صادق فقير، ڪيترن لاءِ ئي ”وجه دوستي“ هو!
شايد جاگرافيائي دوريءَ ۽ ان زماني جي محدود وسيلن سبب ائين لڳندو هو ته ٿر ڪنهن ٻيءَ دنيا ۾ آهي. ٿر جي ڪنهن به ماڻهوءَ سان ڪٿي ملبو هو ته حيرت ۽ خوشيءَ وچان پهريون سوال اهو هوندو هو ته "ڇا توهان صادق فقير کي سڃاڻو؟". اهڙو ئي معصوم سوال مون ڄام شوري ۾ پهرينءَ ملاقات دوران پنهنجي نوجوان شاعر دوست ستار وسنداڻيءَ کا به ڪيو هو، جيڪو گهڻي وقت تائين نه صرف صادق بابت منهنجي دلچسپيءَ کي ڏسندي نه صرف مونکي صادق بابت خطن ۽ ملاقاتن جو پيرائتو احوال ڏيندو رهيو، پر خبر ناهي ته ڪهڙيءَ ريت ستار مون تائين صادق جي گيتن کي سهيڙي هڪ ڪيسيٽ تيار ڪرائي موڪلي هئي.
1995 ۾ پهريون ڀيرو مون صادق کي منهن سامهون ان وقت ڏٺو، جڏهن سنڌ يونيورسٽيءَ ۾ نون آيل شاگردن کي آرٽس فيڪلٽيءَ جي گرائونڊ ۾ ڏنل آجياڻي ۾ صادق فن جو مظاهرو ڪندڙ فنڪارن ۾ شامل هو. اڳتي هلي جيئن ڄامشورو منهنجي زندگيءَ ۾ آيل ڪيترين ئي تبديلين ۽ موقعن جو سبب بڻيو، ايئن ئي ڏسندي ڏسندي خبر ئي نه رهي ته ڪڏهن ۽ ڪيئن صادق سان پهرين باضابطه ملاقات ٿي، ڪيئن اها ملاقات ملاقاتن ۾ تبديل ٿي ۽ ڪڏهن مان صادق جي دوستيءَ جي دعويدارن جي فهرست ۾ شامل ٿي ويس. منهنجو صحافتي استاد ۽ سنڌي موسيقيءَ سان منهنجي چاهه کي "مڱڻهاري" ۾ تبديل ڪندڙ ناز سهتو ۽ منهنجو پيارو ترين دوست اسحاق سميجو اهي ٻه فرد آهن، جيڪي صادق سان منهنجي سڃاڻپ، ان جي هڪ مداح کان اڳتي وڌائي هڪ دوست تائين وٺي وڃڻ ۾ پل بڻيا- پر مان سمجهان ٿو ته صادق جو دوست ٿيڻ لاءِ ڪنهن پل جي ضرورت سنڌ کان وٺي سڄي دنيا تائين شايد ئي ڪنهن کي پيش آئي هوندي. هو ته ڪيترن ئي دوستن وچ ۾ اردو غزل جي سٽ وانگر "وجه دوستي" هو. اهڙن ڪئين دوستن جا نالا ۽ حوالا منهنجي ذهن تي تري ٿا اچن، جن کي مون صادق معرفت سڃاتو ۽ اهي منهنجا يا مان انهن جو دوست بڻجي ويس. ان دوران مان نوڪريءَ سانگي حيدرآباد ڇڏي اچي اسلام آباد وسائي ۽ خبر ناهي ته ڪيترا ڀيرا صادق اسلام آباد ۾ منهنجو مهمان رهيو، يا مان مٺيءَ ۾ سندس اوطاقي ٿيس.
صادق ايترو صادق هو جو هن سنڌ جي ڪنڊ ڪڙڇ کان وٺي اسلام آباد ۽ سڄيءَ دنيا ۾ سندس دوستيءَ جي دعويٰ ڪندڙن مان ڪنهن جي به دوستيءَ کان انڪار نه ڪيو. هي اهڙو فقير هو جيڪو دوستيءَ جي ڪوڙي سچي دعويٰ ڪندڙن جي دعوتن جي هڙان وڙان خرچ ڪري محفل ڪرڻ پهچي ويندو هو. خبر ناهي ڪير صادق جو ڪيترو دوست هو، پر جيئن ته سندس دوستيءَ جي ڪوڙي سچي دعويٰ مونکي به هئي ۽ مون ان کان هڪ ڏينهن پڇيو ته "يار! تون ڪڏهن ڪنهن کان محفل جو معاوضو ته ڇا پر خرچ ڀاڙو به نه ٿو ڳالهائين" ته سندس جواب سندس پنهنجي شخصيت جهڙو سادو، پر سندس وڏائيءَ جو اظهار هو ته "يار! جي پاڻ پئسن جو حساب ڪتاب ڪرڻ ويهون ته مان صادق فقير نه هجان. ڀلا مون جهڙي فقير کي جيڪڏهن هڪ رات ۾ لک ڏيڍ مليو وڃي ته ڪهڙو مسئلو آهي، جي مان ڪنهن دوست جي هڪ رات جي محفل تي هڙان وڙان خرچ ڪري وڃان ۽ دوستن جو مان رکان".
گذريل پندرهن سالن دوران اسلام آباد ۾ صادق جن چند ماڻهن جو مهمان هوندو هو، انهن ۾ مان به شامل آهيان. هتي جي دوستن نصير ميمڻ، مصطفيٰ ٽالپر، منور ميمڻ، دين محمد ۽ ٻين سان گڏ صادق سان ڪيتريون ئي ڪچهريون ۽ محفلون ٿينديون رهيون. اهڙي ئي هڪ محفل جو واقعو ياد ٿو اچي. صادق قائد اعظم يونيورسٽيءَ جي مهراڻ ڪائونسل جي سالياني فنڪشن ۾ ڳائڻ لاءِ آيل هو. سياري جي رات ۾ ميلوڊي فوڊ پارڪ مان رات جي ماني کائي اسان آبپاره جي ڪميونٽي هال ۾ فنڪشن واري هنڌ تي پهتاسين ته دوستن جا انتظام پورا سارا هئا. صادق اسان سان گڏ ڪچهري ڪندي، پنهنجي واري جو انتظار ڪري رهيو هو، جو آرگنائيزرس مان هڪ نوجوان اسان وٽ آيو ۽ صادق کي چيائين "سائين! اوهان مائيڪ ته پنهنجي کڻي آيا هوندا نه؟“. اهڙي حال ۾ به صادق پنهنجي فن جو ڀرپور مظاهرو ڪيو. ان فنڪشن کان پوءِ صادق اسان ساڻ گڏ رهيو، پر آرگنائيزر نوجوان صادق ۽ سندس سازندن کي ڪرايو ڀاڙو ڏيڻ کان نٽائيندا رهيا. آخر هڪ ڏينهن صادق انهن نوجوانن کي فون ڪري چيو ته "ادا! اوهان وٽ پئسا ناهن ته ڪا ڳالهه ناهي، اوهان هڪ دفعو ملي مون کي اهڙي ڳالهه ٻڌائي ڇڏيو. آئون اوهان کان رپيو به نه گهرندس".
اهو ته هو سندس فقيري طبيعت جي ڪئين مثالن مان هڪ مثال. پر مان استاد فنڪارن لاءِ صادق جي عزت، احترام ۽ نوڙت جو پڻ اکين ڏٺو شاهد آهيان. صادق اسلام آباد ۾ آيل هو ۽ دوست مصطفيٰ ٽالپر ۽ مون لاءِ سندس هڪڙي ئي فرمائش هئي ته استاد فتح علي خان اسلام آباد ۾ آهي، ۽ بيمار آهي، مون کي ساڻس ملڻو آهي. مون مختلف دوستن کان ڏس پتو وٺي وڏيءَ مشڪل سان استاد فتح علي خان جو نمبر هٿ ڪيو. کيس فون ڪيم ته سنڌ مان هڪ مشهور راڳي اسلام آباد ۾ لٿل آهي ۽ اوهان ساڻ ملڻ ٿو چاهي. استاد فوري طور ملڻ جي حامي ڀري ۽ گهر جو ڏس ڏنو. مان ۽ مصطفيٰ ٽالپر صادق کي کڻي استاد سان ملڻ روانا ٿياسين. پر استاد ڏانهن وڃڻ کان اڳ ۾ صادق چوي ته هٿين خالي نه ويندس، ڪجهه وٺي ويندس. اسان اسلام آباد ۾ هٿ جي هنرن جا ڏهاڪو کن دڪان گهميا، پر صادق کي ڪو اجرڪ، لنگي يا کيَس استاد جي شايانِ شان نه لڳي. ڪو اهڙو تحفو نه هجي، جيڪو صادق سمجهي ته هڪ وڏي راڳيءَ وٽ کڻي وڃڻ جهڙو آهي. آخرڪار وڏيءَ مشڪل سان ڪي شيون پسند ڪري اسلام آباد جي مشهور ترين بيڪريءَ تان استاد لاءِ ڪيڪ وٺي، اسان مارگله ٽائون ۾ استاد جي گهر وڃي پهتاسين. مان ته صادق جي غائبانه سڃاڻپ ئي سنڌ جي هڪ مشهور فنڪار طور ڪرائي چڪو هوس، پر اتي پهچڻ شرط ئي صادق استاد جي احترام ۾ ان ڳالهه کان انڪار ڪري ڇڏيو ته هو ڪوئي فنڪار آهي. استاد جي آڏو سندس نهٺائيءَ جا ويڊيو منظر مون وٽ محفوظ آهن. دلچسپ ترين منظر اهو هو، جڏهن استاد فتح علي خان پنهنجو هارمونيم صادق آڏو رکيو ۽ کانئس ڪجهه ٻڌائڻ جي فرمائش ڪئي. اسان ڏٺو ته ڪيئن صادق استاد جي احترام ۾ ايئن شرمائي سُر ڇيڙيا ڄڻ هو پهريون ڀيرو هارمونيم تي آڱريون رکندو هجي. مان ۽ مصطفيٰ ٽالپر هنن ٻنهي استادن جي دلچسپ ڪچهري ٻڌندا رهياسين. هن ڪچهريءَ ۾ استاد فتح علي خان پنهنجي گهراڻي ۽ موسيقيءَ جي سفر جون ڪئين يادون اسان سان ونڊيون.
صادق جون ڪيتريون ئي يادون منهنجي ذهن ۾ مسلسل هلنديون رهن ٿيون. اهي يادون ساڻس گڏ روڊن رستن تي ڪچهرين، ننڍين وڏين محفلن، سفر ۽ هڪ ٻئي جو مهمان ٿيڻ جي ڏهن پندرهن سالن تي ٻڌل آهن. صادق جي سادگي، مزاح واري حس، محفلن دوران سڌي اڻ سڌي جملي بازي ۽ سندس ذات جي هر ننڍي وڏي عمل مان ڇلڪندڙ سچائي ۽ سادگي هڪ لمحي لاءِ به اهو مڃڻ ۾ مدد نه ٿيون ڪن، ته هو اڄ اسان ۾ ناهي. ڪڏهن مون کي لڳي ٿو ته اسلام آباد ۾ لوڪ ميلو لڳو آهي ۽ اڄ سڀاڻ سندس فون ايندو ته مان اچان پيو. ڪڏهن مون کي لڳي ٿو ته حيدرآباد ايندي وري اسحاق سميجي ۽ منهنجو اهو پروگرام ٺهندو ته مٺي ٿا هلون، صادق سان ملئي ڏينهن ٿي ويا آهن. پر مون کي لڳي ٿو ته هن ڀيري اسحاق سميجو مون کان مٺي هلڻ جو واعدو ڪري آخري وقت تي موڪل گهٽ هجڻ جو بهانو ڪري، اسلام آباد هليو اچڻ تي ناراض نه ٿيندو- پر مون کي لڳي ٿو، هن ڀيري اسحاق ۽ مون وٽ ڪو به بهانو نه هوندو ، پر اسان مان ڪنهن کي به مٺي وڃڻ جي همت نه هوندي!!
نياز نديم
اسلام آباد