنگڙائي آهي.
***