شخصيتون ۽ خاڪا

سامي سُهاڳي

اقرار پيرزادي جي ھن ڪتاب ۾ مختلف شخصيتن تي 56 خاڪا لکيل آھن. اقرار جي نج ڳوٺاڻي ٻولي، پھاڪن جو استعمال، ڳوٺن جو لکيل ڳالھيون، يادون، اٿڻ ويھڻ، ميل ملاقاتون، سنڌ جي ريتن رسمن، ميلن ملاکڙن، ڀاڳين، چورن، ڌاڙيلن، استادن، شاگردن، موالين، راڳين، طبلي نوازن، سازندن، لطيف جي عاشقن، شاعرن، مولودين، سگهڙن، پوليس وارن، نانگ منڊيندڙن، جهاڙ ڪندڙن، ملاحن، پاتڻين، موھن جي دڙي، ٻلھڙيجي، سنڌ جي ڪچي ۽ پڪي، سنڌو درياءَ، سنڌ جي پوکن، فصلن، سنڌ جي دردن جا داستان آھن ھن ڪتاب ۾. ٻيو تہ ٺھيو پر ڳوٺن جي ڪلاسيڪي گارين، گاريل مردن ۽ ماين کي ھن ڪتاب ۾ منفرد نموني پيش ڪيو اٿس جيڪا ليکڪ جي سچائي ظاھر ڪري ٿي.

Title Cover of book سامي سُهاڳي

مريد، جھانگي ۽ ميرل: ماڇين ۾ معتبر

مريد، جھانگي ۽ ميرل ماڇي اسان جي ڳوٺ جا اوائلي فنڪار هئا. مريد فقير يڪتاري تي ڳائيندو هو. جھانگي پڪواز ۽ ميرل گھاگھر وڄائيندو هو. چوندا اُهي ئي صوفين واريون ڪافيون هئا. ٽنهي جي پنهنجي پنهنجي طبيعت هئي. مريد، فقير هئڻ سان گڏ واڍڪو ڪم به ڪندو هو ته ڳوٺ وارن جو مهاڙ تي مال به چاريندو هو. صبح جو اٿي مال ڪاهي نڪرندو هو، ڊکاڻڪن اوزارن جي هڙ به پـٺاڙن سان ٻڌل هوندي هيس. جھنگ ۾ مال ڇڏي، ڪنهن وڻ جي ڇانوَ ۾ ويهي سڄو ڏينهن واڍڪو ڪم ڪندو رهندو هو. شام جو مال ورائي واپس موٽندو هو ته پاڻ سان گڏ ڏوئيون، مانڌاڻيون، دال منڌيئڙا ۽ ٻيون شيون ٺاهيون کنيون ايندو هو، جيڪي ڳوٺ جا ماڻھو کانئس گھران خريد ڪري ويندا هئا. ڊکاڻڪي ڪم سان گڏ مريد فقير کارا به ٺاهيندو هو، ساڳئي وقت مڇيءَ جي شڪار جو به وڏو شوقين هوندو هو. ٻئي ڀائر مريد ۽ جھانگي پارئي سان گندڻ ماريندا هئا ۽ سڄي سڄي رات درياهه تي ويٺا هوندا هئا. پارئو گودي جهڙو هڪ قسم جو رڇ آهي، جنهن سان گندڻ جو شڪار ڪيو ويندو آهي.
مريد فقير مال تان موٽڻ کان پوءِ هٿ منهن ڌوئي فقير يار محمد جي مئخاني تي اچي ويهندو هو. ان وقت اتي ڪو نه ڪو شوقين ريڊيو چالو ڪيو ويٺو هوندو هو. هي گھڙي کن ريڊيو ٻڌي پوءِ چوندو: “هاڻ جھٽ گھڙي ريڊيو بند ڪر ته مان ٻه ڪافيون چئي وٺان.” ايئن ٻه چار ڪافيون ڳائي حقو کڻي ڪنڊ وٺي ويهي رهندو هو.
فقيرن جا گھر سخي شاهه جمال جي درگاهه ڀرسان آهن. 1936ع کان اڳ اهي شاهه جمال ڳوٺ ۾ به درگاهه جي ڀرسان ئي ويٺل هئا، اهو ڳوٺ درياهه پائي ويو. اتي به درگاهه جا مقرر راڳي ڪريم بخش بِهڻ ۽ مريد فقير هوندا هئا. مريد فقير انتهائي غريب هئڻ جي باوجود پنهنجي برادريءَ جو چڱو مڙس هو. هنن جا باقراڻي، ٻيڙي چانڊئي، حاجي مشوري، ڳيريلي ۽ ڍوڍن (هالاڻي) ۾ ويجھا مائٽ ويٺل هئا، سڀني جو چڱو مڙس مريد ماڇي هو. برادر ۾ جتي به ڪاڄ ٿيندو اتي مريد فقير، اڇو پٽڪو پائي ڏاڍا رنگ روغن ڪري، دهل کڻي پهچي ويندو هو. مايون سهرا ڳائينديون ۽ جھمريون هڻنديون رهنديون هيون ۽ مريد فقير سندن وچ ۾ بيٺو دهل وڄائيندو هو. مائين جي محفلن ۾ گھڻي دلچسپي ۽ مصروفيت جي ڪري برادر جي فيصلن ڦڙن کي گھٽ ٽائيم ڏيئي سگھندو هو، ان ڪري هن اها چڱ مڙسي پنهنجي سؤٽ ميرل ولد هاشم جي حوالي ڪئي پر ڪاڄن تي دل سان دهل وڄائڻ واري ڪرت تيسين بند نه ڪيائين، جيسين سندس هٿن هلڻ نه ڇڏيو.
هاشم فقير جو ڀاءُ جھانگي به مريد فقير وانگر هڏڪاٺ ۾ هيڻو مڙس هو. اڇو پٽڪو ٻڌندو هو. سڄو ڏينهن ٻنيءَ تي هوندو هو. صبح جو ڏسندا هئاسين ته حقو کڻي گھران نڪرندو هو، هڪ ٻڪري سندس پٺيان پئي ويندي هئي ۽ شام جو ساڳي جوڙ سان واپس ورندو هو پر جڏهن فصلن ۾ لابارا پوندا هئا ته کٽ کڻي ٻنيءَ تي رکندو هو. حقو به ساڻ هوندو هئس ته ٻڪري به. چانهه جي طلب ٿي ته ٻڪري ڏُهي اُتي ئي چانهه ڪبي. ماني گھران پهچندي هئي. زرعي مشينري اڃا ڪانه آئي هئي، لابارن کان وٺي بٽئيءَ تائين جھانگي فقير حقي ۽ ٻڪريءَ سان گڏ ٻنيءَ تي هوندو هو. مجال آ جو ڳوٺ اچي. ان دوران نکمڻا دنگئي هاري پنهنجي ٻنين تي ويندا ئي نه هئا، ڪڏهن ڪڏهن چڪر هڻندا هئا. هيڏانهن جھانگي فقير وري ٻنيءَ مان نڪرندو ئي نه هو، ڄڻ ته سڀني جي ٻنين جو سماءُ ڪندو هو. ان جي عيوض هن جي ٻڪريءَ کي هر ڪنهن جي پوک مان ڀيل جي اجازت هوندي هئي. جھانگي ڳوٺ موٽندو ته فقير يار محمد جي مئخاني تي اچي ويهندو هو. جھانگي پڪواز وڄائيندو هو.
ميرل ماڇي سندن سؤٽ هو. هي به سنهڙو سيپڪڙو مڙس هو. ايريگيشن کاتي ۾ مقدم هو. بچاءَ بند تي ڊيوٽي هوندي هيس. بند سان ائين پيار ڪندو هو، جيئن ماءُ پنهنجي ٻار سان ڪندي آهي. ڪنهن به ڌنار کي جرئت نه ٿيندي هئي جو بند تي ڍور چاڙهي، ڀلي ڪنهن ڀوتار جو ماڻھو ڇو نه هجي.
بچاءَ بند جي هيٺان ڪچي سڙڪ هوندي هئي، جنهن تان سواريون گذرنديون هيون ته رڳو ڌوڙ پئي وسندي هئي. موٽر گاڏيون نه هيون. ويجھي سفر جو سؤکو ۽ سٺو ذريعو ٽانگو هو. ٽانگن وارا ڪڏهن ڪڏهن عام سڙڪ ڇڏي، بند تي چڙهندي ئي اصل سٽجي ويندا هئا. ميرل، اهو نه ڏسندو هو ته ٽانگي تي ڪو ڀوتار يا وڏيرو سوار آهي. لٺ جو ڦهڪو هوندو هئس، ان ڪري ٽانگن وارا ڪچي سڙڪ وٺي هلندا هئا. جيڪڏهن کين بند تي چڙهڻ لاءِ چئبو هو ته ٽانگي وارن جو هڪ ئي جواب هوندو هو: “پوڙهي ڏسي ورتو ته مصيبت ۾ پئجي وينداسين.”
اسان جي تر جو مشهور زميندار موسيٰ خان ٻگھيو ٻه ڀيرا ايم پي اي به ٿي رهيو هو. هڪ ڀيري ٽانگي تي چڙهي گاجي ديري روانو ٿيو. ٽانگي واري جڏهن ڊسڙ منجھان ڪچي سڙڪ ورتي ته وڏيري موسيٰ خان کيس بند تي چڙهڻ لاءِ چيو. ٽانگي واري لنوائيندي چيو: “سائين، پوڙهو بيلدار ڪنهن کي سڃاڻي ئي نٿو، ڌڪ هڻي ڪٿي منهنجو نقصان نه ڪري وجھي.” وڏيري موسيٰ خان جي زور ڀرڻ تي ٽانگي وارو بند تي ته چڙهيو پر اڃا ٿورو ئي اڳتي مس هليو ته ميرل ماڇيءَ جي نظر پئجي ويس. اتان ئي ٽانگي واري کي گاريون ڏيندو ڊڪندو آيو. هن کي ڏسندي وڏيري ٽانگي واري کي چيو: “واقعي يار، هي ٻئي قسم جو ماڻھو ٿو لڳي، هاڻ تون سائيڊ سان ٽانگو بيهار ته مان ٿو ڳالهايانس.” موسيٰ خان ڪجھه اڳتي وڌي ساڻس تعارف ڪرايو، جنهن بعد کين بند تان وڃڻ جي اجازت ملي. ڪاڪو ميرل هر روز صبح شام بند تي ڇڻڪار ڪندو هو. ان وقت سڄي تر ۾ ڏوڪري پوليس اسٽيشن هوندي هئي. پوليس وارا ٽانگن تي بند سان وڃڻ کي پنهنجو موروثي حق سمجھندا هئا پر ميرل ماڇي کين ڪڏهن به بند تان وڃڻ نه ڏنو.
اڄ به ان دؤر جا ملازم ڪاڪي ميرل جون ساروڻيون ساريندا رهندا آهن ته هو ڪيئن نه بيلدارن جي ڪري آفيسرن سان اٽڪي پوندو هو ۽ کين چوندو هو ته اوهان جي عزت هي ننڍا ملازم بچايون ويٺا آهن، اوهان وري انهن جي بيعزتي ٿا ڪريو! ڪاڪي ميرل کان اڳ وارا ملازم برابر اهڙا هئا پر هيءُ ان دؤر جي ڄڻ ته آخري نشاني هو، ان کان پوءِ ته بچاءَ بند لاوارث، ڇورو ڇنو ۽ نڌڻڪو ٿي پيو آهي. ميرل جي هوندي بند تي نمن مان ڪو ماڻھو ڏندڻ ڀڃڻ جي جرئت به نه ڪري سگھندو هو. ان کان پوءِ ته بيدرديءَ سان نه رڳو وڻ وڍجي ويا پر انهن جا لاهه به ڪڍي وڪرو ڪيا ويا. ڪاڪي ميرل جي هوندي ڪو ڍور بچاءَ بند تي نه چڙهندو هو. ان کانپوءِ ته ڀاڳيا ڌڻن جا ڌڻ بندن تي ويهارڻ لڳا. تڏهوڪي دور ۾ بند مضبوط هوندا هئا، هاڻ ته سڄو بند گھارا گھارا لڳو پيو آهي ۽ ان مٿان ڌوڙ اڏامندي رهي ٿي.
مريد فقير کي ٽي پٽ جاڙو خان، ڌڻي بخش ۽ جواڻ علي ٿيا، جيڪي هاڻي هن دنيا ۾ نه رهيا آهن پر سندن خوش مزاجيءَ جا قصا هلندا رهندا آهن. جھانگيءَ کي ٻه پٽ ملوڪ ۽ احمد ٿيا. احمد کي ايئرپورٽ سڪيورٽي فورس مان برطرف ڪيو ويو ۽ ملوڪ موهن جو دڙو اٿارٽيءَ مان ننڍي ملازم جي حيثيت ۾ رٽائر ڪيو آهي. ميرل کي ٻه پُٽ محمد هاشم ۽ فيصل هئا، جن مان ننڍو فيصل وفات ڪري ويو آهي، جيڪو پيءُ وانگر گھاگھر وڄائيندو هو. وڏو ٽوڻائي مڙس هو.
اسان جي ڳوٺ ۾ ماڇي برادريءَ مان مريد، شريف ۽ گابر اڄ به ڪچهريءَ جا ڪوڏيا ۽ اڪابر مڃيا ويندا آهن، جيڪي اسان واري اڳِين پيڙهيءَ ڏٺا، جن لاءِ اڃا به هيءُ پهاڪو ٻڌڻ ۾ ايندو آهي ته:
ماڇين ۾ معتبر اهڙا
مريد، شريف، گابر جهڙا.