شاعر شيخ اياز ۽ راڳي صادق فقير
تمري ڪارڻ سب سُک ڇوڙيا، اب موهي ڪيون ترساوو،
ميران داسي جنم جنم ڪي، انگ سِين انگ لگائو !
ائين حجابي عشق کي تو اظهار جو نئون سليقو ڏنو هو. هاڻي انهن عاشقن جو ڇا ٿيندو، جن وٽ محبوب جي مُرڪ جي مسرت ماڻڻ جو واحد ذريعو تنهنجي سُر ۾ شيخ اياز جي شاعري هئي.
تنهنجي ذات ۾ ڪٿي ٺٺ ٺانگر ۽ پاڻ پڏائڻ جو رويو نه هو. تو ڪڏهن موت جي باري ۾ به نه سوچيو هو. تنهنجو سدائين زندگيءَ ۾ اعتبار رهيو. تو فن ۽ عشق جو گڏيل سفر شروع ڪيو هو.
مٺڙا صادق ! موت جو تيز طوفان زندگيءَ جا ديپ اجهائي سگهي ٿو، پر فن جي فانوس کي لوڏي به نٿو سگهي. تون پنهنجي محبوب شاعر وانگر ڪشمور کان ڪارونجهر تائين ڦهليل سموريءَ سنڌ جو راڳي هئين. تنهنجي اندر ۾ ٿر به هو ته ڪاڇو به هو، لاڙ جي سارين جي خوشبوءِ هئي ته لڪيءَ جا چَشما به هئا، ڪارونجهر جي ارڏي آتما هئي ته تنهنجي من ۾ مالڻهور وِيڻه جا بي چين مور به مٽڪو ڪندا هئا. تنهنجي سُرن ۾ کيرٿر جا گڊ ڇال هڻندا هئا ته روهَه جي ڪونجن جي گونج به ٿيندي هئي.تون رمتي بادل جو روپ هئين ته ٿر ٻاٻيهي جي تڙپ به هئين.
شيخ اياز جي شاعريءَ وانگرتو پنهنجي سُرن جي لاءِ ڪائي حدبندي نه رکي هئي. تو ديس پرديس ۾ پنهنجي مداحن سان درد جو اهڙو رشتو جوڙي رکيو هو، جيڪو رت جي رشتي کان به گهرو آهي. انهيءَ رشتي ۾ ڪوئي تنهنجي من ۾ چنڊ ٿي رهيو، جنهن جي لاءِ تو وٽ آڌي اڪير رهندي هئي. تون ديس پرديس ۾ اتاولو ٿي ڳائيندو هئين ته:
سکي پيا کي ملين ته چئجان، چاندني تو سِوا نه ٿيندي،
اچين ته منهنجي اُماس ۾ آ، ڇو ته ٻي رات ڪا نه ايندي
ڪڏهن به توتي دُوار دل جا، نه ٻوٽبا تون ڀلي هلي آ،
ٻه لڙڪ آلا تڏهن به هوندا، متان چئين آجيان نه ٿيندي.
انهيءَ ڪيفيت ۾ تو کي جگجيت جو اهوگيت پڻ ڏاڍو وڻندو هو ته "هم تو هين پرديس ۾، ديس ۾ نڪلا هو گا چاند". تون بي اختياريءَ ۾ جڏهن جهونگاريندو هئين، تڏهن تنهنجون اکيون لڙڪن جي لڙهندڙ منظرن ۾ ٻڏي وينديون هيون، پر تون ڪنهن کي محسوس ٿيڻ نه ڏيندو هئين. هاڻي تنهنجي چاهيندڙن جون اکيون لڙڪن ۾ ٻڏي رهيون آهن. هو پنهنجي گهرن جي پڌرن تي اڪيلا آهن. ٿر جي ڀٽن تي جڏهن چنڊ اڀري ٿو ته چنڊ کي منٿ ميڙ ڪري چون ٿا ته:
چنڊ! پرينءَ کي پرچائي ڏي، مون سان ڪيئن رُٺو!
تون ئي چئه مون ساريون راتيون ڪائي ننڊ ڪئي؟!
پر چنڊ به چيو نٿو ڪري- اندر جي بيقراري وڌي رهي آهي. اندر جي جذبن کي سُرن جو ويس ڏيندڙ فنڪار ناهي رهيو. ڪراڙ جي ڪنڌيءَ تي ميڻ بتيون جهيڻيون جهيڻيون ٻَري رهيون هيون. روشنيءَ ۾ چٽاڻ نه هئي. توبن ڪهڙا اوجيس اندر کي روشن ڪندا. سُرن ۾ سوز نه هو. توبن ڪهڙا سُر ساز روح کي راحت ڏيندا. وڇوڙي جو ڏک اڏوهي آهي، سُري جيان هڏي کي کائيندو آهي، پر انهيءَ ديوانگيءَ جي دلبري ته ڏس! هر دل چري چوي ٿي ته مان ٻيهر توسان ملندس. خبر نه آهي ڪٿي، ڪيئن، ڪهڙيءَ ريت، پر توسان ٻيهر ملندس.
تون اهو ڄاڻيندو هئين ته شيخ اياز "ڇا ٿو سوچي ڇاڇرو" جهڙي سٽ ڇو لکي هئي ؟ تو شيخ اياز جي شاعريءَ جي آڌار انسان جي فڪري ۽ ثقافتي سرمايي کي وڌائڻ ۾ ڀرپور ڪردار ادا ڪيو. تنهنجا سمورا سُر انسان ذات جي امر ورثي جي لاءِ آهن. تون سڀ ۾ پرين پَسندو هئين. تنهنجي سُرن ۾ تنگ نظري ۽ تعصب جي خلاف مزاحمت هئي. تو انسانيت جي پوئين پڪار کي آواز ڏنو هو. تون شيخ اياز جي ٻولن ۾ چوندو هئين ته:
تنهنجا پير ڇُهان، ڌرتي منهنجي مائڙي،
ڀاڪر پايان ڀاوَ مان ماڻهوءَ ماڻهوءَ سان،
آءُ نه ٻيو ڄاڻان، مذهب منهنجو ماڻهپو!
تنهنجي سُرن ۾ وطن جي مٽي مهڪندي هئي، ويساه جي لاءِ واٽون گهڙجنديون هيون. تو دانشورن جي دليل بازيءَ کان وڌيڪ چٽو سادن سُرن ۾ شيخ اياز کي عام ماڻهوءَ تائين پهچايو هو.
هيءَ سَينَ نه ڏيندي چَينَ، اُٿي ڏِسُ! ڪوئي آيو آ پيارا،
هي شايد ساڳيو رَمتو آ، اڳ جيئن اُڃايو آ پيارا!
جنهن وقت چراغِ شام ٻَري ۽ ميخاني ۾ جام ٻري،
تنهن وقت اسان جو پنڌ پري، پنهنجو به پرايو آ پيارا.
هيرا ته ڏسو، ڪنڪر نه هڻو، ايندو نه وري هي وڻجارو،
ڪُجهه ڏات ڏسو، پوءِ بات ڪيو، هي شور اجايو آ پيارا!
تنهنجي انهيءَ ويساه ۽ اتساهه تي تاريخ جا ارڏا پٽ آس نراس جي آرسيءَ ۾ سجل نيڻن ۽ سنهڙن چپڙن تان روح پلي قيد خانن ۽ ڦٽڪن جي راه چونڊڻ کي اوليت ڏئي، پنهنجي وطن سان سچائيءَ جا قسم تنهنجي سرن جي ساک سان کڻندا هئا. تون ضميرن تان زنگ لاهيندڙ هئين. تنهنجي سُرن وسيلي اها سٽ سچ ثابت ٿيندي هئي ته "اڄ هر ڪنهن جو هي رايو آ،تو نينهن اياز نڀايو آ"- تنهنجي آواز کي ٻڌي تنهنجي محبوب شاعر تنهنجي آواز کي آمريڪي ڳائڻي پال رابسن سان ڀيٽيو هو، ۽ چيوهو ته صادق کي ٻڌي مون کي احساس ٿيو ته ڪيترو وقت آئون جنهن ڳائڻي جي تلاش ۾ رهيو آهيان، مون کي ملي ويو آهي. منهنجي شاعريءَ ۾ هڪ اندروني ترنم آهي، ۽ مان ان تي ئي اڪتفا ڪندو هوس. زندگيءَ ۾ پهريون ڀيرو مون محسوس ڪيو ته هڪ موثر آواز منهنجي شاعريءَ جي لاءِ ڪيترو نه ضروري آهي. تنهنجي عاشقن، ٿر جي چاڳلن نوجوانن جي اندر جي آرزو هئي ته جڏهن تنهنجو مڙهه ملير پهچي ته توکي گهوٽ وانگر سينگاري، شيخ اياز جي واين سان سڏڪن جي ڀيٽا ڏئي، تنهنجي آخري آرامگاه گڊي جي انهيءَ ڀٽ تي جوڙين، جنهن ڀٽ تي بيهي تون حياتيءَ ۾ پنهنجي مٺيءَ کي ڏسندو هئين! توکي مٺي ائين نظر ايندي هئي جيئن ماڙيءَ تان دودي کي روپا نظر ايندي هئي. انهيءَ گڊي ڀٽ جي لاءِ تنهنجي محبوب شيخ اياز چيوهوته:
باک ڦٽي ٿي مٺي تي
ڀٽ ڀٽ آ ڳاڙهي گلاب جيان،
هن ديس جي خواب جيان!
تو سان پيار ڪندڙ جذباتي ڇوڪرن جي ڳالهه پنهنجي جاءِ تي، پر هاءِ اسڪول مٺيءَ جي گرائونڊ جي ڀرسان مٺيءَ جي پراڻي تاريخي قبرستان ۾ تنهنجو والد صاحب فقير فيض محمد، تنهنجو مامو ۽ استاد حسين فقير اڳ ۾ آرامي آهن. تون انهن جي ڀرسان مٺي ننڊ سمهي سگهين پيو، سو توکي اتي ئي ڌرتيءَ جي هنج ۾ سمهاريو ويو. تنهنجي انهي اباڻي قبرستان ۾ ٻيرين جا گهاٽا وڻ ۽ پکي به آهن. تنهنجي محبوب شاعر به ته اهڙي ئي جاءِ تي آرامي ٿيڻ جي تمنا ڪئي هئي:
اٿي اَسُر ويل جو، لڏائي لامن،
پکي اڏامن، اتي مون کي پورجو .