صادق حيدريءَ کان صادق فقير تائين : فقير منور ساگر
ڪنهن به نه ڄاتو هو ته هو ائين سڀني کي اڪيلو ڪري مَّڪي جي اُن مقام تي خالق حقيقي جي حضور ۾ حاضر ٿيندو، جتي قيامت جي ڏينهن سڀني مُردن کي اٿاريو ويندو. هي اهو راڳي هو جنهن کي سنڌ جي ماڻهن صادق فقير جي نالي سان سڃاتو ٿي. ٿر جي منڱڻهار خاندان جي تپيدار فيض محمد جي گهر ۾ 20 مارچ 1963 اربع جي ڏينهن تي مٺي جي سونارا محله ۾ اک کوليندڙ ٻار( رڪارڊ ۾ 20 مارچ 1964 آهي، پر ڏينهن اربع جو ناهي. ان ڪري صحيح تاريخ 1963 واري آهي) جيڪو ڪنهن الستي فقير جي دعا سان تپيدار فيض محمد کي مليو، ۽ هن جي ساڄي پاسي ۾ لسڻ جو داغ هجڻ ڪري تپيدار فيض محمد کي اهو الستي فقير ياد اچي ويو، جنهن سال کن اڳ نئون ڪوٽ ۾ دوستن سان گڏ ويٺل هجڻ وقت صدا هڻي چيو هو ته هَن کي سيرمَٽِي جي سَڪ آهي. ڇاڪاڻ جو ان وقت فيض محمد کي ڪو نرينو اولاد ڪونه هو. تپيدار هُن الستي فقير کي الله جي راهه ۾ خيرات ڏني هئي ۽ ان وقت هُن فقير چيو هو ته توکي هاڻ پٽ ٿيندو. ان پٽ جي ساڄي پاسي لسڻ هوندي جي اها نشاني هجي ته ان جو نالو صادق رکجان. ۽ تپيدار ان پُٽ جو نالو صادق علي رکيو ۽ پوءِ ان فقير جي تپيدار سڄي عمر ڳولا ڪئي، پر هو الستي فقير نه مليو. ننڍڙو صادق پنهنجي پيءُ جو انتهائي گهڻو دادلو هو ۽ هُن جي هر فرمائش سندن والد پوري ڪئي ٿي. صادق فقير شروعاتي تعليم مٺي ۽ ڏيپلو مان حاصل ڪئي ۽ مئٽرڪ جو امتحان 1981 ۾ ميرواهه گورچاڻي مان پاس ڪيو. ڇاڪاڻ جو پيءُ تپييدار هجڻ ڪري جتي بدلي ٿيندي هئي، اتي پنهنجا ٻار پڙهائيندو هو. ان ڪري صادق پنهنجي بچپن جو ڳچ حصو ڏيپلو ۽ مٺي ۽ ميرواه ۾ گذاريو. ميرواهه ۾ سندس ناناڻن جو گهر به هو. صادق جو والد تپيدار به شوق ۾ ڳائيندو هو. ان ڪري اها ميراث صادق جي به حصي ۾ آئي ۽ ٻيو وري منڱڻهار گهراڻي سان تعلق هجڻ به ان فن کي هٿي ڏني. صادق فقير جو مامو حسين بخش منڱڻهار به ٿر جي بهترين گائڪن ۾ شامل هو، ۽ ٿر جو بهترين موسيقار (ڪمپوزر) به هو. صادق ننڍپڻ کان ئي شرميلي ۽ سٻاجھي طبيعت وارو سلڇڻو ٻار هو، پر هُن کي ڳائڻ جو ننڍي هوندي کان ئي شوق هو . اسڪول واري زماني ۾ ڪو ڪٿي ڳائڻ لاءِ چوندو هو ته هو ڳائڻ اڌ ۾ ڇڏي ڀڄي ويندو هو .
1982 ۾ مٺي ڪاليج ۾ پڙهڻ دوران ڪاليج جي استاد سائين پرشوتم واسواڻيءَ چيو هو ته منڱڻهار جو ٻار روئندو ته به سُر ۾- بقول صادق جي ته مون کي ڳائڻ ۾ همٿ سائين پرشوتم ٻڌرائي. جيڪڏهن سائين پرشوتم همث نه ڏياري ها ته آئون ڳائي نه سگهان ها. ڪاليج جي ڪنهن فنڪشن ۾ صادق پرشوتم واسواڻيءَ جي فرمائش تي "ٻڌائيان مان ڪنهن کي غم جو فسانو، آهي بي وفا هي سارو زمانو". صادق گيت ڳاتو ته واهه واهه ٿي وئي. 1983 دوران صادق فقير کان پيءُ جي ڇانءَ هميشه لاءِ کسجي وئي، جنهن ڪري سدائين موجن ۾ رهندڙ صادق فقير کي ڪجهه ڏکيا ڏينهن به ڏسڻا پيا. پيءُ جي شفقت کان محروم بڻيل صادق جي تعليم به متاثر ٿي، ۽ انٽر پاس نه ڪري سگهيو. اهڙين حالتن ۾ گهر هلائڻ لاءِ هن مٺِي جي بس اسٽينڊ تي ڪيبين کولي، پر اها ڪيبن ڪو گهڻو وقت نه هلي. ڪنهن سياسي جلسي ۾ وڃڻ ڪري اها ڪيبن کليل ئي رهجي وئي ۽ سامان ماڻهو کڻي ويا. پوءِ صادق سلطان آباد ۾ ڪاٽن فيڪٽريءَ تي ڪجهه عرصو ملازم طور ڪم ڪيو. 1985_1984 دوران تاج جويو به مٺيءَ ۾ ليڪچرر ٿي آيو. حاجي محمد دل ۽ سائين پرشوتم واسواڻي اڳ ۾ ئي مٺيءَ ۾ ادبي ۽ ثقافتي سرگرمين جا روح روان هئا، تاج انهن سان گڏجي انهن سرگرمين کي وڌيڪ بهتر بڻايو. انهن ڏينهن ۾ مٺيءَ ۾ اسٽيج ڊرامن جو رواج شروع ٿيو هو. ڪو ڊرامو پئي ٿيو ۽ ان ۾ نوجوان فنڪار جي ضرورت هئي. اهو ڪم ڪريم فقير تي رکيو ويو ۽ ڪريم فقير سلطان آباد وڃي صادق فقير کي وٺي آيو. بقول ڪريم فقير جي ته صادق مٺي اچي ڳائڻ لاءِ تيار نه هو، پر منهنجي بيحد اصرار تي هو مٺيءَ آيو ۽ ڊرامي "آس نراس" ۾ هن امولک امر، جيڪو مٺِي جو لوڪل شاعر هو، تنهنجا ٻول "موهن مونکان رسڻ ڇڏي ڏي" ڳايو ، جنهن صادق کي مٺِي ۽ آس پاس جي علائقي ۾ نروار ڪري ڇڏيو. هن جو آواز ماڻهن جي دلين ۾ داخل ٿي ويو. ڊرامي ۾ ويٺل ماڻهن جو چوڻ آهي ته ڊرامي دوران جڏهن مٿيان ٻول صادق جي آواز ۾ سُرن جو روپ ڌاري ماڻهن جي سماعتن تائين پهتا ته ماڻهن بي اختيار روئي ڏنو . ائين صادق جي فني دنيا ۾ داخلا ٿي. ان وقت هن سان ڍولڪ تي سنگت ۾ ڪريم فقير گڏ هوندو هو ۽ مٺي، نئون ڪوٽ ۽ آس پاس جي علائقن ۾ صادق جا ننڍا وڏا پروگرام ٿيڻ شروع ٿي ويا .
صادق موسيقيءَ جي سکيا پنهنجي مامي حسين فقير کان ورتي، جيڪو ڳچ عرصو صادق فقير سان گڏ باجو پڻ وڄائيندو هو . صادق پپو ڪوٽڪ ۽ ڪريم فقير جي گهڻي اصرار تي پهرين ڪيسٽ رڪارڊ ڪرائي، جيڪا پپو ڪوٽڪ ڪئي ۽ ان ڪيسٽ تي صادق پنهنجو نالو ’صادق حيدري‘ طور لکرايو، جيڪا ڪيسٽ پڻ ٿر ۾ سٺي هلي. مٺِيءَ ۾ رهڻ دوران صادق پنهنجي تعليم پڻ جاري رکي ۽ پرائيويٽ طور مٺِي ڪاليج مان انٽر جو امتحان 1986 ۾ پاس ڪيو. مٺِيءَ ۾ تاج جويو ۽ پريم شواڻي جي صحبت به صادق فقير کي ادبي ذوق طرف ڇڪيو، جنهن جي ڪري هن جي شاعريءَ جي سليڪشن به ادبي ۽ ڌيان ڇڪائيندڙ رهي. ان ڳالهه جو اثر صادق تي سڄي زندگي رهيو. هن ڪڏهن به ولگر شاعري جي چونڊ نه ڪئي. جيڪا به شاعري هُن جي دل کي وڻي ويندي هئي، اها ڳائيندو هو .
صادق ٿر پروڊڪشن ۾ ان عرصي دوران هڪ ڪيسٽ پڻ رڪارڊ ڪرائي، جيڪا صادق جي ڪنهن پروڊڪشن جي پهرين ڪيسٽ هئي. ان ڪيسٽ ۾ صادق پنهنجو نالو صادق حيدري بجاءِ نالو صادق سنڌي لکرايو، جنهن ۾ هن پنهنجي شاعري به ڳائي هئي- پر ڪيسٽ جو مقبول ڪلام مٺِيءَ جي شاعر امولک نائيءَ جو ٿيو، جنهن جا ٻول هئا:"نصيبن وارا نڪي ڏوهه تنهنجو، مقدر ڦٽل آ سڄڻ يار منهنجو". ايئن صادق حيدريءَ مان صادق سنڌي پنهنجي مقبوليت جي هڪ سيڙهي وڌيڪ چڙهي، فن جي بلنديءَ ڏانهن پرواز ڪرڻ لڳو. صادق پنهنجي فن جي شعبي ۾ محنت جاري رکي.
1986 ۾ ريڊيو پاڪستان حيدرآباد پاران ٿر جي فنڪارن کي سليڪٽ ڪرڻ لاءِ هڪ پروگرام آرٽس ڪائونسل ۾ رکيو، جنهن ۾ صادق فقير بهترين گلوڪار طور پهرين نمبر تي چونڊيو ويو. جنهن بعد صادق فقير کي ريڊيو تي انٽري ملي وئي ۽ پروڊيوسر نصير مرزا صادق فقير جو ريڊيو تي پهريون لوڪ گيت "پايل موري باجي رمجهم رمجهم" ۽ ٻيو لوڪ گيت "رومال مارو رنگيو" رڪارڊ ڪيو. انهن لوڪ گيتن جو موسيقار ۽ شاعر صادق فقير جو مامو ۽ استاد حسين فقير هو .
1988 ۾ شمشير الحيدري معرفت پاڪستان ٽيليويزن ڪراچيءَ جي پروگرام ’ڪچهريءَ‘ ۾ پنهنجو آواز رڪارڊ ڪرايو. 1988 ۾ ئي لوڪ ورثه جي دعوت تي پنهنجي فن جو مظاهرو ڪرڻ لاءِ اسلام آباد ويو، جتي به صادق فقير کي پهريون نمبر مليو ۽ ٻئي ڏينهن تي انعام ملڻو هو ته اسلام آباد ۾ اوجڙي ڪيمپ وارو واقعو پيش آيو. صادق فقير سميت سمورن فنڪارن پنهنجي حياتي بچائڻ لاءَ ڪيتروئي پنڌ ڪري ڪنهن پٺاڻن جي ڪئمپ ۾ وڃي پناهه ورتي ۽ اهو واقعو صادق جي زندگيءَ جي خطرناڪ ترين واقعن مان هڪ هو، جتي هن موت کي پنهنجي اکين سان ڏٺو هو ، ۽ جنهن جو هن ذڪر پنهنجن ڪيترن ئي انٽرويوز ۾ پڻ ڪيو آهي،
صادق کي فقير شير محمد بلالاڻي، جيڪو ٿرپارڪر ۾ پاڪستان پيپلز پارٽي جو اهم اڳواڻ آهي ۽ صادق جو ويجھو دوست آهي، تنهن تعليم کاتي ۾ نوڪريءَ جو آرڊ ڏياريو. صادق 18 نومبر 1989 ۾ فضل ڀنڀرو جي هاءِ اسڪول ۾ پي اي ٽي طور نوڪري جوائن ڪئي. پ پ حڪومت دوران صادق پنهنجي ٻن ڀيڻن کي تعليم کاتي ۾ نوڪريون وٺي ڏنيون. نوڪريءَ دوران ئي صادق 1990 ۾ گريجوئيشن ڪئي. موسيقيءَ جي ميدان ۾ صادق هاڻ پنهنجو پاڻ ملهائڻ لڳو هو. هو سنڌ جي مختلف شهرن ۾ ادبي توڙي سياسي پروگرامن ۾ وڃڻ لڳو. ۽ صادق جي گهر جون مالي حالتون به بهتري ڏانهن وڌڻ لڳيون.
صادق جو 1991 دوران حيدرآباد جي لطيف آباد واري علائقي جي ڪنهن پروگرام ۾ وڃڻ ٿيو. ان زماني ۾ ريڊيو جو عروج هو. صادق ان وقت جي ريڊيو پروڊيوسر ڪوثر ٻرڙي سان مليو. ساڻس ڪريم فقير به گڏ هو. بقول ڪريم جي ته ڪوثر اسان ٿري فنڪارن سان ڳالهائڻ لاءِ تيار نه هو. صادق ان وقت هڪ نئون ائٽم رڪارڊ ڪرائڻ پئي چاهيو، جنهن جي ڪمپوزيشن صادق ۽ سندس مامي استاد حسين فقير ڪئي هئي. ڪريم فقير چواڻي ته اسان جي گهڻي اصرار تي هن صادق کي بنا سازن جي ڳائڻ لاءِ چيو ته صادق اياز گل جي وائيءَ جا ٻول "توکان ٿيندي ڌار، کلندي کلندي يار، لڙڪ لڙي پيا لاڙ ڪري" جُهونگاري ٻڌايا. صادق جو سريلو آواز ڪوثر جي دل ۾ لهي ويو. هن ان وقت ئي ريڊيو جي سازندن کي گهرائي، صادق فقير جي وائي رڪارڊ ڪئي.
هيءَ وائي جيئن ريڊيو تي هَلي ته صادق فقير جو آواز سنڌ جي جهر جهنگ ۾ ڦهلجي ويو. هن وائي نه صرف صادق حيدري ۽ صادق سنڌي طور ڪيسٽون جاري ڪندڙ فنڪار کي صادق فقير طور مشهور ڪيو، پر صادق فقير کي شُهرتَ جي بلندين ڏانهن کڻي وئي ۽ هن وائي جي تخليق ڪار شاعر اياز گل کي به سموري سنڌ ۾ مقبول ڪري ڇڏيو، ائين صادق فقير سنڌ جي سريلن فنڪارن جي سر فهرست واري لسٽ ۾ اچي ويو. ائين صادق فقير موسيقي جي دنيا ۾ هڪ جرڪندڙ ستاري جيان پنهنجو سفر جاري رکيو ۽ سنڌ جي ڀلوڙ شاعر شيخ اياز کي ڳائڻ لڳو ۽ اياز جو ڪلام "سخي پيا کي ملين ته چئجان چاندني توسوا نه ٿيندي"پڻ ريڊيو تي رڪارڊ ڪرايو ته هر طرف واهه واهه ٿي وئي، صادق سنڌ جي ادبي پروگرامن به اياز جي ڪيترن ئي ڪلامن کي بهتر انداز ۾ ڳائڻ لڳو ۽ هڪ پروگرام ۾ سيخ اياز هن کي ٻڌو ته هن پنهنجي ڪتاب "ڪٿي ته ڀچبو ٿڪ مسافر" جي چوٿين جلد ۾ صادق لاءِ لکيو آهي ته منهنجي شاعريءَ کي جنهن آواز جي ضرورت هئي، اهو صادق فقير جي روپ ۾ مونکي ملي ويو آهي ۽ پوءِ صادق کي اياز جي گائڪ طور به سڃاڻپ ملي. صادق جيترو اياز کي ڳايو آهي، اوترو ڪنهن به فنڪار اياز کي نه ڳايو آهي. انهيءَ عرصي دوران صادق فقير ۽ ڪريم فقير شيخ اياز سان ملاقات ڪرڻ لاءِ ڪراچيءَ به ويا ۽ شيخ اياز سان ملاقات پڻ ڪائون.
صادق فقير 26 جنوري 1992 تي فقير برادريءَ جي معزز شخصيت حاجي محمد سبحان فقير جي ڌيءُ سان نمن جي شهر اسلام ڪوٽ ۾ لائون لڌيون ۽ شاديءَ جي ٻنڌڻ ۾ ٻڌجي ويو. صادق جڏهن گهوٽ ٿي ڄڃ وٺي اسلام ڪوٽ آيو ته اها اسان جي برادريءَ جي پهرين بارات هئي جنهن ۾ آتش بازي ٿئي هئي. مون صادق کي پهريون ڀيرو گهوٽ جي صورت ۾ ڏٺو هو ۽ مون کي صادق فقير جو ننڍو سالو هجڻ ڪري گهوٽ سان گڏجي ماني کائڻ ۽ ٻيون رسمون ادا ڪرڻ جهڙوڪ کير پيارڻ ،نڪ جهلڻ، پير پکارڻ جو موقعو به مليو- ۽ هن مون کي بيحد پيار ڏنو هو. ان وقت منهنجي عمر 11 سال کن هئي. آئون ڇهين ڪلاس جو شاگرد هئس. ايئن صادق فقير سان روح سان گڏ رت جو رشتو به جڙي پيو. مسلسل مٺِي اچڻ يا سلام ڪوٽ ۾ صادق جو اچڻ پيو ٿيندو هو ۽ اسان ابتدا کان ئي هن جو ادب ۽ احترام ڪندا هئاسين. اهو ادب ۽ احترام وارو رشتو سموري حياتي هن سان قائم ۽ دائم رهيو. نه هن ڪڏهن ڪنهن سان بحث مباحثو ڪيو، نه اسان هن جي روبرو ڪڏهن بحث ڪيو. هو طبيعتن سادو ۽ سٻاجهو ۽ گهٽ ڳالهائو هوندو هو.
سنڌ جي هن البيلي راڳي 1993 ۾ سنڌيءَ ۾ ايم اي ڪئي ، ۽ هڪ دفعو پبلڪ سروس ڪميشن جو امتحان پڻ ڏنو، پر ڪليئر نه ڪري سگهيو. مون کي ياد آهي ته آئون 1997 ۾ حيدرآباد ۾ پڙهندو هئس. صادق فقير ۽ نوراحمد جنجهي منهنجيءَ جاءِ تي آيا هئا. نور احمد جنجهي مٺارام هاسٽل تي ٻئي ڏينهن تي پبلڪ سروس ڪميشن جي ٿيندڙ امتحان جي تياري ڪرڻ لاءِ هليو ويو، پر صادق منهنجيءَ جاءِ تي دوستن سان ڪچهريءَ ۾ گذاري ۽ صبح جو امتحان ڏيڻ ويو- پر پاس نه ٿي سگهيو .
صادق فقير 1998 ۾ شيخ اياز جي "الوداعي گيتن" تي ٻڌل البم جاري ڪيو، جنهن البم رڪارڊ ڪرائڻ ۾ بخشڻ مهراڻويءَ اهم ڪردار ادا ڪيو. بخشڻ زور نه ڀري ها ته شايد هي البم رڪارڊ نه ٿي سگهي ها. صادق فقير ۽ بخشڻ مهراڻوي هيءَ ڪيسٽ رڪارڊ ڪري، رات جو دير سان حيدرآباد ۾ ٽنڊي ولي محمد واري منهنجيءَ جاءِ تي اچي آرامي ٿيا هئا. حيدرآباد ۾ منهنجي جاءِ تي صادق فقير جي اچڻ جي ڪري ڪيترائي ادبي دوست ايندا رهندا هئا. ڪيئي ڀيرا مون ڪيسٽ ڪمپنين وارا به ايندي ڏٺا ته فقير سائين جيترا پئسا گُهر ايترا ڏيون ٿا، پر ڪيسٽ ۾ ڪلام اسان جي مرضيءَ جا ڳاءِ- پر هن باضمير فنڪار ڪڏهن به ساڻن ان ڳالهه تي سودو نه ڪيو ۽ سدائين چوندو هو ته ڪيسٽ ۾ ڪلام جي سليڪشن منهنجي مرضيءَ جي هوندي، پئسا توهان جي مرضيءَ جا هوندا.
سنڌ جي هن مهان راڳي 2001 دوران سنڌ يونيورسٽيءَ ۾ بي ايڇ پي اي ڊي جو ڪورس ڪرڻ لاءِ داخلا ورتي ۽ هڪ سال تائين پنهنجي جگري يار اسحاق سميجي جو روم پارٽنر ٿي رهيو. اهو امتحان هن 2002 ۾ پاس ڪيو. سنڌ يونيورسٽيءَ ۾ رهڻ دوران هن اتي ڪيترائي پروگرام پڻ ڪيا ۽ پنهنجي البيلي آواز جي آلاپن سان محفلن کي منڊيو. هن جي يونيورسٽيءَ ۾ داخلا وٺڻ وقت هن سان اسحاق سميجي ڪجهه دوستن سان گڏجي، 14 فيبروري 2002 تي سنڌالاجيءَ ۾ هڪ يادگار شام "محبتن ڀري شام صادق فقير جي نانءِ" طور ملهائي هئي، جنهن ۾ نصير مرزا صادق جي فن تي ڳالهايو هو، وائيس چانسلر مظهر صديقي هن کي اجرڪ اوڍايو ۽ گلدستو پيش ڪيو، ۽ باقي سڄو وقت صادق ڳايو. يونيورسٽيءَ ۾ پڙهڻ وارن ڏينهن ۾ اسحاق، امداد حسيني ۽ صادق گڏجي، هر چوڏهين چانڊوڪيءَ تي علامه آءِ آءِ قاضيءَ جي مزار جي آڳنڌ تي هڪ ادبي محفل رچائڻ شروع ڪئي. اها محفل پنهنجي نوعيت جي يادگار محفل هوند هئي، ۽ اٽڪل ٻن سالن تائين جاري رهي. هر چوڏهينءَ تي ٿيندڙ ان محفل ۾ سنڌ يونيورسٽيءَ جي استادن ۽ شاگردن سميت عبدالقادر جوڻيجو، شوڪت حسين شورو، امداد حسيني، آغا رفيق، محمود مغل، طارق عالم، ناز سهتو، منظور ميراڻي، علي حسن ملاح، اڪرم انصاري، محب لغاري، شاهد شيخ سميت ڪيئي لکڻ پڙهڻ وارا نوجوان ۽ سينئر ماڻهو شريڪ ٿيندا هئا.
ان ڪورس ڪرڻ جي ڪري صادق فقير کي 16هين گريڊ ۾ پروموشن مليو ۽ آخري سفر تي وڃڻ کان چند مهينا اڳ هو ڊائريڪٽر فزيڪل ٽريننگ مٺي مقرر ٿيو هو. اها پوسٽ تعليم کاتي جي ڊي اي او اسپورٽس جي هيٺ اچي ٿي ۽ آخر تائين انهيءَ پوسٽ تي رهيو. هو سنڌ گريجوئيٽ ايسوسيئيشن مٺِيءَ جو صدر به هو. اڪثر دوستن وچ ۾ مذاق ۾ چوندو هو ته "پاڻ هن تنظيم جا تاحيات صدر آهيون" ۽ اهو جملو هن جو سچ به ثابت ٿيو . صادق مٺِي جي سنڌي ادبي سنگت جو سيڪريٽري به رهيو ۽ سنڌ فنڪار ٽرسٽ جو به عهديدار هو.
هو غريبن جو تمام گهڻو هڏ ڏوکي هوندو هو. هو پنهنجي ڪنهن به دوست کي ڏکيو ڏسندو هو ته ان جي مالي مدد ڪندو هو ۽ ڪيترن ئي ويجھن دوستن کي هن ڪاروبار ڪرڻ ۾ پڻ پئسي جي مدد ڪئي. هن پاڻ ڏک ڏٺا هئا، ان ڪري هو هر ڪنهن کي خوش ڏسڻ چاهنيدو هو .
صادق فقير سنڌي موسيقيءَ جو اهو نرالو راڳي هو، جنهن جي شاعريءَ جي سليڪشن سڀني کان بهترين ۽ منفرد هئڻ سان گڏ تمام گهڻي پڻ هئي. هو غير معياري شاعري ڳائڻ پسند نه ڪندو هو. باقي ننڍي وڏي شاعر جي تفريق نه رکندو هو. مون کي چٽيءَ طرح ياد آهي، جڏهن اسان 2001 ۾ هڪ ادبي پروگرام ڪيو هو. ان ۾ مشاعرو به هو. صادق ان مشاعري ۾ شريڪ هو. اتي اسان جي دوست گلاب هڪ بهترين نظم پڙهيو هو ۽ اهو نظم صادق کي پسند آيو هو. هن گلاب کي چيو هو ته اهو نظم مون کي ڏي، آئون ڳائيندس- پر گلاب اهو نظم شايد نه ڏيئي سگهيو . ڏئي ها ته هو ضرور ڳائي ها.
سنڌ جو هي سريلو ۽ صوفي منش گائڪ نه صرف فنڪار هو، پر هو هڪ مڪمل انسان به هو. هن موسيقيءَ جي ميدان ۾ ڪڏهن به وڏو جمپ هڻڻ جي ڪوشش نه ڪئي. استاد سلامت علي خان کي انتهائي گھڻو پسند ڪندو هو ۽ ان سان ملڻ لاءِ لاهور به ويو. هن کي لتا سان ملڻ جي به وڏي خواهش هئي. 2005 ۾ اديبن ۽ فنڪارن جي وفد سان هو جڏهن انڊيا ويو ته صادق، اسحاق اتي رهندڙ دوست کاٽائو گوماڻي سان گڏجي لتا جي گهر به ويا، پر لتا پُوني ويل هئي. اسحاق ٻڌائي ٿو ته صادق لتا جي سيگريٽريءَ کي چيو، "لتا کي ٻڌائجو ته توهان سان هڪ اهڙو ماڻهو ملڻ آيو هو، جيڪو اوهان سان دنيا ۾ سڀ کان وڌيڪ پيار ٿو ڪري." ايئن ئي هو استاد فتح علي خان سان مليو ۽ هن جي سامهون ڳايائين به.
سدائين مرڪندڙ هي سنڌ جو البيلو راڳي حافظ نظاماڻيءَ جي ڪلام "ڪو آ رحمان جي پاسي ڪو ڀڳوان جي پاسي، آئون سجدو انهيءَ کي ڏيان جيڪو انسان جي پاسي" وڏي شوق سان ڳائيندو هو. هن ان ڪلام کي ايترو ته ڳايو جو ڪو مُلون هن جي مخالفت ڪرڻ جي جرئت نه ڪري سگهيو. هن ته مندرن ۽ آشرمن ۾ دل سان ڀڄن پڻ ڳاتا. ايتري تائين جو هن رامائڻ جا مڪمل ڀڄن به ڳايا آهن. هن شاهه لطيف، سچل سرمست، شيخ اياز، امداد حسيني، استاد بخاري، نياز همايوني، آڪاش انصاري، اياز گل، ادل سومري، حسن درس، اسحاق سميجي، سائينداد ساند، علي دوست عاجز، اقبال رند، ايوب کوسي، خليل ڪنڀار ممتاز نهڙي، فيضو فراقي، سميت هندي، سرائيڪي ۽ اردو جي شاعرن ڪبير، ميران، بابا بلي شاهه، خواجه غلام فريد، مرزا غالب، فيض احمد فيض، احمد فراز سميت ڪيترن ئي شاعرن کي ڳايو آهي. هو اڪثر محفلن ۾ اردو شاعريءَ کي شوق سان ڳائيندو هو. ڪو اردو ڪلام ٻڌڻ جي فرمائش ڪندو هو ته هو چار اردوءَ جا ڪلام ٻڌائي ويندو هو. صادق فقير مون وٽ اسلام ڪوٽ ۾ 3 فيبروي واري رات محفل ڳائي هئي، جيڪا صادق جي شايد ادبي دوستن وٽ ۽ اسلام ڪوٽ جي آخري محفل هئي. هن محفل ۾ فاروق سومرو(ايڊيٽر سنڌ ايڪسپريس)، ذوالفقار هاليپوٽو، اسحاق منڱريو، مهيش ڪمار ، جاويد ملڪ، فقير سليم، ارباب احسان، ڀڳوان ڀيل، جي اين مغل، ڪلديپ لوهاڻو، اسماعيل بجير ۽ ٻيا شامل هئا، جنهن ۾ صادق دل سان ڳاتو هو .
صادق فقير ويندي ويندي پنهنجي ننڍڙي پٽ راحت کي پنهنجي مامي جي شاديءَ ۾ پاڻ سڏي ڳارايو هو، ۽ چيو هو ته مونکي خبر آهي، تو ڇاڇري ۾ منهنجي غير موجودگيءَ ۾ برادريءَ جي ڇني ۾ ڳاتو هو- اڄ منهنجي سامهون ڳاءِ! ۽ هن صادق جا ڳايل ٻه ڪلام ٻڌايا، جنهن تي صادق هن تي خوب گهور پڻ ڪئي هئي. صادق فقير سنڌ جو اهو البيلو راڳي هو، جنهن جي دل درياءُ هئي ۽ هو مٺيءَ جو شاندار مهمان نواز پڻ هو. سدائين اوطاق تي خاص ڪري ٿر ۾ برساتن کان پوءِ ميلو متل هوندو هو. هو جڏهن سنڌ جي مختلف علائقن ۾ دعوتن تي ويندو هو ته واپس ايندي مڇي وٺي ايندو هو. پوءِ مٺِي جي دوستن کي گهرائي گڏ ماني کارائيندو هو. ان کان علاوه مون هن ۾ اها به خاصيت ڏٺي ته هو مٺي کان ٻاهر هوندو هو ته به دوستن جي ميزباني پاڻ ڪندو ۽ پوري ڪوشش ڪندو ته مانيءَ جو بل آئون ادا ڪريان ..! هو مڇي ۽ ٻڪري جو گوشت وڏي شوق سان کائڻ پسند ڪندو هو. آخر ۾ مڪي وڃڻ کان اڳ واري رات سڀني دوستن عزيزن جي دعوت ڪئي هئائين ۽ سڀني سان گڏجي ويهي ماني به کاڌائين. رات جو دير سان مامو وشنو ، ڀڳوان ،شڪور ۽ آئون صادق سان ڪچهري ڪري رهيا هئاسين ته مامي وشني چيو ته اسان کي اتان جو نمبر ته ڏجانءِ ته جيئن فون تي ڳالهائي سگهون- ان تي وڏو ٽهڪ ڏئي چيائين ته تنهنجي سُوران ته هتان وڃان ٿو، وري نمبر به ڏيان.... پوءِ وري چيائين ته منهنجو اهو ساڳيو نمبر اتي به هلندو. آئون رومنگ کولائي آيو آهيان. پئسا به جام وجهرايا آهن. رڳو تون مس ڪال ڏجان، ڪال آئون پاڻهي ڪندس. ان ڳالهه کي ساري مامو وشنو اڄ به هنجون هاري ٿو ۽ زار و قطار روئي ٿو . ڏينهن جو به سڀني جي ماني صابر ڪئي ته پاڻ سڀني سان گڏجي ماني کاڌي ۽ وڃڻ کان اڳ ۾ پنهنجي گاڏيءَ جي ڊرائيور کي چيو ته هاڻ حساب ڪتاب صابر سان ڪجانءِ- ۽ صابر جي انڪار ڪرڻ باوجود ڪورو چيڪ صحيح ڪري ڏئي ويو. چيائين ته تون مون کي وٺڻ ايندين، پئسن جي ضرورت پوندي. اڪائونٽ ۾ جام پئسا پيا آهن، جيترا وڻني اوترا ڪڍائي وٺجان. صابر جي فونن باوجود آئون موڪلائڻ لاءِ ڪورٽ مان دير سان پهتس ته هي گاڏيءَ ۾ سوار ٿي چڪا هئا. لهي اچي مونسان مليو ۽ زور ڀريائين ته هل ڪراچي هلون ٿا. هُن کي خبر هئي ته مونکي به ڪراچيءَ وڃڻو هو. پر مون هنن سان گڏ وڃڻ کان انڪار ڪندي چيو ته اسان پويان اچون ٿا، توهان هلو. چيائين 8 وڳي اسين ايئرپورٽ ۾ داخل ٿي وينداسين، اڳ ۾ اچي وڃان. پر آئون نه پهچي سگهيس ۽ نه ئي هن سان آخري سفر ڪري سگهيس- پر مون ۽ خليل هن جي مڙهه سان گڏ آخري سفر ڪيو، جيڪو ڪڏهن سوچيو ئي ڪونه هو. هو محبتن جو سفير هو، انسانيت جو علمبردار هو. هن هميشه انسانيت جي پرچار ڪئي. ماڻهن کي محبت جو درس ڏنو ۽ سنڌ جي ماڻهن هن جي ڏنل محبت سندس وئي پڄاڻان ايتري ئي موٽائي، جنهن جو هو حقدار هو .
صادق فقيرکي مليل ايوارڊ
• حضرت پير شير محمد شاهه جيلاني گاجيلو شريف ميوزيڪل ايوارڊ- 2013ع
• مادَرِ وطن سنگيت ايوارڊ- 2010ع
• مارئي ميلو ايوارڊ- 2010ع
• سنڌي ٻولي، سنڌو لکت ۽ سنڌو تهذيب قومي ڪانفرنس ايوارڊ- 2009ع
• ٿر جي لساني جاگرافي ۽ لهجا سيمينار مٺي ايوارڊ- 2009ع سنڌ لئنگويج اٿارٽي
• سنڌ ايڪسيلينس ايوارڊ (حڪومَتِ سنڌ)- 2008ع
• سنڌ فنڪار ايوارڊ 2007ع (اَکُل ڀارت سنڌي ٻولي ۽ ساهت سڀا) انڊيا
• انڊو پاڪ ايوارڊ 2005ع- انڊيا
• سنڌو ماٿر گريٽ فيسٽيول ايوارڊ- 2005ع انڊيا
• ڀڳت ڪنور رام ايوارڊ- 2005ع انڊيا
• ٿرپارڪر ايوارڊ- 2005ع پاڪستان
• علامه آءِ آءِ قاضي ايوارڊ- 2004ع
• سنڌ ڪائونسل ايوارڊ- 2003ع
• شيخ اياز ايوارڊ- 2002ع (شيخ اياز چيئر شاهه لطيف يونيورسٽي خيرپور)
• سامي ايوارڊ- 1998ع
• بهترين ڪارڪردگي ايوارڊ (سنڌ فنڪار ويلفيئر ٽرسٽ) 1998ع
• سنڌ فنڪار ايوارڊ- 1997ع
• محمد يوسف ايوارڊ- 1997ع
• موهن ڀڳت ايوارڊ- 1996ع
• حُسنِ ڪارڪردگي ايوارڊ- (آپڪا) 1996ع
• محمد جُمن ايوارڊ- 1996ع
• بهترين سنگر ايوارڊ- ( ٿر هيلٿ فورم ) ٿرپارڪر
• انهن کان سواءِ به ٻيا ڪيترا ئي ايوارڊ سنڌ جي هن سريلي راڳي کي مليا آهن. سندس گھر ۾ ٻه شيلف ايوارڊن سان سينگاريل آهن.
صادق فقير جون پسنديده رانديون
ننڍپڻ جي زماني ۾ صادق فقير جيڪي رانديون ڪندو هو، انهن ۾ بلور، اٽي ڏڪر ۽ گليل هلائڻ جو به شوق هوندو هيس. خاص طور گليل هلائڻ جو مها ڪاريگر هوندو هو. هن جا همعصر ٽي ڀيرا گُليل سان نشانو مس چُٽي سگهندا هئا، پر هي هڪ ئي ڀيري سان پنهنجو نشانو چُٽي ويندو هو .
پوءِ جوانيءَ واري دور ۾ هو ڪيرم بورڊ جو ڀلوڙ رانديگر ٿيو ۽ مڪي وڃڻ کان ڪجهه ڏينهن اڳ به ڪافي سالن کان پوءِ مٺيءَ جي ڪيرم بورڊ تي وڃي سٺن رانديگرن سان راند ڪئي هئائين. اها راند به کٽي آيو هو. اها ڳالهه اسان کي تڏي تي اڪرم بجير اچي ٻڌائي. صادق تاش راند وڏي شوق سان کيڏندو هو. آخر ۾ پياري شواڻي جي انڊيا وڃڻ وارن ڏهاڙن ۾ خليل، پيارو، ممتاز، شوڪت هنگورجو، سائين دليپ، مامي وشني سان پياري واري جاءِ تي سڄو ڏينهن تاش پيو کيڏندو هو. هڪ ڏينهن انهن وٽ رانديگر کٽي پيو. پياري ۽ خليل مون کي ۽ صابر کي فون ڪيا ته سراڻ واري جاءِ تي اچو، ڪم آهي. وياسين ته صادق به ويٺل هو. چيائين ته ويهو راند ڪريون، جيسين استاد مِرون اچي(صادق هجت ۽ پيار مان پنهنجي پياري دوست ممتاز کي ان ئي نالي سان ڪوٺيندو هو). ان ڏينهن شام تائين انهن سان راند کيڏي سين. وري رات جو صادق واري اوطاق تي راند ڪيائون ۽ ٻئي ڏهاڙي پياري جي گهر وارا ناشتو ڪرڻ صادق جي گهر آيا ته مون پڇيو ته ڇا پيارو انڊيا ٿو وڃي ڇا؟ ڏاڍو پريشان ٿي جواب ڏنائين ته ها، انهن ماڻهن سان دوستي نه رکڻ گهرجي. هي ملڪ ڇڏي ٿا وڃن. پيارو صادق سان انتهائي ويجھو رهيو هو ۽ هن کي پياري جي انڊيا وڃڻ تي دلي ڏک رسيو هو. مون هُن کي شطرنج راند ڪندي ڏٺو. 1992 کان پوءِ هو جڏهن به اسلام ڪوٽ آيو ٿي ته سائين عبدالرحمن نقاش جي جاءِ تي سڄو ڏينهن پيو شطرنج راند ڪندو هو، يا اسان جي اوطاق تي ڀاءُ سلطان، انور ۽ چاچي امين، مبين، نندي وارن سان پيو تاش ڪندو هو. هو ملاکڙي جو به شوقين هوندو هو. ايتري تائين جو ملهه پهلوانن کي وٺِي اچي سندن خدمتون به ڪندو هو. مٺي ۾ جڏهن به ملاکڙو ٿيندو هو ۽ پاڻ موجود هوندو هو ته ملاکڙو ڏسڻ ضرور ويندو هو. هو ڪرڪيٽ راند به شوق سان ڏسندو هو. جڏهن به پاڪستان جو مئچ هوندو هو ته وڏي چاهه سان آخر تائين مئچ ڏسندو هو.
صادق فقير جو ٻين ملڪن ۾ وڃڻ
سنڌ جي هن بهترين راڳي جتي پنهنجي فن ذريعي سنڌ توڙي پوري ملڪ ۾ پنهنجو پاڻ مڃايو هو، اتي پهريون ڀيرو 2005 ۾ پنهنجي فن جو مظاهرو ڪرڻ لاءِ پاڙيسري ملڪ هندوستان ويو، جتي پڻ هن کي مختلف ايوارڊن سان نوازيو ويو ۽ هندوستان جي ڏهن شهرن ۾ هن پنهنجي آواز وسيلي اتان جي ٻڌندڙن تي سحر طاري ڪيو. صادق فقير 2006 ۾ حج جي سعادت ماڻي ۽ 2007 ۾ هو سنڌي ٻڌندڙن جي ڪوٺ تي انگلينڊ ويو، جتي هن ڪيتريون ئي محفلون ڪيون. ساڳئي دوري دوران هن اسڪاٽليند ۽ هانگ ڪانگ ۾ پڻ پنهنجي آواز جو جادو جاڳايو ۽ 2007 ۾ سنڌي فنڪار آف هانگ ڪانگ ۽ چائنا جي انڊيا ۾ رچائيل پروگرام ۾ شرڪت ڪري، پهريون ايوارڊ وصول ڪيو. هو ٻه ڀيرا 2008 ۽ 2010 ۾ دبئي پڻ ويو جتي هن پنهنجي فن جا جوهر ڏيکاريا. آخر ۾ هو پوري خاندان سان گڏ عمرو ڪرڻ جي لاءِ 24 فيبروري تي مڪي ڏانهن روانو ٿيو. عمري جي سعادت ماڻڻ بعد 26 فيبروري تي ٿر جي ڌرتيءَ تان اڀريل هي ستارو مڪي جي عرفات واري ميدان ڀرسان روڊ حادثي ۾ اجهامي ويو- جتان سندس پٽ نزاڪت لاش کڻائي، 5 مارچ 2015ع تي واپس موٽيو، ۽ ان ئي ڏينهن منجهند جو مٺيءَ جي هڪ ڀٽ تي سندس خانداني قبرستان ۾ کيس مٽيءَ ماءُ جي حوالي ڪيو ويو.
صادق فقير جو پنهنجي رشتيدارن سان نڀاءُ
زندگيءَ جي هن ڪاروان ۾ صادق پنهنجيون سموريون ذميداريون ۽ رشتا جهڙيءَ ريت نڀايا، تنهن جو مثال مشڪل سان ئي ملي سگهي ٿو. صادق جي والد جي وفات بعد هن 5 نياڻيون ۽ 3 پٽ ڇڏيا هئا ۽ اهي سموريون ذميواريون صادق پنهنجي ڪلهن تي کنيون هيون. هن پهرين پنهنجي ٽن وڏين ڀيڻن جي شادي ڪرائي ۽ پاڻ پوءِ شادي ڪئي. پاڻ کان ننڍن ٻن ڀائرن شهداد ۽ صابر جون ڪنري ۽ اسلام ڪوٽ مان شاديون ڪرايون. صادق جي ڀينرن مان هڪ منهنجي گهر ۾ ۽ ٻي موجوده دور جي مشهور نوجوان ڪلاسيڪل راڳي رفيق فقير جي گهر ۾ آهي. هن پنهنجي چاچي جي ٻن يتيم ٻارن کي به سنڀاليو ۽ انهن جون به شاديون ڪرايون. مون کي ياد آهي ته جڏهن هو صابر فقير (جيڪو صادق فقير جو ننڍو ڀاءُ آهي) جي ڄڃ وٺي اسان جي گهر اسلام ڪوٽ آيو هو ته ان ڏينهن منهنجي شاديءَ جو ڪاڄ يعني مهارات هئي- ۽ منهنجي شادي صادق فقير جي ڀيڻ سان ٿي پئي، پر هن منهنجي شاديءَ ۾ ڳايو ۽ خوب گهورون به ڪيون. مطلب ته هن کي هر رشتي جو ڀرم رکڻ آيو ٿي. مون سان شاديءَ جي تقريبن ۾ وڏي ڀيڻويي(صادق منهنجو ڀيڻويو به ٿئي) جي حيثيت سان نڀاءُ ڪيو. ايئن ئي جڏهن منهنجي ڀيڻ (جيڪا صابر فقير کي ڏنل آهي) جي رخصتي جو وقت ٿيو ته صادق اسان گهرڀاتين سان گڏجي اديءَ کي رخصت ڪيو. پوءِ پنهنجي ڀاءُ صابر فقير جي ڄڃ وٺي روانو ٿيو. هن شروع ۾ تمام گهڻا سُکيا ڏينهن ڏٺا. پوءِ پيءُ جي وفات بعد ڏکيا ڏينهن ڏٺا- پر هن ۾ ڪنهن به قسم جي ڪمتريءَ جو احساس پيدا نه ٿيو. هن محنت سان پنهنجو پاڻ کي ٺاهيو ۽ پنهنجي فن جي ڪمال وسيلي سنڌ ۾ نالو ڪمايو. هن پنهنجي ٻئي ڀاءُ شهدادکي پراڻو گهر ڊهرائي نئون گهر ٺهرائي ڏنو. هن ڪڏهن به رشتن تي پئسن کي فوقيت نه ڏني. پنهنجي وڏي پٽ نزاڪت کي سيلف فنانس تي مهراڻ يونيورسٽي ۾ داخلا وٺِي ڏنائين، پر هن هڪ سيمسٽر بعد مهراڻ يونيورسٽي ڇڏي ڏني- ان جي باوجود صادق هن کي ڪجهه به نه چيو ۽ وري سنڌ يونيورسٽي ۾ داخلا وٺِي ڏنائين.
پنهنجي امڙ کي 2006 ۾ حج ڪرائي آيو. ان دوران منهنجو والد به صادق سان گڏ هو. حج دوران صادق کي مديني ۾ دماغي مليريا ٿي پئي هئي ۽ هو بابا جي هنج ۾ بيهوش ٿي ويو هو. سندس ماءُ ۽ بابا دعائون گهريون ۽ 3 ڏينهن بعد صادق کي هوش آيو هو. مون جڏهن فون تي ڳالهايو هو ته هن اعتماد سان چيو هو ته ڪجهه ناهي ٿيو، آئون ٺيڪ آهيان. پنهنجي ڀيڻ کي سمجهاءِ. پيارا صادق! تڏهن ته مون اديءَ کي ته سمجهايو هو. هاڻ هُن کي ڪير سمجهائي ته تون هن دنيا ۾ ناهين رهيو ......!
صادق فقير جو وڇوڙو
صادق فقير سنڌ جو اهو مهان راڳي هو، جنهن سنڌ سان پيار ڪيو ۽ سنڌ هُن کي جيءَ ۾ جايون ڏنيون. هيءُ هڪ مڪمل انسان هو، جنهن کي انسانيت سان پيار هو. هن ڪڏهن به مذهب پرستي کي هٿي نه ڏني. هن مندر ۾ به ڀڄن گاتا ۽ سنت نيڻورام ،راما پير ۽ رهڙڪي جي آشرم ۾ به ڳائڻ کي عار نه سمجهيو. هن ڪڏهن به پئسي کي سڀ ڪجهه نه سمجهيو. پئسو هميشه هن جي پويان ڦرندو رهيو. هن ڪنهن به مڱڻهار جي ڪاڄ جي محفل ۾ گهور جو پئسو نه کنيو ۽ اهو پئسو فقيرن جي فقير ڪسبي کي ملندو هو. ان ڪري اسان جي برادريءَ جي محفلن ۾ اهي ڪَسبي سدائين چوندا هئا ته سائين صادق کي وارو ڏيو .... صادق پنهنجي نالي جو مان رکيو ۽ سنڌ جيڪا هن کي محبت ڏني، اها اسان ڪڏهن به وساري نٿا سگهون. صادق مڪي ۾ 26 فيبروري 2015 تي روڊ حادثي ۾ لاڏاڻو ڪيو. اها خبر مونکي سڀ کان پهرين نواز فون تي ڏني هئي ۽ سڄيءَ سنڌ مٿان اها خبر وڄ جيان ڪري هئي. مون يڪدم صادق جو فون ملايو ته نزاڪت کنيو، ۽ رڙ ڪندي چيو ته ماما! اسين يتيم ٿي وياسين، بابا هن دنيا مان هليو ويو آهي. مون صابر کي فون ڪري چيو ته عبدالله ميمڻ کي فون ڪري خبر وٺ. هن جو ڀاءُ عبدالرحمان مڪي ۾ آهي. اها خبر شام 4 وڳي تائين سڄيءَ سنڌ ۾ باهه وانگر پکڙجي وئي ۽ هر اک لڙڪن جي برسات ۾ ٻڏي وئي. مڪي ۾ ويل اسان جي خاندان جا 14 ماڻهو زخمي حالت ۾ دربدر ٿي چڪا هئا. صادق ته اسان کي ڇڏي هليو ويو هو، پر باقي زخمين جي ڳڻتي به ايتري ئي تڪليف ڏئي رهي هئي. اتي موجود سندس وڏي پٽ نزاڪت تمام گهڻي بهادريءَ جو مظاهرو ڪيو. نه فقط معاملا سنڀاليا، پر اتي موجود زخمي ٿيل خاندان جي ڪنهن به ڀاتيءَ کي صادق جي لاڏاڻي جي خبر نه ٻڌائي. هو ته پنهنجي بي حال ٿيل ماءُ کي ٻن ڏينهن تائين ڏسڻ به نه ويو، جيڪا خود حادثي ۾ زندگي ۽ موت جي ٻه واٽي تي بيٺل هئي. نزاڪت سمجهداريءَ سان هن جي زندگيءَ جي ويراني جي خبر هن تائين نه پڄائي ۽ پنهنجو پاڻ سنڀالي سمورن گهرڀاتين جو خيال رکيو. هن باقي فردن کي مديني جون زيارتون به ڪرايون ۽ واپس پاڪستان به موڪليو. ان بعد پاڻ صادق فقير جو مڙهه کڻائي وطن واپس آيو.
پهرئين ڏينهن ته اسان گهر جي ڀاتين صادق جي تدفين اتي ئي ڪرڻ جو فيصلو ڪيو، پر نزاڪت ان فيصلي سان متفق نه ٿيو. اسان فون وسيلي کيس ان ڳالهه تان لاهڻ جي ڪوشش به ڪئي، پر ٻئي ڏينهن صادق جي دوستن، سندس مداحن ۽ مٺي واسين جي اصرار تي اسان صادق فقير کي پنهنجي وطن واپس آڻڻ جو فيصلو ڪيو ۽ ان دوران صادق جي گهر تڏي تي ايندڙ دوستن ۽ چاهيندڙن جا منظر جيڪي مون پنهنجي اکين سان ڏٺا، اهي منظر مون پنهنجي حياتيءَ ۾ ڪڏهن به نه ڏٺا هئا. جيڪو به آيو ٿي، دانهون، سڏڪا ۽ آهون هيون. هر ماڻهو ٿي سمجهيو ته صادق اسانجي گهر جو ڀاتي هو. اسان کي ايندڙ فونن تي به دوستن جون دانهون هيون. صادق جا ويجها رهندڙ دوست مامو وشنو، ڀڳوان، دليپ، خليل، ممتاز، نصير، شوڪت هنگورجو، غلام حسين، اڪبر درس ،شهديو، کاٽائو جاني سميت جيڪي به تڏي تي آيا هئا، انهن جون دانهون ۽ سڏڪا هئا. هر طرف لڙڪن جي برسات هئي. ڏسجي ته سڄي سنڌ جي اها ئي حالت هئي. دراصل هو فقط هڪ راڳي نه پر سنڌ ڌرتيءَ تي مذهبي هم آهنگيءَ جو به پيمبر هو. هن جي جنازي ۾ شريڪ ماڻهن جي عقيدت ۽ چاهه ڏسي، سڀ حيران هئا. ماڻهو هن جي تابوت کي هٿ لڳائي، پنهنجي هٿن کي چمي رهيا هئا. هن جي جنازي نمازبه هر مسلڪ توڙي هر مذهب جي ماڻهو پڙهي ۽ ڪو تڪرار به نه ٿيو.
ائين تمام گهٽ ٿيندو آهي، پر قدرت اهو شرف به صادق کي ئي ڏنو.