شخصيتون ۽ خاڪا

سامي سُهاڳي

اقرار پيرزادي جي ھن ڪتاب ۾ مختلف شخصيتن تي 56 خاڪا لکيل آھن. اقرار جي نج ڳوٺاڻي ٻولي، پھاڪن جو استعمال، ڳوٺن جو لکيل ڳالھيون، يادون، اٿڻ ويھڻ، ميل ملاقاتون، سنڌ جي ريتن رسمن، ميلن ملاکڙن، ڀاڳين، چورن، ڌاڙيلن، استادن، شاگردن، موالين، راڳين، طبلي نوازن، سازندن، لطيف جي عاشقن، شاعرن، مولودين، سگهڙن، پوليس وارن، نانگ منڊيندڙن، جهاڙ ڪندڙن، ملاحن، پاتڻين، موھن جي دڙي، ٻلھڙيجي، سنڌ جي ڪچي ۽ پڪي، سنڌو درياءَ، سنڌ جي پوکن، فصلن، سنڌ جي دردن جا داستان آھن ھن ڪتاب ۾. ٻيو تہ ٺھيو پر ڳوٺن جي ڪلاسيڪي گارين، گاريل مردن ۽ ماين کي ھن ڪتاب ۾ منفرد نموني پيش ڪيو اٿس جيڪا ليکڪ جي سچائي ظاھر ڪري ٿي.

Title Cover of book سامي سُهاڳي

استاد شرافت علي خان: شام چوراسي انگ ۽ لوڪ موسيقيءَ جو امتزاج

ڪلاسيڪل راڳ جي حوالي سان دنيا تي راڄ ڪندڙ شام چوراسي گھراڻي جو پڳدار خانصاحب استاد شرافت علي خان به ان منزل ڏانهن اسهي ويو، جتان ڪو به واپس ناهي وريو. ها، موت انسان تي اوس اچڻو آهي، امير هجي يا غريب، شاهه هجي يا گدا، نواب هجي يا فقير، هر ڪنهن کي موت جو ذائقو چکڻو آهي. هي جهان هلڻهارو آهي. خالق سنجھه صباح ڪنهن کي به ڪوٺي سگھي ٿو. هن فاني جهان ۾ ڪنهن کي به ڪل ڪانهي ته سندس زندگيءَ جو پکيئڙو ڪنهن وقت ٿو اڏار ڪري پر انسان جو ڪيل ڪم ۽ ڪردار موت کي مات ڏئي سگھي ٿو. استاد شرافت علي خان جو ڪلاسيڪي موسيقيءَ تي ڪيل ڪم به کيس يقيناً صدين تائين زنده رکندو.
هن خطي جي ماڻهن لاءِ راڳ وڏي وٿ آهي. راڳ ئي روح جي راحت ۽ قلب جي ڪس ڪوري ڪڍڻ واري سراڻ به آهي. راڳ سان ئي مئل دليون جياري سگھجن ٿيون. راڳ پنهنجي ڪرامت سان پٿر دل انسان کي ميڻ وانگر نرم ڪري سگھي ٿو. هونئن به هن خطي ۾ راڳ تفريح ۽ وندر کان وڌيڪ تصوف جي پرچار جو موثر ذريعو رهيو آهي پر برصغير جي صوفين جو چوڻ آهي ته انساني عادتن ۽ دستور کي درست ڪرڻ جو بهترين ذريعو راڳ آهي ۽ جڏهن ڪو من موهيندڙ ڪلاڪار وڇڙي وڃي ٿو ته دل ۾ سور جي سٽ اُڀري اچي ٿي.
استاد شرافت علي خان 1957ع ۾ دنيا جي مڃيل ڪلاسيڪل فنڪار خانصاحب استاد سلامت علي خان جي گھر ۾ جنم ورتو. هو پنهنجي ٻنهي ڀائرن شفقت علي خان ۽ لطافت علي خان کان وڏو هو ۽ پهريٺي پٽ هئڻ ڪري پيءُ کي گھڻو پيارو هو ۽ هُن مٿس تمام گھڻو ڌيان ڏنو.
ميراثي خاندان رڳو راڳ ئي ميراث آهي. ان ڪري سندن ٻار بلورن بدران راڳ سان ئي راند ڪندا آهن پر شرافت علي خان راڳ سان راند به ڪئي ته عشق به ڪيو. هن راڳ جي تربيت به ورتي ته ان جي پرورش به ڪئي. هن پنهنجو پاڻ کي راڳ ۾ گم ڪري ڇڏيو هو. اهو ئي سبب هو جو هن پنهنجي ڀائرن ۽ سؤٽن وارو رستو نه ورتو ۽ ٽي وي چئنلن جي فرمائشن تي ڌيان ڏيڻ بدران درگاهون ڀيٽڻ شروع ڪيون، ڇاڪاڻ جو اتي راڳ کي عبادت جو درجو حاصل آهي ۽ راڳ جي باريڪين کي سمجھڻ وارا به صوفياڻين خانقاهن تي ئي ملندا آهن. درگاهون ڀيٽيندي لاهور جو هي لعل ۾ پهريون ڀيرو سنڌ پهتو.
منهنجي ساڻس پهرين ملاقات 2002 ۾ سچل سائينءَ جي ميلي تي ٿي. ان وقت سندس چاچو مرحوم ذاڪر علي خان به ساڻس گڏ هو. هُو فقرائن وانگر هڪ کان ٻِي ڪافيءَ تي ڳائيندا رهيا ۽ پوءِ اسان کيس سيد نياز شاهه جي بيٺڪ تي وٺي آياسين، جتي مرحوم انور پيرزادو، قربان پيرزادو، قاسم پيرزادو، منظور معرفاڻي ۽ ٻيا دوست موجود هئا. اتي جڏهن کانئس مختلف راڳن جون فرمائشون ٿيون ته اصل گل وانگر ٽڙي پيو ۽ هن اهي سڀئي فرمائشون پوريون ڪيون. تن ڏينهن منهنجي دوست ميهر پيرزادي جي شادي ٿي رهي هئي. ان شاديءَ جي پروگرام لاءِ جڏهن کيس فون تي دعوت ڏني سين ته هو لاهور کان ٻلهڙيجيءَ پهچي ويو. هفتو کن اسان وٽ رهيو. انهيءَ دوران کيس ٻڌڻ ۽ سمجھڻ جو موقعو مليو.
عام طور اڪثر فنڪار اڳ ۾ محفل ڪري پوءِ ماني کائيندا آهن پر منهنجي ڳوٺ جا وڏڙا ٻڌائيندا آهن ته استاد منظور علي خان ان معاملي ۾ ٻين کان مختلف هو. هو “پهرين طعام پوءِ ڪلام” جو قائل هو. شرافت علي خان ان حوالي سان استاد منظور علي خان کان به ٻه رتيون اڳرو هو. ميهر واري شاديءَ جي ڏينهن شام جو چئين بجي هن موهن جو دڙو گھمڻ جي فرمائش ڪئي. اتان موٽندي ڇهين بجي کيس ماني کارائي سين. اسان جو خيال هو ته هاڻي استاد محفل ڪري پوءِ ماني کائيندو پر جڏهن رات جو ڏهين بجي کيس محفل شروع ڪرڻ جو چيوسين ته هو اهو چئي پڙ ڪڍي بيهي رهيو ته ماني کائڻ کان اڳ راڳ نه ڪندس. استاد محفل هلندي به ٻه دفعا چانهه سان ماني کاڌي. هن جو چوڻ هو ته ڳائڻ جي لاءِ کائڻ ضروري آهي، خالي پيٽ سان ماڻھو راڳ جو مقابلو نٿو ڪري سگھي!! اتي جڏهن هڪ دوست کانئس سندس پسند جي شين بابت پڇيو ته استاد معصوميت سان جواب ڏيندي چيو، “گانا اور کانا” ۽ حقيقت به اها آهي ته هن رڳو ڳاتو ۽ صرف کائڻ واري عياشي ڪئي، باقي منجهس ڪو به عيب نه هو. نه سگريٽ ڇڪيندو هو، نه پان واپرائيندو هو، نه ڪنهن سان گھڻو ڳالهائيندو هو. هر وقت جهونگاريندو رهندو هو، رڳو راڳن سان رهاڻ هوندي هيس. نه ڪا راند ڪندو هو، نه ئي مڌ جو متوالو هو. هر گھڙي ڳائيندو رهندو هو. ان وقت ساڻس گڏ طبلي نواز ارياب خان هو جنهن کي سڄو سڄو ڏينهن استاد سان سنگت ڪرڻي پوندي هئي.
شرافت علي خان کي ڏسي مون کي ڪنفيوشس جو قول ياد آيو، جنهن چيو هو ته “جڏهن ڪو راڳ ۾ مهارت حاصل ڪري پنهنجي هانوَ کي ان مطابق هيري ٿو ته هُو سالم ۽ شريف انسان ٿئي ٿو ۽ سندس هردو سولائيءَ سان ترقيءَ جون منزلون طئي ڪري روحاني خزانو هٿ ڪري وٺي ٿو.”
ها، شرافت علي خان کي ڄمندي ئي سندس آرٽسٽ والد استاد سلامت علي خان ڪومل سرن ۾ سمپورڻ راڳڻيءَ جي ڪن ۾ اذان ڏني هئي ۽ هن جو راڳ سان تنهن وقت کان جيءُ جڙجي ويو هو. شرافت علي خان کي پنجاب کان وڌيڪ سنڌ ۾ محبت، مڃتا ۽ عزت ملي. هن سنڌ جي ڪيترين ئي درگاهن تي حاضري ڀري. سچل جي ديس درازا ۽ حاڪم شاهه پَٽ واري وٽ ته اڪثر ايندو رهندو هو. ان کان علاوه هن گھوٽڪيءَ جي انور شاهه، ناري جي ولي محمد تراب سميت ڪيترائي ميلا ڪيا. استاد سلامت علي خان جتي پڪي راڳ ۾ مخصوص انداز سبب ڪلاسيڪي موسيقيءَ جي دنيا ۾ نالو ڪمايو، اتي هن ملتاني ڪافي ڳائي عوامي مقبوليت ماڻي. هن کي پنهنجي والد جيان ملتاني ڪافيءَ تي وڏي دسترس حاصِل هئي. خواجا غلام فريد جا ٻول شام چوراسي گھراڻي جو انگ ۽ لوڪ موسيقيءَ جو امتزاج ماڻھوءَ کي ونگ وجھڻ لاءِ ڪافي آهي.
شرافت علي خان پوءِ جڏهن به لاهور کان سنڌ آيو ته اسان جي ڳوٺ ٻلهڙيجي ضرور آيو. هڪ دفعو هو ڪنهن شاديءَ جي دعوت تي شهدادڪوٽ آيو ۽ اتان اسان جي هڪ دوست ۽ موسيقيءَ جي شوقين عبدالستار ڌوتئي سان گڏجي اسان وٽ آيو. ان ڏينهن سخي شاهه جمال جي درگاهه تي سومر رات جي محفل هئي، جنهن ۾ مقامي فقراءَ شريڪ ٿيندا آهن. استاد شرافت علي خان يادگار محفل ٻڌائي. انهيءَ محفل ۾ هن شاهه سائينءَ جون ٻه وايون “جادو لائي ويا جيءَ ۾” ۽ “ڪيچي قول ڪري ويا” ٻڌايون جيڪي اسان وٽ رڪارڊ ٿيل آهن. توڙي جو محفل ۾ گھور نه برابر پئي پر هن روايتي فنڪارن وانگر ڪو به ماڻو نه ڪيو ۽ پرهه ڦٽيءَ تائين سرن جي ورکا ڪندو رهيو.
اهڙي نموني هڪ ڀيرو شڪارپور جي ڪلاسيڪل فنڪار استاد وريلداس جي دعوت تي سندس استاد خانصاحب هادي بخش ميمڻ جي ورسيءَ ۾ شرڪت لاءِ آيو ۽ اتان ٻلهڙيجي پهتو. لاهور جو هڪ نوجوان طبلي نواز به ساڻس گڏ هو. ان ڏينهن اسان ڳوٺ جا پنجويهه ٽيهه ڄڻا مرحوم انور پيرزادي جي اڳواڻيءَ ۾ ڪچي پنهنجي ٻنين ڏانهن مڇيءَ جي شڪار تي سنبريا بيٺا هئاسين. خانصاحب جي پهچڻ سان سنگت جي خوشي ٻيڻي ٿي ويئي. پتڻ تي پهچڻ مهل استاد ٻڌايو ته هو زندگيءَ ۾ پهريون ڀيرو ٻيڙيءَ تي سوار ٿي رهيو آهي. پرار تي پهچي واريءَ ۽ گپ جي پنڌ جا ٻه ميل جهاڳي جانيئڙي سنڌيءَ جي لانڍي ءَ تي پهتاسين. ڪچي ۾ استاد کي وڏو مزو آيو. رات جو بار بار اها ڳالھه پيو ڪري ته “مان هيئن آسمان به پهريون ڀيرو ڏسي رهيو آهيان.” ڪچي جا ماڻھو اڃا تائين بجليءَ کان محروم آهن پر اها چانڊوڪي رات هئي. ڪچي جي مختلف ڳوٺن کان ڪجھه سنگيت پريمي به اچي ڪٺا ٿيا هئا. ان محفل ۾ شرافت علي خان مڪمل فقيراڻو رنگ اختيار ڪيو. هن بلهي شاهه، حسين شاهه، خواجا غلام فريد، سچل سائين، مهدي شاهه، ولي محمد بو تراب ۽ عثمان فقير سانگيءَ جون سرائڪي ڪافيون ٻڌايون ۽ جڏهن سچل سائينءَ جي ڪافي “سئيان ميڏي دل تي ماهي ديان جهوڪان” قوالي واري انداز ۾ ڳاتي ته سڄي محفل مدهوش ٿي وئي. ان شاندار محفل جي رڪارڊنگ به اسان وٽ موجود آهي. ان وقت پيرين اگھاڙن ماڻهن وٽان ڀرپور داد ملڻ تي استاد اصل ٻهڪي رهيو هو. سندس چوڻ هو ته سنڌ مذهبي تعصب جو شڪار نه آهي، تڏهن ئي ته هتي عام ماڻھو به راڳين کي دان ۽ داد ڏين ٿا. ان رات جڏهن هو اسان کي ديسڪار ۽ سر سورٺ جو فرق مخصوص آلاپن سان سمجهائي رهيو هو ته مون محسوس ڪيو ته استاد شرافت علي خان فقط راڳ جي ڪري ئي جنم ورتو آهي. هي ٻيون سڀئي ٻن ڏئي فقط راڳن سان رهاڻ رچائيندو رهيو آهي. هو، زماني جي تلخين ۽ بي قدريءَ جا سڀئي روڳ، ڳائڻ سان وساري ٿي ويٺو. هن کي ائين صبح کان شام ۽ رات کان پرهه ڦٽيءَ تائين ڳائيندو ڏسي مون کي رانيل اوڪانيل جا لفظ ياد اچي ويا، هن چيو هو“ڇڏيو ته آئون قوم کي راڳ جو هديو پيش ڪريان، مون کي پرواهه ناهي ته قانون ڪير ٿا ٺاهن، آئون راڳ کي وڌيڪ اهم سمجهان ٿو.”
خانصاحب عبدالڪريم خان ۽ برڪت علي خان کي پسند ڪندڙ هن انمول فنڪار گڙدن جي تڪليف وگھي ٻاونجاهه ورهين جي ڄمار ۾ وڇوڙي جو وڍ ڏئي رات پساهه پورا ڪيا.
***