شخصيتون ۽ خاڪا

سامي سُهاڳي

اقرار پيرزادي جي ھن ڪتاب ۾ مختلف شخصيتن تي 56 خاڪا لکيل آھن. اقرار جي نج ڳوٺاڻي ٻولي، پھاڪن جو استعمال، ڳوٺن جو لکيل ڳالھيون، يادون، اٿڻ ويھڻ، ميل ملاقاتون، سنڌ جي ريتن رسمن، ميلن ملاکڙن، ڀاڳين، چورن، ڌاڙيلن، استادن، شاگردن، موالين، راڳين، طبلي نوازن، سازندن، لطيف جي عاشقن، شاعرن، مولودين، سگهڙن، پوليس وارن، نانگ منڊيندڙن، جهاڙ ڪندڙن، ملاحن، پاتڻين، موھن جي دڙي، ٻلھڙيجي، سنڌ جي ڪچي ۽ پڪي، سنڌو درياءَ، سنڌ جي پوکن، فصلن، سنڌ جي دردن جا داستان آھن ھن ڪتاب ۾. ٻيو تہ ٺھيو پر ڳوٺن جي ڪلاسيڪي گارين، گاريل مردن ۽ ماين کي ھن ڪتاب ۾ منفرد نموني پيش ڪيو اٿس جيڪا ليکڪ جي سچائي ظاھر ڪري ٿي.

Title Cover of book سامي سُهاڳي

شير محمد ناجي ٻُٽ: صوفي منش قانوني ماڻھو

ناجي ٻُٽ جا وارث سندس لاش ايڪسائيز پوليس لاڙڪاڻي جي آفيس مان کڻائي آيا. مرحيات جي جسم تي تشدد جا واضح نشان هئا. بي موت ماريل هي شخص پنهنجي زندگيءَ ۾ ڪنهن سان ٽڪي جي به بي واجبي برداشت نه ڪري سگھندو هو ۽ انصاف ٿيڻ تائين قانوني ويڙهه جاري رکندو هو.
شير محمد ناجي ڳوٺ جو سماجي ورڪر ۽ ايماندار سياسي ڪارڪن هئڻ سان گڏ فارسيءَ جو ڄاڻو، تصوف جي راهه جو پرخلوص پانڌيئڙو، علم ادب سان چاهه رکندڙ ۽ فقير دوست انسان هو. 1926 ڌاري ڏوڪري تعلقي جي ڳوٺ غلام حسين ٻٽ ۾ پيدا ٿيو. شروعاتي تعليم ڳوٺ جي ملا مڪتب مان ۽ فائنل جو امتحان ٽاٽڙين جي اسڪول مان پاس ڪيائين. شير محمد ناجيءَ جو تصوف سان خانداني تعلق هو، سندس وڏڙا درگاهه لواري شريف جا مريد هئا. ان حوالي سان هي به ناجيه جماعت جي رنگ ۾ رچيل هو. سدائين سفيد ڪپڙا پائيندو هو ۽ جيڪا ٽوپي مٿي تي هوندي هيس ان تي ناجيه جماعت جو نشان “ڪل” لکيل هوندو هو. همراهه ناجيه جماعت ۾ به سرگرم هوندو هو ته سرڪاري آفيسن توڙي ڪورٽن جا چڪر به هڻندو رهندو هو. سدائين سائيڪل تي سوار هوندو هو. جيڪڏهن وڌيڪ پڙهي پوي ها ته پڪ سان بئريسٽر ٿئي ها پر ان جي باوجود کيس قانون جي وڏي ڄاڻ هئي. قانون جي ڪتابن جي مطالعي سان گڏ قانون جي عملي نفاذ جو مظاهرو به ڪندو رهندو هو.هر قسم جي ناانصافيءَ جي سخت خلاف هو. بيواجبي پاڻ سان ٿئيس يا ڪنهن ٻئي سان، هن کان برداشت نه ٿي سگھندي هئي ۽ ان جي سدباب لاءِ فورن عدالت سان رجوع ڪندو. رڳو خبر پويس ته فلاڻي ماڻھوءَ فلاڻي سان بي واجبي ڪئي آهي. ڌڻيءَ کي ڪن نه جَن، شيرمحمد ناجي ڪورٽ ۾ درخواست داخل ڪري ڇڏيندو. اڳتي هلي ڀلي ته ٻئي ڌريون پاڻ ۾ ٺهي به وڃن پر هن يار جو سڪون ڦٽل هوندو. ڪنهن دڳ سوريو، ڪنهن سرڪاري پلاٽ تي لوڙهو ڏنو، ڪنهن رستي تي گند اڇلايو يا پاڻي ڇڏيو ته دٻي درخواست ڪري ڇڏيندس. ان ڪري ڪي ماڻھو کيس ڪورٽ جو ڪينئون به سڏيندا هئا، جنهن جو اندازو هن مان به لڳائي سگھجي ٿو ته هڪ ڳوٺ جا ڪتا ٻه چار ڀيرا سندس پويان پيا ته انهن جي مالڪن تي به ڪيس داخل ڪرائي ڇڏيائين.
ورهاڱي کان پوءِ کيس دادو ڪئنال تي مقدم جي نوڪري ملي. همراهه جيئن ته صفا ايماندار شخص هو؛ هوڏانهن هندن جي وڃڻ کان پوءِ اهو کاتو رشوت جو ڳڙهه بڻجي ويو هو. هن، اهڙي عمل خلاف سالن جا سال اڪيلي سر مزاحمت ڪئي. پنهنجي کاتي جي ڪيترن ئي آفيسرن مٿان درخواستون ڪيائين. ڪيترن کي ڪورٽن ۾ گھليائين پر وريس ڪجھه به ڪونه. نيٺ نوڪري ڇڏي ڏنائين، چي: “ڀلي بک ڀرم جي، شل نه وڃي شان.” رشوت وٺڻ ۽ ڏيڻ کي ڪبيرو گناهه سمجھندو هو. بس، هن اسلامي جمهوري ملڪ ۾ هاڻي ته اهڙا چند انسان باقي وڃي بچيا آهن جيڪي بنيادي ۽ اخلاقي اصولن تي عمل ڪندا هوندا، نه ته گھڻائي ان جي بنهه ابتڙ آهن.
صدر ايوب خان جي دور ۾ هيءُ پنهنجي ڳوٺ غلام حسين ٻٽ جي ڳوٺ سڌار تنظيم جو چيئرمين چونڊيو. ان پليٽ فارم تان هن ڳوٺ ۾ ميٽنگون ڪوٺايون، اسٽيج ڊراما ڪرايا، جنهن ۾ مختلف کاتن جي آفيسرن کي به گھرائيندو رهندو هو. ڳوٺ سڌار تنظيم کي ان دور ۾ مختلف جنسن جا ٻج، ڀاڻ ۽ ماڙا سانَ ڏنا ويندا هئا. هن کي جيڪو به ڪجھه مليو، ان جو تنظيم کي مڪمل حساب ڪتاب ڏنو. ڪنهن ٻئي تي ڪا ذميواري رکي وئي ته ان کان به ڇڪي حساب ورتائين. شير محمد ناجيءَ جي شروع ۾ سياست سان ڪا به دلچسپي نه هئي. سڄو زور سماجي ڪمن ۽ ناجيه جماعت جي اجتماعن تي هوندو هئس. درگاهه لوار شريف جو آخري غير تڪراري گادي نشين پير گل حسن به کيس گھڻو ڀائيندو هو. هو کيس نالي سان سڃاڻندو ۽ زيارت لاءِ ايندڙ سندن ڳوٺ جي مريدن کان شير محمد جو ضرور پڇندو هو.
سرائي شير محمد کي سياست ۾ ذوالفقار علي ڀٽي آندو. ايوب خان جي ڪابينا کي خيرباد چوڻ کان پوءِ ڀٽي عوامي رابطا مهم شروع ڪئي ته ڳوٺ غلام حسين ٻٽ ۾ به آيو. مرحبائي تقرير شير محمد ٻٽ ڪئي، جنهن ۾ هن تر جي ڪجھه مسئلن جو ذڪر ڪيو ته ڪي قانوني مسئلا به ڇيڙيا. تقرير ۾ هن هڪ فارسي شعر پڙهي، ان جي تشريح ڪئي ۽ تمثيلي نقطن کي نروار ڪيو. ڀٽو صاحب سندس تقرير مان ڏاڍو متاثر ٿيو ۽ هن پنهنجي خطاب ۾ ناجي ٻٽ جي تعريف ڪندي چيو ته “مون کي حيرت آهي ته ڪنڊاون لوڙهن واري هن ننڍڙي ڳوٺ ۾ هيڏي دماغ وارو ماڻھو رهي ٿو.” ان موقعي تي هن ڀٽي صاحب کي سندس مرحوم ڀاءُ امداد علي خان ڀُٽي جا اُن ئي ڳوٺ جي هڪ ماڻھوءَ ڏانهن لکيل خط ڏيکاريا. ذوالفقار علي ڀٽو پنهنجي مرحوم ڀاءَ جا هٿ اکر ڏسي روئي پيو. چيائين “هي رڳو پ پ ڪارڪنن جو ڳوٺ ناهي پر هي منهنجي ڀائرن جو ڳوٺ آهي.” ان کان پوءِ ناجي ٻُٽ کي پ پ يونٽ صدر مقرر ڪيو ويو. ڀٽو ملڪ جو صدر ٿيڻ کان پوءِ به سندن ڳوٺ آيو ۽ اُن ڀيري به هن ناجي ٻُٽ جي صلاحيتن جو اعتراف ڪندي کيس مخاطب ٿي چيو “چڱو جو مون سان اليڪشن خان بهادر کهڙي وڙهي، جيڪڏهن توکي اميدوار بيهارين ها ته مان نه کٽي سگھان ها...”
4 اپريل 1979 کان وٺي زندگيءَ جي آخري ڏينهن تائين ناجي ٻٽ، ڀٽي جي ايثال ثواب جي لاءِ روزانو خيرات ڪندو رهيو. ائين نه هو ته ڪو هو روزانو ديڳيون لاهيندو هو، بس پاڙي جا ڪجھه ٻار گڏ ڪري انهن کي طاهري ڀَت کارائي دعا گھري گھر روانو ڪندو هو. ڀٽي جي ڦاهيءَ کان پوءِ ڇهن مهينن تائين روزانو قرآن جو ختم ڪڍندو رهيو. چون ٿا ته قرآن پاڪ ناظره پڙهندو هو پر ايترو تڪڙو پڙهندو هو جو چوڏهن پندرهن سيپارا ٻن اڍائن ڪلاڪن ۾ پڙهي پورا ڪندو هو، باقي اڌ قرآن سڄي سنگت کي پڙهڻو پوندو هو. ڪجھه سيپارا حفظ به ٿيل هئس.
پڇاڙي وارن پنجن ورهين ۾ وڏي رنگ ۾ اچي ويو هو. اڪثر ماڻھو پوڙهائپ ۾ آدم بيزار ٿي پوندا آهن پر هن اچي نوجوانن تي آر رکيو: ڪچهريون، مارڪا ۽ ڊاڙ ٺڪاڙ ... نوجوانن جي خدمت ايئن ڪري ڄڻ اهي دس تان آيل هجن. هوندا سڀ ڀاڻيجا، ڀائٽيا ۽ سوٽن ماساتن جا پٽ هئس يا انهن جا سنگتي ساٿي. ڪچهريءَ مان ڪو ماڻھو کٽل هوندو ته اصل وهلور پيو ويندو: “ڇو ڀلا فلاڻو همراهه اڃا نه پهتو آهي، خير ته اٿس نه...؟” هر هر سندس پڇائون ڪندو. نوجوان اوطاق ۾ ويٺا هوندا، هي ماني کڻي ايندو. ڇوڪرا چوندس: ماما اسان جي گھر ماني رکيل آ، اها وڃي کائينداسين يا ڪو چوندس: چاچا، مان گھران کائي آيو آهيان ته هي چوندو: گھران کائي آيا آهيو ته به هتي کائو، جي گھر ماني رکيل اٿوَ ته اها به وڃي کائجو پر منهنجي ماني اوهان کي کائڻي پوندي.
ناجي ٻٽ پاڻ ته زندگيءَ ۾ ڪو به نشو نه ڪيو پر پڇاڙيءَ ۾ اهڙو موالي دوست ٿيو جو نه ڪو ٿيو، نه ٿيندو. مختلف قسم جون دٻليون کيسن ۾ پيل هونديون هيس. ڪنهن دٻيءَ ۾ ناس هوندي ته ڪنهن ۾ نسوار. ڪنهن ۾ پن جون ٻيڙيون پيون هونديون ته ڪنهن ۾ امل ۽ چرس ذري سانڍي رکيل هوندي. جنهن شيءِ جو موالي نظر آيس، ان لاءِ اها دٻلي کلندي هئي. جيئن ته ڳوٺ ۾ اڪثر موالي غريب هوندا هئا، جن لاءِ پنهنجن پئسن مان نشو وٺڻ مشڪل هوندو هو، اهڙن غريبڙن جا اصل ٺٺ ٿي ويا. ٻاڙائيءَ واري صورتحال ۾ اهي ڪو نه ڪو بهانو بڻائي صدا هڻندا هئا ته سندن مشڪل حل ٿي ويندي هئي. اها سخاوت ئي سندس اجل جو ڪارڻ بڻي. 1985 ۾ هن سائيڪل ڇڏي ياماها موٽر سائيڪل ورتي. ان تي لاڙڪاڻي کان ڳوٺ اچي رهيو هو جو چنا پل تي ايڪسائيز پوليس سندس تلاشي ورتي ته هن وٽان قسمين قسمين دٻليون هٿ آيون. هڪ دٻليءَ ۾ چرس ذري به پئي هئي، نه سير نه پاءُ، نه آنو، نه اڌ آنو. تن ڏينهن شهرن ۾ اڏا سرعام هلندا هئا، جيڪي مڻين مُنهن منشيات هلائيندا هئا پر قانون جي رکوال اهلڪارن کي ناجي ئي وڏو ڏوهاري سمجھه ۾ آيو، ان ڪري کيس گرفتار ڪري لاڙڪاڻي کڻي ويا. جيئن ته هي به ڊڄڻ وارو ماڻھو نه هو ۽ اهلڪارن جي مودبانه گفتگو به جڳ کي ساري پئي آ. ٿي سگھي ٿو ته هن مزاحمت ڪئي هجي ۽ اهلڪار جي ڪنهن ڳجھي ڌڪ ۾ سندس ساهه جو پکيئڙو پرواز ڪري ويو.
هي اهو زمانو هو جڏهن پ پ اڳواڻ پنهنجون ضمانتون ڪرائڻ مان فارغ نه هوندا هئا، تن هن غريب ۽ سچي ڪارڪن جي وارثن جي ڪا به مدد نه ڪئي. سندن وارثن ايڪسائيز اهلڪارن خلاف ڪيس داخل ڪيو، جنهن ۾ هنن مشهور وڪيل محمود شاهه جون خدمتون حاصل ڪيون. محمود شاهه جوابدار ڌر کان پئسا وٺي هن صوفي منش جو خون ئي لوڙهي ڇڏيو.