صادق – ساريءَ سنڌ جو! : نصير مرزا
هاڻي ته بس، مُڙي ئي ڏسڻو آهي، ته صادق فقير ڇا هو؟ ۽ پوءِ ڇا مان ڇا وڃي ٿيو! ۽ ٻي ڳالهه ته ساڻس پهرئين منهنجي ملاقات ڪٿي ۽ ڪيئن ٿي؟ ته ان بابت ته...هاڻي سڀني کي معلوم ئي ٿي چڪو آهي ته اُها لطيف آباد، حيدرآباد جي مهراڻ آرٽس ڪائونسل جي لان تي ئي ٿي هئي، جتي هو "ٿري فنڪارن سان شام" نالي هڪڙي بينيفٽ شو جي سلسلي ۾ ڳائڻ لاءِ آيل هئو. سوچيان پيو، ان ئي صادق سان منهنجي پوئين ۽ آخري ملاقات ڀلا ڪٿي ٿي هئي؟ شايد ڀٽائي سرڪار جي ميلي ۾، جتي ٻي رات... هن موسيقيءَ جي محفل ۾ ڳاتو پئي: "اسين بس رهياسين اڌورا اڌورا... " ها! ياد آيم، 11 هين فيبروريءَ تي به ته هو حيدرآباد آيل هو، جتي هن کي شام جو جمال شاهه جي پڙ ۾ رحمان سائين جي آستاني تي امير عليءَ پاران امبر مهڪ کي شاگرد طور ڳاني ٻڌڻ واري تقريب ۾ شرڪت ڪرڻي هئي. خير، صادق سان موسيقيءَ جي مختلف محفلن ۾ ٿيل اهڙين سڀني رهاڻين جي روداد آئون پوءِ ٿو لکان، پهرين ذڪر مهراڻ آرٽس ڪائونسل حيدرآباد ۾ رٿيل، ٿري فنڪارن سان انهيءَ سريلي شام جو، جنهن منجهان اسان ريڊيو وارن صادق کي ايئن چونڊيو، جيئن دنيا جي ڀريي ميلي مان ماڻهو پنهنجي لاءِ ڪنهن بهترين دوست جي چونڊ ڪندو آهي- يا جيئن ڪو جوهري مڻين مُنهن موتين منجهان، ڳولهي ڳولهي ڊائمنڊ (هيري) ۾ وڃي هٿ وجهندو آهي. ياد اٿم... هي 1986ع وارو سال هو ۽ منهنجي ريڊيو ڪيريئر ۾ سچ پڇو ته اهو بلڪل پهريون ئي ڀيرو هئو، جو ڪنهن جوان... بلڪ ڦوهه نو جوان کي ايئن ڪنهن موسيقيءَ جي محفل مان بنا فارمل آڊيشن جي چونڊي ۽ پينل تي آندو پئي ويو، ۽ اهو سڀ ڀلا ڪهڙي بنياد تي ۽ ڇو؟ ۽ اهو صادق فقير جي طلسمي، ۽ دل ۾ لهي ويندڙ درد انگيز آواز سبب... خير...ان ڏينهن هن جي حوالي سان مون کي هاڻي، ٻيو ڪجهه ته ياد ڪونه پيو اچي، پر ايترو ضرور ياد پيو اچي ته درجنن جي حساب سان ان محفل ۾ ٻيا به ٿري ڳائيندڙ هئا..! جن ۾ هڪڙو ته هئو ڪريم ڏنو فقير ۽ ٻيو نور محمد فقير. جنهن هڪڙو ڏاڍو دلچسپ ٿري لوڪ گيت ڳاتو هو: "اُتار ساجن بڇوڙو"... انهن ٻنهي فنڪارن جي پرفارمنس... ڇاڪاڻ ته ان وقت ايتري ڪا متاثر ڪندڙ نه هئي، ان ڪري مون پنهنجي اسٽيشن ڊائريڪٽر عنايت بلوچ صاحب کان ضد ڪري انهن ٻنهي کي به پاس ڪرائي پئنل تي آڻرائي ڇڏيو هو. ايئن پوءِ بعد ۾ عمرڪوٽ واري ڀُڳڙي مل کي به ته مون ئي پاس ڪري پينل تي آندو هو، جنهن جي آواز ۾ شيخ اياز جي هڪ وائي "جهوپڙيءَ ٻاهران رات جهانجهر وڳي" رڪارڊ ڪرائي نشر ڪرائي هئم ته... ڀڳڙي جا به وارا نيارا ٿي ويا هئا. خير ذڪر هتي صادق جو... جيڪو خوش قسمتيءَ سان اسان وٽ ان ڏينهن ’پئنل سنگر‘... بنا ڪنهن فارمل آڊيشن جي بڻيو هو، ۽ ٻئي ڏينهن تي موسيقار استاد نياز حسين، استاد مجيد خان سارنگي نواز، رحمت الله بينجو نواز، ڍولڪ نواز، احمد نواز ۽ ڪلارنيٽ پليئر امام بخش عرف اموءَ ۽ طبله نواز نذير خان جي سنگت ۽ جهُرمٽ ۾ هن مراد وند ۽ لڄاري صادق فقير جي، مون پهرئين ريڊيو رڪارڊنگ ڪئي. تڏهن ان ڏينهن مون هن کي بنهه ويجهو کان ڏٺو. سانورو بانورو، سٺن ساروپن ۽ نمڪين مهانڊن وارو هُو هڪ ساده لباس، شرميلو ۽ الهڙ الهڙ ڇوڪرو پئي لڳو، جنهن جي ڄمار ويهارو کن سال مس پئي لڳي. مختلف ڪلامن جي ريهرسل بعد هاڻي پينل تي رڪارڊنگ لاءِ ويٺس ته هن جنهن وائيءَ ڳائڻ لاءِ چپ چوريا... اُها هئي "لکيي ڙي پنڌڙو ڪرايو پيرن کي... " اڙي هان... هي ڇا!؟اسپيڪر تي هن ڦوهه جوان... يعني الهڙ ڇوڪري صادق جي آواز ۾ ڪو درد هئو بابا! منهنجو ته اصل هنيانءُ ئي ڦِسائي ڇڏيائين. لڳم، هن آواز پويان... ليڙون ليڙون لٽن سان، ڄڻ سسئي بيابانن ۾ واڪا ڪندي، ٻاڪاريندي چوندي پئي وڃي... "ڏوهه ڏيان ڪهڙو ڏيرن کي... لکيي ڙي پنڌڙو ڪرايو، پيرن کي." ان ڪلام بعد، پوءِ هن جيڪي ٻيا ڪلام ڳايا، انهن جا مکڙا هئا "رومال مارو رڱيو"، "پايَڙ موري"، "ميؤلا برسي"... ان بعد هاڻي هي ڪلام ٻئي ڏينهن کان جيئن ئي، نشر ٿيڻ شروع ٿيا.. چؤطرف صادق جي واهه واهه ٿي وئي ۽ جنهن جون واڌايون مون کي هيئن ملڻ شروع ٿيون:"ريڊيو حيدرآباد کي... نئون سريلو راڳي مبارڪ بابا... مبارڪ". تڏهن اهڙي داد تي آئون ته اهڙو خوش ۽ گد گد، جيئن ڪو باگڙي ٻار هولي، ڏياري يا جيئن ڪو غريب مسلمان ٻار عيد ڏينهن نوان ڪپڙا پائي خوش پيو ٿيندو ۽ ٽلندو وتندو آهي. ڪجهه وقت بعد هاڻي صادق جا ٻيا آئٽم رڪارڊ ٿيا... "سکي پيا کي ملين ته چئجان"، "ٿي املتاس تان ڪوڪ ڪويل ڪري"، "درد ڪو جنهن ۾ ناهي دوست"، "هلندڙ لاريءَ مان"... ۽ پوءِ اياز گل جي مشهور وائي... "توکان ٿيندي ڌار"، احمد سولنگيءَ جي وائي "اکڙين جي آلاڻ، تنهنجي ڳالهه ڪري ٿي"... اڙي بابا! هي جيئن نه.... صبح سان ٿر تي...’سج‘ ڪرڻن جا هيرا جواهر وسائڻ لڳندو آهي ۽ نجهري نجهري کي روشن ڪرڻ لڳندو آهي، صادق جو آواز به ايئن روشني بنجي، ساري سنڌ تي ڇانئجڻ شروع ٿي ويو.
پر هي اسان جي سنڌ جو سڀاڳو راڳي، صادق! اصل ۾ هئو ڪير؟ ۽ ذات سندس ڇا..؟جي ها...هو بڻيائتو مڱڻهار هئو! ۽ سُر، لئه جي جهڻڪار، جنهن کي ازل ابد کان سرشت ۾ ئي مليل هئي... ۽ جنهن جا وڏڙا مٺي ٿر جي آس پاس جا راڄائتا فقير سڏبا هئا. جيڪي پوءِ مٺيءَ شهر ۾ اچي ويٺا ۽ راڳ ويراڳ سُر، لئه جي سبتڪن سان گڏ، نصابي تعليم ڏانهن به توجه ڏيندا رهيا ۽ جن مان صادق جو والد فيض محمد... پڙهي لکي، تپيداري ۽ پوءِ سپروائيزري جي عهدي تائين وڃي پهتو. ايئن صادق هڪ پاسي پنهنجي تپيدار پيءُ جي آڱر پڪڙي اسڪول جو رستو ڏٺو، ته ٻئي پاسي گهر ڀرسان ناناڻن مڱڻهار فقيرن مان... پنهنجي مامي محمد حسين فقير کان هارمونيم تي هٿ رکڻ ۽ راڳ آلاپڻ جا انگ رنگ سکڻ شروع ڪيا... ٿر صحرا هونئن ئي لوڪ موسيقي جو مرڪز، مٿان مراد فقير، مائي ڀاڳي، ٻڍي فقير، موهن ڀڳت ۽ سندس ڀاءُ سروپ فقير جهڙا راڳي پڻ اتي اڳي ئي موجود ۽ هڪيا تڪيا هئا... صادق هڪ پاسي جي انهن کان متاثر پئي ٿيو، ته ٻئي پاسي، پنهنجيءَ ذات ۾ نواڻ پسند هجڻ سبب ڪلاسيڪل راڳين مان استاد نزاڪت علي، سلامت علي، غلام علي، حسين بخش ڊاڍي ۽ حسين بخش گلو جي گائيڪي کي پڻ پسند پئي ڪيو، ۽ ان ئي اسٽائيل جي رياضت ۾ دلچسپي وٺي پنهنجي آواز ۾ پختگي آڻيندو ويو. (هونئن هُن جي آواز جي ڪوالٽي ۽ فري ڪوئنسي به انهن ئي راڳين جي آوازن سان ڪيڏو نه مئچ ڪندڙ لڳندي هئي.) استاد نزاڪت علي جي نالي ۽ آواز کان ته هو ايڏو متاثر هو، جو پنهنجي وڏي پٽ جو نالو ئي هن رکي ڇڏيو هو، نزاڪت علي فقير...
قدرت صادق کي آواز به ڪيڏو نه مٺو... ماکيءَ... نبات... ۽ کنڊ جي پت جهڙو ڏئي ڇڏيو هو. ايئن جي ٿري لوڪ گيت ۽ ڀٽائي جي واين ڳائڻ جو فن، هن کي ورثي ۾ مليل هو ته جديد شاعري وري هن پنهنجي ذاتي مطالعي ۽ ذوق سان چونڊي ڳائي. جنهن لاءِ طرزون هن کي هن جي گُني مامي... حسين فقير ٺاهي پئي ڏنيون. صادق جو رياض، ٿر جي اوچين ڀٽن تي ويهي، کليل فضائن وارو رياض هو. اهڙي رياض سبب هو پنهنجي آواز کي کرج جي زمين تان کڻي، هارمونيم جي سپتڪ جي آخري سُرن تائين آسانيءَ سان کڻي ويندو هو. هن جي گائيڪي جو انداز لوبان ۽ اگربتيءَ جي دونهين وانگر، پهرئين ته زمين تي گول گول پيو ڦرندو هو ۽ پوءِ مٿي چڙهندو ۽ ماحول تي طاري ٿيندو ويندو هو. (مثال طور سندس اهڙي انداز کي ملاحظه ڪرڻو هجي ته وڊيو تي آڪاش انصاري جو نظم "اسين بس رهياسين اڌورا اڌورا" ڏسي سگهو ٿا) جنهن کي هو ڌيرج ڌيرج ۽ سهج سڀاءُ سان شروع ڪندو هو ۽ آهسته آهسته، آواز ۾ اوچائي ڀري، ان کي مٿي کڻندو ويندو هو، ۽ بلا آخر ان کي آسمانن جي اوچائين تائين ڦهلائي ڇڏيندو هو. علاوه ازين ٻئي پاسي صادق جي پلس پوائنٽ هيءَ به هئي ته هن ٿر جا ٿري مارواڙي لوڪ گيت به ضرور ڳايا پئي. پر گڏوگڏ هن جديد سنڌي شاعريءَ جون صنفون پڻ دلچسپيءَ سان ڳائڻ شروع ڪيون. ۽ ايئن هو لوڪ شاعريءَ سان گڏ جديد بيت، وائي، ڪافي، گيت، غزل، نظم... ۽ هائيڪن جي شاعري پڻ مهارت سان ڳائڻ لڳو هو. سندس اِ هو گڻ کيس پنهنجن سڀني همعصرن کان مختلف ۽ بنهه الڳ ٿلڳ ڏيکاريندو ويو. ٿر کان ٻاهر ابتدا ابتدا ۾ صادق جي ادبي دوستي اسان ريڊيو وارن سان ئي ٿي هئي. ان کان پوءِ هن جو ادبي حلقه احباب وڌندو ويو ۽ هوريان هوريان هو ادل سومري، اياز گل سان پڻ گهڻو ويجهو ٿيو. جن پنهنجا ڪلام کيس مٺي پوسٽ ڪيا. ايئن هن شيخ اياز ۽ استاد بخاري جي شاعري وري سندن شعري مجموعن مان چونڊي ڳائي، ٿورو پوءِ هو آڪاش انصاري ۽ خاص ڪري اسحاق سميجي کي وڌيڪ ويجهو ٿيو. دوست ناز سهتي، نه فقط ڪي ٽي اين پر ملڪ کان ٻاهرين پروگرامن ۾ پڻ وٺي وڃڻ جا هن کي موقعا فراهم ڪرايا. تاج جويي هن کي ادبي ثقافتي پروگرامن ۾ هٿي وٺرائي. علاوه ازين مهمان نواز هجڻ سبب مٺي ۾ هن جي وسيع دسترخوان سندس دوستن جي حلقي ۾ کيس اڃا به وڌيڪ هرواسي بنايو. مُروت ۽ هر ڪنهن سان مرڪي ملڻ ۽ بنا ڀاوَ تاوَ جي ادبي محفلن ۽ شادين ۾ خوشيءَ سان وڃي شريڪ ٿيڻ واري خوبيءَ... کيس هر جيءَ ۾ جايون ڏياريون ۽ هو ايئن هر ماڻهوءَ جي جيءَ ۾ جايون جوڙيندو ۽ هر دلعزيز بڻجندو ويو. منهنجو ته صادق... بي پناهه احترام ڪندو هو. بلڪ ايئن چوان ته مون کي پنهنجو وڏو ڀاءُ ڄاڻندو هو. ڪڏهن اڪيلا اڪيلا ويهي ڪچهري ڪندا هئاسين ته هو مون سان سدائين اکيون جهُڪائي ڳالهائيندو هو. البت کليل ڪچهرين ۽ سنگت جي دائري ۾ ملندا هئاسين ته اهو ئي صادق... مون سان تاڙا به ملائيندو هو. ۽ زيرِ لب زيرِ لب چرچا ڀوڳ به ڪندو هو. ۽ ڪڏهن ڪڏهن ته سنهڙيون سنهڙيون ڳالهيون به ڪندو هو. هن ۾ مزاح جي حِس به ڪمال جي هوندي هئي. اسان جو هڪڙو ريڊيو ڊرائيور صفا سنهڙو آهي. مٺيءَ ۾ صادق سان ماڙي تي ماني پئي کاڌم جو اهو ڊرائيور، مٿي چڙهي آيو. چيائينس، لنگر حاضر آهي بابا. وراڻيائين: منهنجو پيٽ ڀريو پيو آهي، تڏهن پيرن کان مٿي تائين ڊرائيور جي سنهڙي هاٺيءَ ڏانهن ڏسي، چوڻ لڳس... "واهه پهلوان واهه... کائي کائي تڏهن اهڙو مواڙ ٿيو آهين. چڱو استاد ان خوشيءَ ۾ ڀلا ٿورا ڏؤرا ته ڏيکار"... اجهو ان ئي دلربا سڀاءُ، ۽ دلبر دلبر صادق کي ڀريل محفلن ۾ ڪڏهن ڪڏهن پنهنجي ڌيان گيان ۾ آئون... گم ڏسندو هوس، ته مٿانئس ئي صادق... نارائڻ شيام جو هي هائيڪو هيانوَ تي هُري ايندو هئم:
ساز رکيل ڀت ساڻ،
بند اکيون، چُپ ڳائڻو
راڳن ساڻ رهاڻ!
ها ياد آيم! صادق سان ساڻس ڪنهن اڳوڻي ملاقات وقت مون هيءَ پلاننگ به ته ڪئي هئي، چيو هيومانس: صادق! شيخ اياز صاحب جا اهڙا سڀ بيت، وايون، گيت، غزل، نظم ۽ هائيڪا جن ۾ ٿر جي حسناڪيءَ کي شيخ صاحب بيان ڪيو آهي، اهي سڀ ڪمپوز ڪرائي تنهنجي آواز ۾ رڪارڊ ڪرڻ گهران ٿو. پر الاس! 1992ع ۾ منهنجي اوچتو خيرپور ميرس بدلي ٿي وڃڻ ۽ نهايت جلد صادق جي گهوٽ ٿي وڃڻ سبب منهنجو هي خواب اڌورو ئي رهجي ويو، ۽ پورو نه ٿي سگهيو. تڏهن اڄ انهيءَ ڳالهه کي ياد ڪري سوچيان پيو: ته هن ويچاري انسان جي... ڪُل زندگي آهي ئي ڪيتري...؟ ٻه چار هجرتون... ۽ ٻه چار حسرتون ۽ بس... الا ... الا خير صلا...
اڇا! صادق جي ڳالهه تان اڄ هي به ته ياد پيو اچيم... ته ٿر صحرا رڳو لوڪ موسيقيءَ جو ئي ته جهان ڪونهي، اتي ته ڪلاسيڪل راڳي به جام پهتل هئا. خاص ڪري ماڙيچي گهراڻي جو ڇوٽ راڳي استاد خير محمد خان! اجهو هي مسڪين راڳي مراد فقير جنهن شديد بک ۽ بدحاليءَ کان متاثر ٿي، ٿر جي ڪنهن کوهه ۾ آڌي رات جو وڃي ٽپو ڏنو هو، سو ان ئي ته خان صاحب خيرمحمد خان جو شاگرد هو. پوءِ ان ئي مراد فقير جي... شاگردياڻي ٿي هئي مائي ڀاڳي... پوءِ ٻڍو فقير، ڪالو فقير، مائي سوني، موهن ڀڳت، سروپ فقير، صالو رام اسلام ڪوٽ وارو، شادي فقير عمرڪوٽ وارو، دين محمد ڪارو ميرپورخاص وارو ۽ پوءِ شفيع فقير... ۽ ايئن هي اسان جو صادق فقير به... ڪنهن نه ڪنهن طريقي سان ماڙيچا گهراڻي جو ئي ته شاگرد سڏي سگهجي ٿو. پوءِ ڊائريڪٽ نه سهي، اِن ڊائريڪٽ ئي سهي... بهرحال استاد خير محمد خان جي پس منظر ۾ اهڙن سڀني راڳين مٿان ڪنهن شاعر جو هي شعر ڪيڏو نه ٺهي ٿو اچي:
رنگ تنهنجي ۾ سڄڻ رنگجي وياسين،
ڊٺل شهر هئاسين، سڀ اڏجي وياسين.
باءِ پروفيشن اسان جو صادق برابر ته هاءِ اسڪول ۽ پوءِ گرلز ڪاليج ۾، شاگردن ۽ شاگردياڻين لاءِ فزيڪل انسٽرڪٽر هو، جنهن ۾ شاگردن کي حرڪت ۽ اشارن سان ئي سکيا ڏني ويندي آهي، پر عملي زندگيءَ ۾ اهو ئي صادق، اسٽيج تي ڳائڻ وقت انتهائي صوبر ۽ سنجيده ٿي ويهندو هو. سندس انائونسمينٽ ڪبي هئي، ته ڪنڌ جهڪائي چپ چاپ مائيڪ تي اچي ويهندو هو. هارمونيم سيري پنهنجي ڀر ۾ رکندو هو ۽ تقرير باز راڳين جي مقابلي ۾، بنا ڪجهه ڳالهائڻ جي، پنهنجو آئٽم ڳائڻ شروع ڪري ڏيندو هو ۽ تاڙيون وڄرائي، آئٽم ختم ڪري، جيئن ايندو هو، ايئن ئي چپ چاپ اٿي هليو ويندو هو. اوهان صادق جي ان گُڻ کي هن جي باوقار راڳي هجڻ جو گڻ به سمجهي سگهو ٿا.
صادق پنهنجي حياتيءَ ۾ سڄي سنڌ ۾ ڳايو، لاڙ، اتر، وچولو، ڪوهستان، جتي هر هنڌ پنهنجا مداح ٺاهيا ۽ ان جو ثبوت هي، ته سندس تڏي تي... هجوم در هجوم... سنڌ جي انهن چئني طبعي ڀاڱن منجهان سندس مداح... سندس تڏي تي اٿلي پيا. ۽ ايئن به برابر آهي ته جديد رومانوي ۽ مزاحمتي شاعري صادق کان اڳ بيدل مسرور ۽ جيجي زرينه بلوچ به خوب خوب ڳاتي هئي. پر صادق انهيءَ ميدان ۾ لٿو... ته اهڙي شاعريءَ ۽ شاعرن کي پڻ ويتر هرواسي بڻائي ڇڏيو هئائين.
الاس! ڇهه ويهين فيبروريءَ جي شام جو ريڊيو آفيس ۾ شاهزيب کي... مون ڪمپيوٽر تي ڪو آرٽيڪل پئي ڊڪٽيٽ ڪرايو، جو مڪي پاڪ جي ڪنهن رستي تي روڊ حادثي ۾ صادق جي لاڏاڻي جو اطلاع، مٺي مان دولت رام کتري، اوڇنگارون ڏيندي مون کي ڏنو. خبر ٻڌڻ سان ئي تٿان وٿان ٿي ويس، پيرن هيٺان زمين کسڪي وئي. پوءِ تصديق لاءِ يڪدم ئي ڀاءُ ناز سهتي کي فون ڪيم ۽ پريان کان هن به گلو گير آواز ۾ چيو... صادق ويو هليو... ويو هليو صادق... قهر ٿي ويو... تڏهن ڪا گهڙي رکي... ڪاوش منجهان دوست نياز پنهور... فون تي جهٽ جهٽ ۾ تاثر لکرائڻ لاءِ چيو... ۽ پوءِ ته جيڪي ذهن ۾ ايندو ويو، سو کيس لکرائيندو ويس.
هاءِ! سنڌ جي آسمان تان اڄ هڪ ستارو ٽٽي ڇڻي ويو، سريلو ستارو صادق فقير... الا! اسان جي هن صادق ۾ ڇا ته مڻيا هئي، خوش آواز، خوش سڀاءُ، نماڻائي، معصوميت. 1986ع ڌاري ميڊيا جي آسمان تي نمودار ٿيو ۽ ڏسندي ئي ڏسندي، موسيقيءَ جي افق تي ڇانئجي ويو. 20 مارچ 1964ع تي جڏهن هو مٺيءَ ۾ ڄائو ته... هر طرف گل پئي ٽڙيا، چؤطرف هٻڪارن جا هُل هئا. ۽ 26 فيبروري 2015 تي هي به بهار رُت آهي جڏهن مڪي پاڪ جي هڪ روڊ تي هو روڊ حادثي ۾ لهو لهان ٿي ويو ۽ هن جا رت ڦڙا چئني پاسي گلال پنکڙين وانگر ٽڙي پکڙجي ويا، ۽ زندگيءَ ۾ ڪنهن به اسٽيج تان مون هن لاءِ جڏهن به ڪمپيئرنگ ڪئي، سدائين چيو... برابر ته ٿر ۾ زبردست گرينائيٽ... بليڪ گولڊ... روهيڙي جهڙو املهه وڻ... معدنيات سان ڀرپور ڪارونجهر جبل... پر حاضرين... پنهنجي هن راڳيءَ صادق فقير جي ڳالهه ئي آئون ڪهڙي ڪريان؟ جو هو مون لاءِ انهن سڀني وٿن کان وڌيڪ املهه آهي، ڪوهه نور هيرو آهي اسان جي لاءِ...
۽ الاس! اهو ئي، ڊائمنڊ ٽٽي اڄ ٽڪرا ٽڪرا ٿي چڪو، ۽ هر طرف کان سنڌ ڪنهن ڪُٺل مور وانگر ٻاڪاري پئي... ڪپارن ۾ ڪڪر ڪيهون پيا ڪن... هاءِ صادق... هاءِ صادق... هاءِ صادق!
۽ 24 هين فيبروري تي، مڪي پاڪ عمره لاءِ اسهيل هي صادق فقير... پنجين مارچ تي صبح جو پنجين وڳي ڌاري ڪراچي ايئرپورٽ تي تابوت جي صورت واپس سنڌ موٽيو... ته سنڌ وطن جي هيءَ مٽي جنهن جي لاءِ هن سدائين ڳايو، "ڪينجهر کان ڪارونجهر تائين توکي چشمن چايان- سنڌ ديس جي ڌرتي توتي پنهنجو سيس نمايان" ساڻيهه ڏانهن موٽي اچي رهي هئي، تڏهن هن جي موٽڻ تائين ڪراچي کان ڪچڙي منجهند ڌاري موٽي ماڳ اچڻ تائين، ٿر صحرا ۾ هزارين ماڻهو گڏ ٿي چڪا هئا، جن ۾ اديب، شاعر، دانشور، صحافي، ميڊيا، وزير، وزرا... ۽ صادق جا رنگ رنگ جا مداح شامل هئا.
هاڻي منجهند ڌاري ڏولي گهران نڪتي... ته ٻنپهرن جا ٻه پئي ٿيا. ۽ ڪانڌين جو قافلو جتان جتان پئي لنگهيو، رستي تي هنڌ هنڌ تي، پينافليڪس تي صادق جون تصويرن آويزان هيون، جن جي هيٺان مٿان لکيل هو، "ٿو موڪلايان الوداع"..."اسين بس رهياسين اڌورا... اڌورا"... "توکان ٿيندي ڌار"... "مٺي ڪؤڙي ٿي لڳي، هاڻي صادق يار"... ۽ ايئن صادق جي ڏولي جتان جتان پئي لنگهي... گهرن جي گئلرين تان ۽ گهٽيءَ جي موڙن وٽان نياڻيون ۽ ٻار مٿانئس گلن جي ورکا ڪندا... ۽ ڳوڙهن جا مِينهن وسائيندا رهيا. مٺي گرائونڊ ۾ جنازه نماز بعد... مک ديدار لاءِ ڪفن جو ڪپڙو جڏهن هن جي منهن تان هٽايو ويو، نٽهڻ اُس ۾ گهڙي جهٽ لاءِ پوري گرائونڊ تي ڇا ته ڪڪر ڇانوَ ڪري... ساري ماحول تي ٿڌاڻ پکيڙي ڇڏي هئي.... ڪجهه ئي وکن جي فاصلي تي، ڪنهن ڀٽ مٿان قديم قبرستان ڏانهن جڏهن هن جي ڏولي وڌڻ لڳي ته بي پناهه ماڻهن جي هجوم ۾ ڏٺم، ڏوليءَ مٿان غازي عباس جي عَلم جي بيرڪ ڇانوَ ڪندي پئي هلي. ۽ هر طرف کان مختلف راڳي... ڪانڌين جي قافلي ۾ صادق جا ڳايل ڪلام ڳائيندا پئي هليا. اندازن ساڍي ٽين ڌاري، صادق جو تابوت جڏهن اُوچي ڀٽ تي، سندس پخته قبر ۾ لاٿو پئي ويو، ته آئون سيرانديءَ کان سندس وڏي فرزند نزاڪت عليءَ سان گڏ بيٺو، سوچيندو رهيس... الاس.... منهنجي يا آس پاس بيٺل هنن ڪانڌين جي جيڪا به باقي حياتي آهي، ڪو به انهن منجهان... ڪنهن به محفل ۾ هاڻي صادق فقير کي ڪڏهن به ٻڌي نه سگهندو- تڏهن مون هوائن فضائن دشائن مان اوچتو... خود صادق فقير جي روح جو هي آواز ڪنايو هئو... هو ڳائي رهيو هئو:
زمانہ بڑی شوق سے سن رہا تھا
ہمیں سو گئے داستان کہتے کہتے!