شخصيتون ۽ خاڪا

سامي سُهاڳي

اقرار پيرزادي جي ھن ڪتاب ۾ مختلف شخصيتن تي 56 خاڪا لکيل آھن. اقرار جي نج ڳوٺاڻي ٻولي، پھاڪن جو استعمال، ڳوٺن جو لکيل ڳالھيون، يادون، اٿڻ ويھڻ، ميل ملاقاتون، سنڌ جي ريتن رسمن، ميلن ملاکڙن، ڀاڳين، چورن، ڌاڙيلن، استادن، شاگردن، موالين، راڳين، طبلي نوازن، سازندن، لطيف جي عاشقن، شاعرن، مولودين، سگهڙن، پوليس وارن، نانگ منڊيندڙن، جهاڙ ڪندڙن، ملاحن، پاتڻين، موھن جي دڙي، ٻلھڙيجي، سنڌ جي ڪچي ۽ پڪي، سنڌو درياءَ، سنڌ جي پوکن، فصلن، سنڌ جي دردن جا داستان آھن ھن ڪتاب ۾. ٻيو تہ ٺھيو پر ڳوٺن جي ڪلاسيڪي گارين، گاريل مردن ۽ ماين کي ھن ڪتاب ۾ منفرد نموني پيش ڪيو اٿس جيڪا ليکڪ جي سچائي ظاھر ڪري ٿي.

Title Cover of book سامي سُهاڳي

استاد ملوڪ عباسي؛ سگھڙائپ ۽ سنڌي ثقافت جو مجدد

اسان جي ڳوٺ ۾ مڱرين فقيرن جي ڪاڄن تي سگھڙن جي محفل ڏسڻ وٽان هوندي هئي. سگھڙ ثقافتي ويس وڳا ڪري اسٽيج تي پلٿي ماري ويهندا ۽ جوڙي جوڙي ٿي فن جو مظاهرو ڪندا هئا. ويٺلن مان ٻه سگھڙ اٿي هڪٻئي جي سامهون اچي بيهندا؛ هڪڙو چئي بس مس ڪندو ته ٻيو شروع ٿي ويندو هو. هڪڙي جوڙي ويندي هئي ته ٻي اچي وارو وٺندي هئي، ايئن رات وهامي ڏينهن ٿي ويندو هو.
سگھڙن جي محفل ۾ هر رنگ هوندو هو: الله، رسول، پنجتن پاڪ ۽ بادشاهه پير جي ثنا. نبين، ولين، پيرن فقيرن جي ڪرامتن جا منظوم قصا، سنڌ جا رومانوي داستان ۽ لوڪ ڪهاڻيون، سورهن سخين ۽ ڏهن ڏاتارن جي شان ۾ ڪلام سان گڏ مجازي رنگ ۾ مزاح جي چاشنيءَ وارا شعر، وچ وچ ۾ سوکڙي (ڳجهارت) به اچي ويندي، پوءِ ته هرڪو ان کي ڀڃڻ ۾ مصروف ٿي ويندو: ڪو پکين جا نالا کڻندو، ڪو ذاتيون ڳڻائيندو، ڪو شهرن، ڪو جانورن، ڪو انساني عضون ته ڪو وٿن ۽ وکرن جا نالا کڻندو. مان ته سگھڙن جي قابليت تي حيران ٿيندو هئس ته انهن کان پنهنجي ديس جي ڪابه ڪنڊ، ڪو به وکر ۽ ڪا به ڳالھه ڳجهي ڪانهي.
سگھڙن جي محفلن جو صدر ۽ ڪاروائي هلائيندڙ ساڳيو ئي ماڻھو استاد محمد ملوڪ عباسي هوندو هو، جنهن تعلق مهين دڙي واري تر سان هو. جهڙو نالو هئس، اهڙو ئي ملوڪ هو. سگھڙ شروع ٿيندا هئا ته بس ڪرڻ جو نالو ئي نه وٺندا هئا. هڪ لحاظ کان اهي استاد جو استحصال ڪري ويندا هئا، جو کيس سڀني کان آخر ۾ شعر پڙهڻو پوندو هو، تيستائين گھڻا ماڻھو وڃي چڪا هوندا هئا پر ايترو ضرور هو ته اڪثر سگھڙ گھڻو ڪري پنهنجي استاد ملوڪ جا ئي شعر چوندا هئا.
استاد محمد ملوڪ عباسي 4 آگسٽ 1944ع تي ڳوٺ محمد خان ڪلهوڙو ۾ پيدا ٿيو. اهو ڳوٺ سندس پڙڏاڏي جي نالي تي موهن جو دڙو- باڊهه روڊ تي ملان ساريا ڀرسان آباد آهي. اهي تر ۾ تسرا ڪلهوڙا سڏبا آهن. ڪلهوڙا ٺيٺ سنڌي آهن، عباسين جي حڪومت اچڻ کان به گھڻو اڳ هي سنڌوءَ جي ٻنهي ڪنڌين تي ويٺل هئا. ڪلهوڙا عباسي ڇو ۽ ڪيئن ٿيا؟ ان سان في الحال پنهنجو ڪو مطلب ناهي. استاد ملوڪ ڪلهوڙو يا تسرو سڏائڻ بدران عباسي سڏائڻ پسند ڪيو پر تر ۾ ملوڪ تسرو ئي سڏبو هو. شڪل شبيهه ۾ به سراسر سنڌي هو ته ويس به سنڌ ديس وارو هوندو هئس: قداور مڙس، موڪرو منهن، ويڪرو سينو، وڏيون اکيون، چاپئين ڏاڙهي، وڏا شهپر، کسي ڳلي واري ڊگھي قميص، ملهن واري ويڪري شلوار، ڪلهن ۾ اجرڪ ۽ مٿي تي بوسڪيءَ جو پٽڪو؛ ڪنهن ڏي رڳو ابتي اک کڻي نهاري ته ڏيل ئي ڏاري وجهي پر هن ڏاڍ مڙسي ڇڏي فقيري کنئي، ان ڪري ميڻ کان به نرم هو. صوفين وانگر ملڻ جلڻ ۾ صفا ڀلو، هر ڪنهن سان هٿ جوڙ، هر ڪنهن سان نياز نوڙت، هر ماڻھوءَ کي ٻٽا ٻٽا ٻَک ۽ ڳراٽڙيون، اخلاق ۽ ادب جو پتلو- ڀٽائيءَ جي هِن سٽ جي هوبهو تصوير:
اُٿينِ گھڻي ادب سين، ڳالهائين نرم...
هر ماڻهوءَ کي ڀاڪر ۾ ڀري هي جملو چوندو هو ”آهين ته منهنجو نه!” چون ٿا ته اڌ وهيءَ ۾ اهو رنگ لڳس نه ته جوانيءَ ۾ ٺاهوڪو چور هوندو هو. مڙس کي اڍائي هٿ ڳن واري اڇي ڪهاڙي سدائين ساڻ هوندي هئي. محمد ملوڪ، واحد بخش ۽ رانجهن تسري جو جوڙ هوندو هو. اصل مڙسن جي رات هئي. تر ۾ ڀاڳين جا کنڌا کڻي ڇڏيائون. مال ٻڌڻ ۽ گھرن کي کاٽ هڻڻ جا ته ماهر هئا پر ٻين چورن کان چوري ڪيل مال به ڦري وٺندا هئا. ڪيترن ئي چورن سان اهڙي ڪار ڪيائون. چور پري کان شڪار ڪري دس جهاڳي جيئن ئي هنن جي جوءِ ۾ پهچن ته سٽجي وڃن. اهڙي ئي هڪ چڪريءَ دوران محمد ملوڪ تر جي ڏنگي چور قادن عرف قادي شيديءَ هٿان سخت زخمي به ٿي پيو هو. ڪيترائي ڀيرا پوليس ٻڌس. مارون کاڌائين، چالان ٿيو پر همراهه نه مڙيو، جيئن ٿڌ تيئن وڌ. هڪ دفعي گرفتار ٿيو ته پٺيان سندس والد صالح عباسي گذاري ويو. ان واقعي جو مٿس وڏو اثر پيو ۽ پوءِ چوري ڇڏي ڏنائين.
1975ع ڌاري همراهه هفتي کن لاءِ ڪنهن ڪم ڪار سانگي ڪاڇي ويو، جتي سندس ڪچهري اهڙن سالڪ سگھڙن سان ٿي، جن وٽ جلال کٽيءَ جي ڪلام جو وڏو ذخيرو موجود هو. هن کي جلال کٽيءَ جي سينگار وارن بيتن تمام گھڻو متاثر ڪيو. هڪ هفتي جي ورونهن سندس زندگي ئي تبديل ڪري ڇڏي. لوڪ ادب سندس هٺ ختم ڪري ڇڏيو. ان وقت اسان جي تر ۾ سگھڙ ته تمام گھڻا هئا پر وٽن ڳجهارت کان سواءِ ٻيو فن بنهه نه هو.
استاد ملوڪ سگھڙ مريد زهراڻي سونهري پل واري جو شاگرد ٿيو. مريد ڪو وڏو شاعر نه هو، باقي ڳجهارتن ڳولڻ جو ماهر هو. ڪا به ڏٺ يا پرولي جڏهن ٻيا سگھڙ ڀڃي نه سگھندا هئا، تڏهن مريد زهراڻيءَ سان رابطو ڪندا هئا ۽ هُو هڪ ئي ڌڪ هڻندو هو ته وهوا ٿي ويندي هئي. استاد ملوڪ عباسيءَ جو چوڻ هو ته “استاد وٺڻ ضروري آهي، استاد فقط دعا ڏيندو آهي، باقي ماڻھوءَ کي ڪم پاڻ ڪرڻو پوندو آهي.” حقيقت ۾ استاد ملوڪ ظاهري شاگرديءَ وارو ڌاڳو مريد زهراڻيءَ کان ٻڌرايو پر سندس روحاني استاد جلال کٽي هو، جنهن سان کيس تمام گھڻي عقيدت هئي ۽ وڏي احترام سان سندن نالو کڻندو هو. سينگار وارن بيتن ۾ مٿس جلال کٽيءَ جو واضح اثر واضح آهي:
حسن شان حيران لکين ٿيا، مانجهي مير ملنگ،

وهه وا رات به راول رنگ.
پردو صحابي پاڪ پري ٿو، جهرمر جهومن جهنگ،

وهه وا رات به راول رنگ.
پٽ پٽيهر پوش هزاري، ڏوڏر ڏاڙهون ڏنگ،

وهه وا رات به راول رنگ.
ڏهه ڏهه پيرا ڏور پري کان، وار وجهن پيا ونگ،

وهه وا رات به راول رنگ.
عاشق گل عباسيءَ جهڙا، ناز نهوڙيا ننگ،

وهه وا رات به راول رنگ.
***
پرين پاتيون جڏهن جهاتيون، ڪهن ڪاتيون اکيون آتيون، عجب عاليشان
ڪيني ڪاريون، ڍولڻ ڍاريون، ڇڏن ڳاريون، وڃن ماريون، نين ڪري نيشان
چشمن چهٽيون پوءِ نه هٽيون، ٻڌن پٽيون، وٺن وٽيون، مئي تي هيون مستان!
روئي رٺيون، اکيون اٺيون، سانوڻ سٺيون، ماکيءَ مٺيون، ڀڄايو برستان.

استاد ملوڪ پوءِ پنهنجون سموريون صلاحيتون فن لاءِ وقف ڪري ڇڏيون ۽ ان لاءِ هن کي ٻيڻي ٽيڻي محنت ڪرڻي پئي: هن نه رڳو لوڪ ادب جي سمورين صنفن تي طبع آزمائي ڪئي پر ان سان گڏ سگھڙن جا ميلا به مچايا. هن سڄي سنڌ مان لوڪ ادب سان چاهه رکندڙ ماڻھو ڳولي لڌا، انهن کي همٿايو ۽ اتر سنڌ مان ذري گھٽ ختم ٿي ويل سگھڙائپ واري فن کي نئين سر جياريو. هن سنڌ سگھڙ ڀلائي تنظيم قائم ڪئي، جنهن جو پاڻ تاحيات صدر رهيو. تنظيم رجسٽر ڪرائڻ ۾ مشهور ليکڪ ۽ محقق ڊاڪٽر درمحمد پٺاڻ جو ساڻس مڪمل ساٿ ۽ سهڪار شامل رهيو. استاد ملوڪ عباسي پهرين سگھڙ جي حيثيت سان پي ٽي وي تي پروگرام ڪيو، جنهن جو پروڊيوسر اعجاز عليم عقيلي هو، جنهن بعد ان پروگرام ۾ سنڌ جي ڪيترن ئي سگھڙن کي نمائندگي ڏني وئي. استاد چند سالن اندر سڄي سنڌ ۾ پنهنجا سوين شاگرد ٺاهيا، جن لوڪ ادب ۾ پنهنجي حيثيت باقاعده مڃرائي، انهن مان ڪجھه ته کانئس عمر ۾ به وڏا هئا پر جيئن ته استاد محنت ڪري فن کي جياريو هو، تنهن ڪري اهي خوشيءَ سان سندس چرن ڇهي شاگرد ٿيا. سنڌ جا تمام سٺا سريلا سگھڙ لقمان کوکر، مٺل جهتيال، روشن ڪوري، غلام رسول کوکر، شفن چنو، ديدار سيال، رحمت الله عباسي، محمود حسين شر، رحيم بخش سومرو، الهڏنو دايو، قائم الدين سهتو، ڏاڍو ڏتل ابڙو، عبدالحليم سومرو، محمد سومر سومرو، سليمان کوسو، اميد علي ماڇي، منظور سوهو، هادي بخش چنو ۽ ٻيا ڪيترائي سندس ڌاڳي ٻڌا شاگرد آهن.
1992ع ۾ سندس پيارن شاگردن لقمان کوکر، منظور سوهو ۽ ٻين استاد سان بغاوت ڪري پنهنجي ڌار تنظيم قائم ڪئي. ان جو وڏو سبب اهو هو ته استاد پاڻ سان گڏ پنهنجي شاگرد محمدمٺل جهتيال کي کڻندو هو، جو وٽس موٽر سائيڪل هئي. لقمان کوکر سمجهيو ته کيس گھربل اهميت نٿي ڏني وڃي، سو هن پنهنجي يارن دوستن آڏو استاد خلاف شڪايتن جا انبار لڳائي ڇڏيا. اهي جڏهن استاد کان شاگرد جي ناراضگيءَ جو سبب پڇندا هئا ته هي کلي چوندو هو ته لقمان ‘اجايو’ رٺو ٿو وتي. ان تي لقمان هي شعر ٺاهيو:
ڀري ٻيڙيءَ ۾ ڄڻ اسان بار هئاسين،
نه ڪنهن جا سڃاتل نه ڪنهن جا يار هئاسين،

ڏئي ننهن نڙيءَ تي گُھٽي تن گھٽيو آ،
اڃا ڀي چون ٿا ته اجايو رٺو آ.

جواب ۾ استاد ملوڪ به هڪ شعر ٺاهيو هو:
جن جو مان استاد تن جو يار ناهيان!؟
اکيون کوليو ظالم، ننڍو ٻار ناهيان.

ستت ئي ناراض شاگردن کي ڳالھه سمجھه ۾ اچي وئي، پوءِ هنن سڄي سنڌ جي دوستن جو ميڙ وٺي پنهنجي استاد کي پرچايو.
استاد ملوڪ عباسيءَ جا پنهنجا حياتيءَ ۾ اٺ ڪتاب شايع ٿيا ۽ تقريباً ايترن ئي ڪتابن جو اڻ ڇپيل مواد سندس پونئيرن وٽ موجود آهي. استاد کي اهو اعزاز حاصل آهي ته هي پهريون سگھڙ هو، جنهن جو سندس حياتيءَ ۾ ڪتاب شايع ٿيو، نه ته هن کان اڳ ڪنهن به سگھڙ جو اُن جي زندگيءَ ۾ ڪتاب شايع نه ٿيو هو. ان بعد ٻين سگھڙن به پنهنجا ڪتاب آندا. استاد جي ڪتابن مان “گلشن ڏور”، “موتي مور ملوڪ جا”، “موتين مٺ ملوڪ جي”، “منهن مٿانهان جن جا” ۽ “ماڻڪ موتي ملوڪ جا” شايع ٿي چڪا آهن. سندس ترتيب ڏنل هڪ ڪتاب “موتين مالها ملوڪ جي” اڃا تائين شايع نه ٿي سگھيو آهي. استاد ملوڪ عباسي کي شهباز ايوارڊ، سچل ايوارڊ، ٻيڙو فقير ميڊل ۽ سهڻي ميهار ميڊل سميت ڪيترن ئي انعامن اڪرامن ۽ اعزازن سان نوازيو ويو.
1984ع ۾ هن کي تنظيم فڪر و نظم جي ليٽر پيڊ تي ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ جو خط موصول ٿيو، جنهن ۾ کيس مبارڪ ڏيندي ٻڌايو ويو هو ته صدر ضياءَ کيس لوڪ ادب جي خدمت تي صدارتي ايوارڊ ڏيڻ چاهي ٿو پر استاد ملوڪ اهڙي ايوارڊ وٺڻ کان انڪار ڪيو.
مقامي سطح تي استاد ملوڪ مرحوم غلام حسين ۽ الطاف انڙ جو ساٿاري هو. هن سندن اليڪشن ورڪ به ڪئي ته انڙن جي ساراهه ۾ نظم به لکيا، جنهن تي تر جا ترقي پسند مٿس تنقيد ڪندا رهندا هئا. حالانڪ کوڙ سارا ناميارا ترقي پسند ڪارڪن ۽ ليکڪ پاڻ به انڙن جي حمايت ۾ آرٽيڪل لکندا رهندا هئا. ان کان علاوه غريبن جي حقن جي دعويدار وڏي جمهوري پارٽي به انڙن کي پارٽي ٽڪيٽ ڏيڻ جي سخاوت ڪندي رهندي هئي. 1994ع ۾ انڙ خاندان، استاد ملوڪ ۽ مٺل جهتيال کي پنهنجي خرچ تي عمرو ڪرايو. ان حوالي سان هن منظوم سفرنامو به لکيو، جنهن ۾ انڙ خاندان ۽ منور عباسي سميت دوستن، گھڻ گھرن، مٽن مائٽن، شاگردن ۽ سعودي عرب ۾ پنهنجي ميزبانن جا نالا کڻي انهن لاءِ دعائون گھريون اٿائين.
استاد ملوڪ جي شاعريءَ ۾ مذهبي رنگ جابجا ڏسي سگھجي ٿو. پاڻ ملتان جي غوث بهاءُ الحق زڪريا جو خانداني مريد هو، غوثيه جماعت وارن فقيرن سان نهايت احترام وارو رستو هئس، آخري عمر ۾ مذهب سان گڏ ديس ۽ ديس واسين جو درد سندس شاعريءَ ۾ غالب پوندو ويو.
پسي روضو محمد جو، ملوڪ موٽي مران سنڌ ۾،
خدا ڄاڻي مارن سان، مونکي ايڏي عقيدت آ.

پنهنجي ڪتاب “منهن مٿانهان جن جا” ۾ ڌرتيءَ ۽ قوم لاءِ قربانيون ڏيندڙ اڳواڻن سائين جي ايم سيد، ذوالفقار علي ڀٽي، فاضل راهو وغيره جو خاص طور ذڪر ڪيو اٿس. بينظير ڀٽو جي دور ۾ جڏهن سائين جي ايم سيد ۽ ٻين قومپرستن کي جيلن ۾ وڌو ويو، تڏهن محترمه سان هيئن مخاطب ٿيو :
پراون جي خاطر، تون پنهنجا ٿي مارين
نه ڪِي دوست دشمن سڃاڻي سگھين ٿي.

استاد ملوڪ برادريءَ جي سردار طور منور عباسيءَ جو تمام گھڻو احترام ڪندو هو ۽ چوندو هو “منور اسان جو پڳدار آ، ان جي عزت ڪرڻ اسان تي فرض آهي، جڏهن اسان ذات وارا ئي سندس عزت نه ڪنداسين ته ٻيا ڪيئن ڪندا؟” توڙي جو استاد عباسي- ڪلهوڙا تنظيم جو ميمبر به نه هو، ان جي باوجود تنظيم سندس پنجن مان ٽي ڪتاب پنهنجي خرچ تي شايع ڪرايا ۽ هر سال لوڪ ادب تي ڇهه ايوارڊ به ڏئي ٿي.
اڳ ۾ به عرض ڪيم ته استاد ملوڪ هٺ ۽ وڏائيءَ کي هميشه لاءِ ختم ڪري ڇڏيو هو. هن جو گھڻو اٿڻ ويهڻ باگڙين، جوڳين، ٻاليشاهين ۽ سماج جي ڌڪاريل ماڻهن سان هو. باڊهه جي ڪيترين ئي باگڙياڻين ۽ جوڳياڻين کي ڀيڻ بنايو هئائين، جن مان هڪڙيءَ کيس دانهن ڏني ته مون سان آشنا ناراض ٿي ويو آهي، هلي مون کي پرچائي ڏي. استاد ملوڪ ان مائيءَ سان گڏجي همراهه جي ڳوٺ وڃي پهتو. هڪ جوڳياڻي تي هيئن نظم لکيائين:
منهنجي ڀيڻ پياري، ٿي رلي راڄ راڻي،
پني پيٽ پالي ٿي، جيجل جوڳياڻي،
ڏکاري ٿي ڏسجي، ڪتن تنگ ڪئي آ،
جوڳڻ جنگ ڪئي آ، سهڪي ٿي ساڻي.

منهنجي به ساڻس نيازمندي هئي، جڏهن به استاد نظر اچي ويندو هو، اهو ڏينهن ساڻس ڪچهريءَ ۾ گذاري ڇڏيندو هئس. سن 1989ع ۾ جيئي سنڌ تحريڪ سائين جي ايم سيد جي گرفتاريءَ خلاف جيل ڀريو تحريڪ شروع ڪئي جنهن ۾ مون به ارشاد سوهي سان گڏ لاڙڪاڻي ۾ گرفتاري ڏني. اسان کي پوليس ڊرگھه ٿاڻي تي رکيو، جتي رهڻ لاءِ هڪ کليل جاءِ ڏني وئي ۽ شهر جي هوٽل تي وڃي چانهه پيئڻ جي به اجازت مليل هئي، جتي استاد ملوڪ پنهنجي شاگرد منظور سوهو سان گڏجي اسان جي ملاقات لاءِ آيو هو. اسان کين چانهه پيارڻ لاءِ ڊرگھه شهر جي هڪ هوٽل تي وٺي وياسين، جتي شهر ۽ آسپاس جا ماڻھو وڏي تعداد ۾ موجود هئا. استاد کي سڃاڻي ساڻس اچي مليا. استاد عوامي مقبوليت ماڻي چڪو هو، جتي به ويندو هو، اتي عزت پلئه پوندي هيس.
آخري عمر ۾ هن شاهه جي رسالي جو مطالعو شروع ڪيو ۽ ڏينهون ڏينهن سندس شاعريءَ ۾ پختگي ايندي وئي:

الله ڏسان اکين سان، سدا سنڌ سکي
رهي ڪا نه راڄ ۾، ڪا دائي در دکي،
مور نه پسان ملوڪ چوي، هاڻي ڏاج ڏکي
ڪائي ڀيڻ بکي، مونکي سائين نه ڏيکارين سنڌ ۾.

استاد ملوڪ کي ٽن پٽن ۽ ٽن نياڻين جو اولاد آهي. سندس ٽيئي پٽ ممتاز علي، غلام شبير ۽ محمد علي سگھڙ شاعر آهن جن مان ممتاز علي شڪل شبيهه توڙي اٿڻ ويهڻ ۾ پيءُ جي سڪ لاهي ٿو. استاد ملوڪ عباسي 1993ع ۾ وفات ڪئي. چوونجاهه ورهين جي ڄمار ۾ هن لوڪ ادب جي حوالي سان جيڪو ڪم ڪيو آهي، اهو کيس صدين تائين زندهه رکندو.
***