صادق فقير هڪ دور جي پڄاڻي؛ علي آڪاش
جيترا ڏينهن به صادق فقير جو جُسو، سنڌ کان ٻاهر رهيو تيستائين، سنڌ ۾ به ٻه ذهنيتون ڇڪتاڻ ۾ رهيون. هڪڙن جو خيال هو ته صادق فقير ڀلي پار ڀيرو ڀرڻ لاءِ ويو هو، جي هن اُتي دم ڌڻيءَ حوالي ڪيو آهي ته پوءِ ڀاڳ ڀانئي، کيس اتي ئي جاءِ ڏني وڃي. اهڙن خيالن جي اظهاريندڙن پنهنجي عقيدي جي اوٽ وٽان هن سڄي لقاءَ کي ٿي ڏٺو، پر سنڌ جي ساڃهه وندن ۽ گھڻگهرن جي، صادق فقير جي ويجهن ساٿين ۽ دوستن توڙي ان جي مداحن جو خيال هو ته اهي پنهنجي سريلي راڳيءَ کي پنهنجي ڀونءِ جي هنج ۾ سمهارين، ان جو پڇاڙڪو ديدار ڪن، ان جا ڪانڌي بڻجن. سنڌ جون روايتون پنهنجيون آهن، انهن جو پنهنجي وطن سان وچن ڪجھه هن ريت رهيو آهي:
"ميائي جياس، جي وڃي مڙهه ملير ڏي".
اهو ئي سگهارو وطن دوست خيال هو، جنهن جي عملي صورت اها آهي ته صادق فقير جي جسم جي مٽي، ڪالهه وچينءَ ويلا مٺيءَ ۾ پنهنجيءَ ڀونءِ جي مهان ۽ مانائتي مٽيءَ جي حوالي ڪئي ويئي. هونءَ ته ماڻهو روز مرن ٿا ۽ ڄمن ٿا، پر ڪي ڪي ماڻهو پنهنجي ديس ۽ ديس واسين لاءِ اهڙا ۽ ايترا ته اهم بڻجي ويندا آهن، جو انهن جي جدائيءَ جو تصور، زندگيءَ جي سموري سک جي سرمايي ڦرجڻ جو تصور لڳندو آهي. اهڙا ماڻهو پنهنجي ڪم ۽ عمل سان لوڪ جي من ۽ ذهن تي اڻمٽ چٽ ڇڏيندا آهن، عوام جي دلين تي راڄ ڪندا آهن. اهڙن سنڌ جي انيڪ ڪردارن منجهان صادق فقير به هڪ آهي. هو ڪلا جي ڪاڪ جو ڪڪوريل راڳي هو، جيڪو ٿر جي واريءَ مان سرن لاءِ پريم، ارپنا، ميٺاڄ، نرماڻ ۽ نماڻائپ نپوڙي، ميڙي سهيڙي سڄي سنڌ ۾ ورهائڻ نڪتو هو.
سنڌ راڳ ۽ شاعري ٽئي ازل کان پاڻ ۾ پرتل آهن. موهن جي دڙي جي مٽيءَ جي پهرين نشانين مان راڳ، رقص ۽ شاعري آهن. موهن جي دڙي جي ناچڻي، اها شاهدي ڏئي ٿي، ته هيءُ ديس ڪلا جو پالڻهار رهيو آهي. ناچڻيءَ جو ناچ، راڳ سان ممڪن آهي ۽ ناچ يا رقص کي وري ٻولن جي گهرج هوندي آهي. ان ڪري ئي سنڌ جي محبوب شاعر حسن درس لکيو:
سنڌ ساز مان نڪتي
سنڌ آواز مان آئي.
انهيءَ ساز ۽ آواز مان اسريل ديس پنهنجين راڳين کي سدائين راڻن جي حيثيت پئي ڏني آهي. انهن جي ڪلا تان ساهه به گهور ڪرڻ جو رواج وڌو آهي. راءِ ڏياچ جي روايتن واري هن ديس پنهنجي هر ٻيجل جي ٻرايل ٻول کي اگهه جي انگن کان ٻاهر قرار پئي ڏنو آهي. راڳ تان ايئن ٻلهار ويندڙ اهڙي ٻي ڪا قوم دنيا ۾ هجي ته هوندي. سنڌ ۾ ڪئين راڳي آيا، سُر ۽ آواز جي جادوءَ ۾ جيءَ جڙيندا رهيا، ڪئين دليون قرب ۾ ڪڙيندا رهيا، روح گرمائيندا رهيا، پر جڏهن صادق جو آواز ٿر مان صدين جي صدا ٿي گونجيو ته ديس مرحبا چئي، منهن مٿي ڪري، کيس پنهنجي وشال ڀاڪر ۾ ڀري ورتو. سچ اهو آهي ته هن ديس پنهنجي حقيقت کي، هڪ وڏي عرصي کان پوءِ صادق جي روپ ۾ اظهاريو. جيئن ڀارتي ڏند ڪٿا پٽاندر ڀڳوان پرش جي روپ ڌار ۾ ايندا آهن، تهڙيءَ ريت ديس به پنهنجو پاڻ ڪنهن نه ڪنهن روپ ۾ اظهارين ٿا ۽ سنڌ به پاڻ کي صادق جي آواز ۾ سموهيو. اهو ئي سبب آهي، جو صادق فقير سان محبت، سنڌ سان محبت برابر سمجهي وڃي ٿي.
دل سوڳوار سهي، پر هڪ ڪلاڪار لاءِ جس اهو ئي هوندو ته سندس ڪلا يا فن، ۽ ان جي اهميت جي پرک ڪجي. آئون جيڪڏهن اهو چوان ته صادق فقير جي وڇوڙي هڪ وڏو خال پيدا ڪيو آهي، جيڪو ڀرجڻ بنهه ڏکيو آهي ته اهو غلط نه ٿيندو. اهو هڪ عام جملو آهي، جيڪو هر عام خاص وڃڻ واري لاءِ لکيو ويندو آهي، پر منهنجي خيال ۾ صادق فقير جي نسبت ۾ اهو جملو سورنهن آنا ٺهڪي بيهي ٿو.
صادق فقير جو آواز هڪ نئين ذائقي ۽ تازگيءَ سان سنڌ جي راڳ جي دنيا ۾ داخل ٿيو ۽ هن جي آواز جي تاثير ڪنهن دريافت ڪيل اڪسير جهڙي هئي. هن جي صدا صدين جي گهاوَن جو ترياق بڻجي ويئي. سنڌ جي راڳ ۾ صادق جو مخصوص حصو هو، جيڪو صادق کان اڳ ۾ اڻ ڇهيو هو يا نه هئڻ برابر هو. صادق جي راڳ جي جهان سان سلهاڙجڻ کان اڳ، سنڌ ۾ راڳ ٽن حصن ۾ ورهايل هو. راڳ جو هڪ قسم اهو هو، جيڪو سنڌ جي درگاهن تي جاري هو، جيڪو گهڻي ڀاڱي صوفياڻي ڪلام تي ٻڌل هو. ان راڳ جا شاعر به صوفي شاعر هئا. ان ريت اهو راڳ جو هڪ مخصوص دائرو هو، جيڪو صدين کان هلندو پئي آيو ۽ اڄ به هلندڙ آهي.
ان کان پوءِ هڪ ٻيو حصو ڪيسيٽي راڳ واري ڪلچر سان سلهاڙيل هو، جنهن جا راڳي ۽ شاعر بازاري نوعيت جا هئا، گٺل پيٺل هئا، تازگي، ساءَ سواد ۽ ڪنهن مزي کان وانجهيل هئا ۽ ساڳئي دائري ۾ رُون رُون جاري رکيو پئي آيا، جنهن جي ڪري راڳ تي جمود يا برفجڻ واري ڪيفيت ڇانيل هئي. ان کان سواءِ، ٽيون حصو ريڊيو ۽ ٽي ويءَ تان هلندڙ پروگرامن تي ٻڌل هو، جنهن جو پڻ هڪ خاص دائرو هو. اتي به صوفياڻو رنگ موجود هو ۽ ان سان گڏ ناصحاڻو ڪلام به شامل هوندو هو. نه رڳو ايترو پر راڳين کي درٻاريت جي ور چاڙهي، انهن کان اهڙا ڪلام ڳارايا ويندا هئا، جن جو واسطو عوام جي پسند سان گھٽ ۽ سرڪار جي خوشامد سان وڌيڪ هوندو هو. اهو ضرور آهي ته راڳ ۽ راڳڻين جي معيار جو خيال رکيو ويندو هو.
انهن ٽن دائرن ملي راڳ تي هڪ اسٽيٽسڪو قائم ڪري ورتو هو. جڏهن ته سنڌ ۾ اهي نوجوان ۽ نوان ماڻهو پيدا ٿي چڪا هئا، جيڪي راڳ کي پنهنجي وطن ۽ وطن واسين سان ۽ دور جي حال ۽ حقيقتن سان سلهاڙيل هئڻ جي تمنا سانڍيو ويٺا هئا. انهن جو خيال هو ته سنڌ جي جديد فڪر، فهم ۽ نئين جذبي ۽ پڪار واري شاعريءَ کي راڳ ۾ جاءِ ڏني وڃي، جيڪا مٿين ٽن دائرن کان خارج ڪيل هئي.
ان ڏس ۾ ڪي ايڪڙ ٻيڪڙ ڪوششون ڪيون ويون، جن ۾ جيجي زرينه بلوچ جو نالو پيڙهه جي پٿر وانگي آهي. ان کان سواءِ فقير عبدالغفور جو هڪ ڪلام "سنڌڙيءَ تي سر ڪير نه ڏيندو" ۽ سرمد سنڌي ۽ سڄڻ سنڌيءَ جا ڪي ڪلام به ان دائري ۾ اچن ٿا- پر اهي ٻئي پويان ڪلاڪار به ڪنهن نه ڪنهن شڪل ۾ ڪيسيٽي ڪلچر جو شڪار رهيا. ان ڪري، ان سموري خال کي صادق فقير پورو ڪيو. هن سنڌ جي جديد شاعريءَ ۾ پنهنجي آواز سان ساهه ڦوڪيو. هن اياز گل جي "توکان ٿيندي ڌار" جهڙي هڪ سادي رومانوي وائي ڳائي ته صادق جي آواز سان ملي اها عوام جي دلين ۾ گهر ڪري ويئي، ۽ پوءِ جڏهن صادق فقير مها ڪوي شيخ اياز کي ڳايو، ته ڄڻ سارو لايو سجايو ڏسڻ ۾ آيو- ۽ شيخ اياز به پنهنجيءَ آتم ڪٿا ۾ اهو اعتراف ڪيو ته سندس شاعريءَ کي جنهن آواز جي گهرج هئي، اهو ان کي صادق فقير جي آواز جي صورت ۾ ملي ويو آهي. شيخ اياز ڪو معمولي ماڻهو نه هو، ان جو اهو چوڻ ئي صادق فقير کي سنڌ جي راڳ جي اتهاس ۾ امر ڪرڻ لاءِ ڪافي هو.
ان طرح، صادق فقير سنڌ ۾ راڳ جي دنيا ۾ اچي اهو ڪم ڪيو، جيڪو اردوءَ ۾ استاد امانت علي خان، اقبال بانو، نورجهان، مهدي حسن، مني بيگم، غلام علي، ٽينا ثاني ۽ ٻين ڪيو هو، جن پنهنجي سهيوڳي دور جي ناميارن شاعرن فيض، فراز، ناصر ڪاظمي، ابن انشا، اختر شيراني ۽ ٻين ناليوارن شاعرن کي ڳائي عام ڪيو هو. ان ريت، اردوءَ جي شاعرن کي انهن جي بهترين راڳين سپورٽ ڪيو ۽ بهترين راڳين کي وري شاعرن سپورٽ ڪيو. اهڙي گڏيل سهڪار واري ماحول ۾ اردو شاعري توڻي راڳ نه رڳو اسري آيا، پر انهن ۾ اهڙو نکار آيو، جو شاعر توڻي ڪلاڪار اردوءَ سان سلهاڙيل عوام جي دلين ۽ ذهنن تي ڇانئجي ويا. صادق فقير جو اهو وڏو يوگدان هو. هن جي آواز ۽ آلاپ جو حصو سنڌ وٽ سانڍيل رهندو. اهڙا ٻيا به راڳي هئڻ کپن ها، پر اڄ ڏينهن تائين ٻيو ڪوبه فنڪار صادق فقير جهڙي چونڊ ۽ چوائس جي معيار کي رَسي نه سگهيو آهي. هو ڪڏهن به ڪيسيٽي ڪلچر جي ور نه چڙهيو. هن دولت ڪمائڻ بدران عزتون ۽ محبتون ڪمايون. هو روايتي مڱڻهار نه هو، جيڪو کيسا تڪيندو آهي، پر هو اهڙو مڱڻهار هو، جيڪو دلين ۽ اکين مان ملندڙ آجيان، مان سنمان لاءِ واجهائيندو هو. هن جي ڪمٽمينٽ جي پرک اها به آهي ته پاڻ راڳيءَ واري سڄي ڄمار شاعرن، اديبن، عالمن ۽ ساڃهوندن سان گذاريائين. هن جو اهو ئي حلقو هو ۽ اڄ انهيءَ سڄي حلقي جي دلين ۾ تڏو وڇايل آهي.
اهو ئي سبب هو، جو مون مٿي اهو جملو لکيو ته صادق فقير جي وڇوڙي سنڌي راڳ جي دنيا ۾ هڪ اهڙو خال پيدا ڪيو آهي، جيڪو ڪنهن به طرح ڀرجي نٿو سگهجي. رڳو راڳ جي به ڳالهه ناهي. سنڌ جي جديد شاعري ۽ رچنائون به، صادق پڄاڻان مون کي نڌڻڪيون لڳي رهيون آهن. هاڻي ڪير آڪاش انصاري، اياز گل، حسن درس، مظهر لغاري توڻي بنهه نوجوان شاعرن خليل ڪنڀار، حاجي ساند، اقبال رند کي ڳائيندو ۽ ٻيا ڪئين جديد شاعر هئا، جن کي اڃا صادق ڳائي عام ڪري ها، جن جي شاعريءَ کي آواز جي هوليءَ سان رنگين ڪري ها، پر افسوس هڪ روڊ حادثي، سنڌ کان ڪيڏو وڏو اثاثو کسي ورتو آهي- ان جو ڪاٿو، اهي سڀ سنڌ دوست، وطن شناس ۽ جديد شاعريءَ جي پذيرائيءَ جي خواهش ڪندڙ دليون ئي لڳائي سگهن ٿيون.
ان ڪري آئون سمجهان ٿو ته صادق فقير جو وڇوڙو، هڪ فرد جو زندگيءَ جي ميلي مان اوچتو ئي اٿي وڃڻ ناهي، پر دور جي پڄاڻي آهي، جنهن جي ورجاءَ ۽ احياءَ لاءِ شايد صدين کي جيءُ ولوڙڻو پوندو.
(روزاني سنڌ ايڪسپريس، مارچ 2015)