شخصيتون ۽ خاڪا

سامي سُهاڳي

اقرار پيرزادي جي ھن ڪتاب ۾ مختلف شخصيتن تي 56 خاڪا لکيل آھن. اقرار جي نج ڳوٺاڻي ٻولي، پھاڪن جو استعمال، ڳوٺن جو لکيل ڳالھيون، يادون، اٿڻ ويھڻ، ميل ملاقاتون، سنڌ جي ريتن رسمن، ميلن ملاکڙن، ڀاڳين، چورن، ڌاڙيلن، استادن، شاگردن، موالين، راڳين، طبلي نوازن، سازندن، لطيف جي عاشقن، شاعرن، مولودين، سگهڙن، پوليس وارن، نانگ منڊيندڙن، جهاڙ ڪندڙن، ملاحن، پاتڻين، موھن جي دڙي، ٻلھڙيجي، سنڌ جي ڪچي ۽ پڪي، سنڌو درياءَ، سنڌ جي پوکن، فصلن، سنڌ جي دردن جا داستان آھن ھن ڪتاب ۾. ٻيو تہ ٺھيو پر ڳوٺن جي ڪلاسيڪي گارين، گاريل مردن ۽ ماين کي ھن ڪتاب ۾ منفرد نموني پيش ڪيو اٿس جيڪا ليکڪ جي سچائي ظاھر ڪري ٿي.

Title Cover of book سامي سُهاڳي

غلام نبي شاهه مست

هڪ ڏهاڙي همراهن الائي ڪهڙي خيال سان هيءَ ڳالھه هُلائي ڇڏي ته “سائين غلام نبي شاهه مست پندرهين ڏينهن وفات ڪري ويندو، جنهن کي به دين دنيا ۾ سرخرو ٿيڻو آهي، اهو سائينءَ کان ڌاڳو وٺي وڃي!” بس اعلان جي دير هئي، هزارين ماڻھو ڌاڳا وٺڻ جي لاءِ پهچي ويا. ايترا ماڻھو اچي گڏ ٿيا جو ڏوڪري شهر مان ته ڪارا ڌاڳا ختم ٿي ويا پر ڪامريڊ حيدر بخش جتوئيءَ جي ڳوٺ بکي ديري کان وٺي ڪامريڊ سوڀي جي ڳوٺ ٻنديءَ تائين ڪنهن به دڪان ۾ ڪارو سڳو نه رهيو. مست جو ڌاڳن سان ڇا؟ هو پاڻ ته ڪنهن کي به ڌاڳو نه پيو ڏئي پر ڌنڌوڙي خليفا هن جي هٿ سان ڌاڳا گسائيندا، ڳنڍيون ڏيندا ماڻهن کي ڏيندا رهندا هئا. هڪ ڌاڳي جو هديو پنج رپيا، پوءِ به روز جي ايتري اوڳاڙي ٿيندي هئن جو ڳڻڻ کان ڳالھه چڙهيل هئي. پندرهن کان ويهه ڏينهن گذري ويا پر سائينءَ جن حال حيات رهيا. اصل ۾ ڌنڌوڙين مست جي طبيعت خراب ٿيندي ڏسي اهو اندازو لڳايو ته هيءُ بيماريءَ مان نه چڙهي سگھندو، ان ڪري آخري جھٽڪي ۾ جيترو هٿ هڻڻو آ سو هڻي وٺجي پر مست جي صحت ويتر سڌرڻ لڳي. اهي همراهه ته کيس ماريندي به دير نه ڪن ها پر مراد وند عقيدتمندن جو انگ وڌي چڪو هو، جيڪي ڏينهن رات مست جي خدمت ۾ موجود رهندا هئا، ان ڪري واندن ۽ موالي مريدن جي ڪا به لڙهي نه لڳي. سائينءَ جن جو پيالي ڪرڻ وارو ٻُڌايل مدو پورو ٿيو، پوءِ به ماڻهن جي عقيدت برقرار رهي. هڪڙن چيو “برابر ملڪ الموت سائين جن وٽ آيو هو پر مست ان کي ايئن چئي موٽائي ڇڏيو ته اسان ڪجھه وقت اڃا به هتي رهڻ گھرون ٿا.” ڪن ماڻهن جو خيال هو ته مست پنهنجي مرڻ جي ڪا به اڳڪٿي ڪانه ڪئي هئي، اهو صرف انهن پيداگيرن جو ٽڪساٽ هو.
غلام نبي شاهه مست 30/1920 ڌاري وڪڙي ۾ پيدا ٿيو. هنن کي لوڙهائي سيد سڏيو ويندو هو. هيءُ ماءُ پيءُ جو اڪيلو پٽ هو. والدين وڪڙي ۾ ئي گذاري ويس. ورهاڱي کان اڳ سيد، وڪڙو ڇڏي مختلف هنڌن تي وڃي ويٺا. هي ۽ سندن سوٽاڻا سوٽ نازڻ شاهه، مصطن شاهه ۽ محمد شاهه تر ۾ رهيا، جن مان محمد شاهه کان علاوه ٻيا سڀ مستانا هئا. محمد شاهه پنهنجي ڀائرن کي ته پاڻ سان رهايو پر غلام نبي شاهه کي پنهنجي حال تي ڇڏي ڏنو ۽ هن درويش وڃي وڪڙي جي قبرستان کي پنهنجو مسڪن بڻايو. ڪجھه سالن کان پوءِ اچي ڏوڪري شهر وسايائين. زندگيءَ جا چاليهارو کن سال ڏوڪريءَ ۾ خدا جي نيري ڇت جي ڇانوَ هيٺ مٽيءَ سان کيڏندي گذريس … الائي مٽي ساڻس کيڏندي رهي! ”اِها مِٽي حڪم ڪريندِي هزار...“
سياري توڙي سانوڻ ۾ پراڻي، گپ سان ڀريل رلهي ڪلهي تي هوندي هيس. مهيني ماسي شنان پروگرام ڪندو هو. وڏي گپ گاري واري جاءِ ڏسي سڄي جسم کي ميٽ وانگر گپ ٿڦيندو هو. جڏهن جسماني طور هيڻو ٿي ويو ته هڪ هوٽل مزدور احمد مڱڻهار ۽ خانڻ سومرو کيس ريهي ريبي هڪ دڪان ۾ وٺي آيا، جتي هو رات گذاري صبح جو وري وڃي مٽيءَ هاڻو ميدان وسائيندو هو.
مست کي وصال ڪرائڻ واري منصوبي جي ناڪاميءَ کان پوءِ مال جا مشتاق مکڻ مان وار وانگر نڪري ويا ۽ انهن جي جاءِ اچي ٻين والاري. هاڻي سيدن به وارثي ڪرڻ شروع ڪئي. ڪو چوي: اسانجي ڏاڏاڻڪي نُک مان هو، ڪو چوي: اسانجي ناناڻڪي نک مان هو. ايئن سيد محمد شاهه سندس وارث ٿي ويهي رهيو. غلام نبي شاهه مست فوتگيءَ جي اعلانيل تاريخ کان چوڏهن پندرهن ورهيه پوءِ به زندهه رهيو البت جن سندس مرڻ جي ڳالھه هُلائي هئي انهن مان گھڻا ته کانئس اڳ مري کپي ويا.
ڏوڪري ۽ آسپاس جو هر ماڻھو مست کي سُڃاڻي. اڄ به هِن تر ۾ ۾ غلام نبي شاهه مست جي وڏي هاڪ آهي. پڙهيا اڻ پڙهيا، امير غريب، هندو مسلمان سندس معتقد ۽ مريد آهن. ڊگري ڪاليج جي ساڄي پاسي غلام نبي شاهه مست جو روضو شهر جي سمورين عمارتن کان اوچو ۽ پري کان ڏسڻ ۾ ايندو آهي. درگاهه تي روزانو سوين ماڻھو زيارت لاءِ ايندا آهن، جن ۾ ڪو به صنفي فرق ناهي. عورتون به سندس نام تان صدقو پيون ٿينديون آهن. غلام نبي شاهه مست مون سميت ڏوڪري ۽ پسگردائيءَ جي اٽڪل چئن نسلن ڏٺو. همراهه سرمد شهيد وانگر سدائين بي لباس رهيو. ڊگري ڪاليج ڏوڪريءَ کان وٺي چنا پل تائين سڄو ميدان سندس حد هوندي هئي. ڪنهن نه ڪنهن جاءِ تي مٽيءَ سان ويٺو کيڏندو هو. ڏسڻ وائسڻ ۾ صفا لِيڙ هو، جهڙو هڏائون پڃرو. ان جو خاص سبب هيءُ هو ته کاڌو صفا گھٽ کائيندو هو. هن پنهنجي زندگيءَ ۾ ڪڏهن به ڪنهن کان مانيءَ جي گھر نه ڪئي. جيڪڏهن ڪو ماڻھو کيس ماني آڻي ڏيندو هو ته هڪ ٻه گرهه وات ۾ وجھي هٿ ڪڍي ڇڏيندو هو. گھر رڳو ناس جي ڪندو هو. ناس جو وڏو مواليهو.
غلام نبي شاهه مست تمام گھٽ ڳالهائيندو هو. ڪير ساڻس ڳالهائڻ چاهيندو هو ته ان کي چوندو هو “وڃ وڃ ناس وٺي اچ.” باقي هو اکين سان ڳالهائڻ جو قائل هو، ڪير به ڏانهس ڏسندو هو ته هيءُ به ان ڏانهن اک کڻي نهاريندو هو. جيترا ڀيرا به ڪوئي ڏِسيس، هِي به اوترا ڀيرا ساڻس اکڙي ضرور ملائيندو هو.
1980 واري ڏهاڪي ۾ هن سان هڪ هندو نوجوان هرداس جي عقيدت ٿي جيڪو هن لاءِ ماني کنيون سندس پويان هلندو وتندو هو، جتي به مست روح ۾ رحم پوي ته ماني وٺي ٻه گرهه وات ۾ وجھي وري پنڌ پوندو هو ۽ هرداس سندس بچايل ماني کائي واپس ورندو هو. 1990 کان پوءِ سائينءَ جي هيٺين ڌڙ ۾ طاقت نه رهي ۽ گھمڻ ڦرڻ بند ڪري ڇڏيائين. هن کي ته ڪنهن به شيءِ جي گھرج نه هئي، رڳو ناس جي گھر ڪندو هو، جيڪا کيس ڪلراٺي زمين ۾ به ملي ويندي هئي پر مت مُوڙهن ماڻهن کي هن جي گھڻي گھرج هئي، انهن مان گھڻن هيروئن ۽ ٻين فعلن ۾ پنهنجي سموريون ملڪيتون وڃائي ڇڏيون هيون. ٻار به جھجھا هئن ته نشي جي هاج به پوري ڪرڻي هئي، ان ڪري هنن مست کي سائو جبو پارائي، پير ڪري شهر جي هڪ خالي دڪان ۾ آڻي ويهاريو، جتي مست سڄو سڄو ڏينهن ستو پيو هوندو هو ۽ چوڌاري عقيدتمند ويٺا هوندا هئا. ايئن ڏسندي ئي ڏسندي رنگ رچي ويو.
غلام نبي شاهه جي جيئري ئي ماهه پهرين جمعي جي محفل شروع ڪئي وئي. مست کي جنهن دڪان ۾ آڻي ويهاريو ويو هو، مالڪن ان کي خالي ڪرڻ جي گھر ڪئي.ان تي سندس عقيدتمند هرداس پنهنجي سيلر اڳيان پلاٽ ڏنو ۽ ٻاهران جيڪي ڀانڊا ٺهيل هئس، انهن تي به سيدن ۽ فقيرن قبضو ڪري ورتو. مست اتي ئي 2004 ۾ پيالو ڪيو، جنهن بعد محمد شاهه سندس گادي نشين ٿي ويٺو. درگاهه جي ڪمائي سندس هٿ هيٺ هوندي هئي. ڏوڪريءَ جي تاريخ ۾ غلام نبي شاهه جي وڏي ۾ وڏي جنازي نماز ٿي. ڪاليج کان ٻاهر واپڊا ڪالوني تائين سڄو ميدان ماڻهن سان ڀريل هو. سندس جنازي نماز قمبر واري نقشبندي بزرگ سيد حسين شاهه پڙهائي. ان وقت غلام نبي شاهه جي ڪفن دفن تان ڏوڪري ۽ وڪڙي جي ماڻهن ۾ ڦڏو ٿي پيو. سيد حسين شاهه پهريان چيو ته جيئن ته ڏوڪريءَ ۾ مست هندوءَ جي جاءِ ۾ ته رهيل هو پر کيس اِتي دفنائي نٿو سگھجي. ان تي کيس ٻڌايو ويو ته زمين واڻئي کان لکت ۾ ورتي وئي آهي. تڏهن شاهه صاحب به ڏوڪريءَ ۾ دفنائڻ جي ڳالھه ڪئي. وڪڙي جا ڪجھه ماڻھو پوءِ به نه مڙيا ۽ هنن مست جي کٽ کڻڻ جي ڪوشش ڪئي، جنهن تي جھيڙو به ٿيو، جنهن ۾ ڏوڪريءَ وارن جي سرسي ٿي. ايئن مست کي ان ئي ڪوٺيءَ ۾ دفنايو ويو جتي هن پساهه پورا ڪيا هئا. اتي نذراني جي پيتي به رکجي وئي جيڪا سيد محمد شاهه سنڀاليندو رهيو پر هن ستت رضا ڪئي. جيئن ته کيس ڪو به اولاد نه هو، ان ڪري مست جِي، گادي نشينن جي چڪر مان جند آجي ٿي. ان بعد ڪيترائي انچارج ۽ چاٻي بردار ٿيا. اڪثر چاٻي بردار پاڻ مال روڙي ويندا هئا. ان ڪري مست جا ٻيا مريد سندن مخالف ٿي بيٺا. نيٺ سڀ مريد هرداس جي نالي تي متفق ٿيا ۽ چاٻي سندس حوالي ٿي.هن درگاهه جي ڪمائيءَ مان مست جو روضو ٺهرائڻ شروع ڪيو، جنهن ۾ ڏوڪري ۽ آسپاس جي ڪيترن ئي ماڻهن جو سهڪار به شامل هو، جن ۾ فقير عابد علي ٻگھيو، نواب ڏيرو، اختيار پيرزادو ۽ ڪجھه ٻيا ماڻھو خاص ڊيوٽيءَ ۾ هوندا هئا. ائين روضو به ٺهي ويو. روضي اندر شيشي جو شاندار ڪم ڪرايو ويو آهي. هرداس، مست کي پوندڙ نذرانو فقيرن ۽ مختلف ڪمن لاءِ ماڻهن ۾ ورهائيندو آهي. جيئن ئي روضو تيار ٿيو ته پهريان ان تي “غلام نبي شاهه جيلاني” لکرايو ويو. جيئن ته مست تي ايندڙن جو وڏو انگ شيعن جو به هو، جيلاني لکڻ سان مست سني پي ٿيو، ان ڪري هنن نالي ۾ ترميم ڪندي “مست غلام نبي شاهه بخاري” جي تختي هڻي کيس شيعو بڻائي ڇڏيو.
آخري ڏهاڪو کن سالن وارا سندن صحبتي ٻڌائيندا آهن ته مست ڪڏهن ڪڏهن چوندو هو “فقير کي چاءِ پياريو” يا وري چوندو هو ته “اٿو اٿو سڀڪو پنهنجي گھر وڃي، ڪوري ڏاڍا آهن، توهان سان وڙهندا”. چون ٿا ته ڪنهن وقت ۾ ڪوري ذات جي همراهه کيس لڪڻ هنيا هئا، جنهن بعد هي ڪورين کي ايئن ياد ڪندو هو. اها ڳالھه به ڪن ٿا ڪجھه وقت کان پوءِ اهو ڪوري چورن هٿان مارجي ويو ۽ ماڻهن ان واقعي کي غلام نبي شاهه مست جي ڪرامت قرار ڏيڻ ۾ دير ئي نه ڪئي. غلام نبي شاهه جي درگاهه تي صبح، منجھند چانهه جو پيالو ۽ شام جو لنگر ٿيندو آهي جيڪو هندو، مسلمان توڙي ڀيل باگڙيءَ کي بنا تفريق ملندو آهي. ان سان گڏ رات گذاري لاءِ مسافرن کي هتي رلي گودڙي به ملي ويندي آهي. مست جي درگاهه جي هڪ ڪنڊ ۾ ناس جو ڍير پيل آهي، جيڪا سندس عقيدتمند تحفي طور آڻيندا آهن. چون ٿا ته بخار، مٿي جي سور، کنگھه، زڪام کان مست جي ناس هڪ ٽِڪ آهي.