سندي جوڳيان ذاتِ (ليکڪ جوتعارف)

مشڪور ڦلڪاري جو اصل نالو محمد بخش، ذات ڦلڪارو، سندس والد جو نالو شير محمد خان ڦلڪارو آهي، جيڪو پيشي جي لحاظ کان هاري هو. مشڪور جو جنم 3 اپريل 1955ع تي ڳوٺ صوفي آباد، تعلقي ماتلي ، ضلعي بدين ۾ ٿيو، هن وقت ٽنڊي محمد خان جي پيپلز ڪالونيءَ ۾ رهائش پذير آهي. پرائمري تعليم ڳوٺ صوفي آباد مان حاصل ڪيائين. 1972ع ۾ هاءِ اسڪول رِپ شريف ، تعلقي تلهار، ضلعي بدين مان مئٽرڪ جو امتحان پاس ڪيائين. سنڌ يونيورسٽي ڄامشوري مان پرائيويٽ طور ايم. اي ماس ڪميونيڪيشن جي ڊگري حاصل ڪري، سنڌ لا ڪاليج مان ايل. ايل. بي ڪيائين . قائد اعظم ميڊيڪل ڪاليج راولپنڊيءَ مان طب ۽ اليڪٽرو هوميو پيٿڪ ۾ ڊپلوما ڪورس ڪيائين . 1973ع کان تعليم کاتي ۾ ملازمت اختيار ڪيائين. ڦلڪارا قبيلي جو هي پهريون ماڻهو آهي، جنهن مئٽرڪ پاس ڪري سرڪاري ملازمت حاصل ڪئي، جنهن بعد ڦلڪارا قبيلي جي ماڻهن ۾ پڙهائيءَ جو رجحان وڌيو. 1973ع کان ادبي پورهيي جي شروعات ڪيائين ، شاعري ، مضمون ، ڪهاڻيون ۽ مقالا لکيائين ، ٻه تاريخي ناول ’۽ سنڌو مُرڪي ڏنو‘ ۽ ’آخري شام‘ لکي چڪو آهي ، جيڪي ڇپجي نه سگهيا آهن . 1977ع کان سنڌي ادبي سنگت جو باقاعدي ميمبر آهي، سٺي تخليقڪار سان گڏ بهترين نقاد پڻ آهي. تاريخ جي موضوع تي وڏي دسترس حاصل اٿس. 1978ع ۾ سنڌي ٻوليءَ جي ٻاونجاهه اکرن تي ’سنڌو حرفي‘ جي نالي سان بيت لکيائين، جيڪو سنڌي ادب جي تاريخ ۾ پهريون تجربو هو. اُن کان پهرين ٽيهه اکرين تي کوڙ شاعرن طبع آزمائي ڪئي هئي، جيڪا روايتي طور هلندڙ هئي ۽ آهي. سندس اها ٻاونجاهه اکري ’سنڌو حرفي‘ ڇپائڻ جي واعدي طور ’لاڙ ادبي سوسائٽيءَ‘ جي سرواڻ محمد سومار شيخ ورتي هئي ، پر جلد ئي سومار شيخ جي مالي حالت سندس بيماريءَ سبب ڪمزور ٿي وئي ، جنهنڪري اها ’سنڌو حرفي‘ ڇپجي نه سگهي ۽ شيخ صاحب جي وفات بعد اهو مسودو به گم ٿي ويو. مشڪور ڦلڪاري انهيءَ پهرين سنڌو حرفيءَ جا بيت، 1979ع ۾ سن شهر ۾ ٿيندڙ ’حيدر شاهه سنائي ادبي ڪانفرنس‘ ۾ پڙهيا، جنهن تي سائين جي. ايم. سيد انهن بيتن کي پسند ڪندي، کيس ڀرپور داد ڏنو هو ۽ انهيءَ ڪم کي وڌائڻ لاءِ همت افزائيءَ به ڪئي هئي، اُن کان متاثر ٿي، 1980ع ۾ روشن ڪلهوڙي، ٻاونجاهه اکرن تي هڪ طويل نظم لکيو هو، پر روشن ڪلهوڙو به ان نظم کانپوءِ ’سنڌو حرفيءَ‘ ۾ وڌيڪ ڪجهه لکي نه سگهيو ، ڇو ته نج سنڌي اکرن ’ڃ ،ڙ، ڱ ، ڻ ، ۽ ء‘ سان شروع ٿيندڙ لفظ کيس ملي نه سگهيا. ان بعد مشڪور ڦلڪاري ٻيهر هڪ نئين ۽ مڪمل ’سنڌو حرفي‘ لکي ، جنهن ۾ 520 بيت ، ڪافيون، ڀڄن ، ترانا ، لولي ۽ وايون شامل آهن ، جيڪو سندس وڏو ادبي ڪارنامو آهي. سندس اها سنڌو حرفي، شاعريءَ ۾ صرف ٻاونجاهه اکرن تي طبع آزمائي ناهي، پر فڪري طور ’پيغام سنڌ‘ جي تشريح آهي، جنهن ۾ سنڌ جو ازلي رُوح سمايل آهي. مشڪور ڦلڪارو هن وقت به ’سنڌي ادبي سنگت‘ شاخ ٽنڊي محمد خان، ’عوامي ادبي فورم‘ سميت مختلف علمي ادبي فورمن ۽ سياسي ۽ سماجي تنظيمن سان گڏ ڪلهو ڪلهي ۾ ملائي علمي ، ادبي، سياسي ۽ سماجي سرگرميون جاري رکندو پيو اچي. سنڌي ادبي سنگت شاخ ٽنڊي محمد خان جو ڪيترائي ڀيرا ڪائونسلر ۽ ڪاروباري ڪميٽيءَ جو ميمبر پڻ چونڊيو ويو. هو 1978ع کان سنڌ جي قومي تحريڪ جي باني رهبر سنڌ سائين جي. ايم. سيد جي صحبت ۾ رهندي، سائين جي. ايم. سيد جي وڇوڙي تائين سنڌ جي قومي آزاديءَ لاءِ سرگرم ڪردار ادا ڪندو رهيو. سائين جي. ايم. سيد جي وفات کان پوءِ قومي تحريڪ کي هڪ منظم قوت ۾ تبديل ڪرڻ واري مقصد خاطر جڏهن ’جيئي سنڌ قومي محاذ‘ جو بنياد پيو ته مشڪور ڦلڪارو، اُن جي پهرين ’جيئميسٽ ڪائونسل‘ جو ميمبر پڻ بڻيو. سنڌ جي قومي تحريڪ جا لاها چاڙها هن پنهنجي اکين سان ڏٺا آهن، اُن عرصي دوران قومي سياست جي سموري اُٿل پُٿل جو اکين ڏٺو شاهد پڻ آهي. هُو هن وقت اُهي سمورا تجربا ايندڙ نسل جي رهنمائيءَ لاءِ سهيڙي رهيو آهي. هن وقت به هو پنهنجو سمورو وقت لکڻ ۾ گذاري رهيو آهي، سندس ٽي ڪتاب، (1) سوچون منهنجي ساهه جون (ايڪانيڪيون)، (2) جيڪو گهاريم جيئن (آتم ڪهاڻي) ۽ (3) سنڌي سماج جي تاريخ ، سندس قلم هيٺ تڪميل جي آخري مرحلن ۾ آهن.
مشڪور جو شمار سنڌ جي انهن تمام ٿورن ماڻهن ۾ ٿئي ٿو ، جن کي ’سنڌ جي انسائيڪلو پيڊيا‘ طور سڃاتو وڃي ٿو ، اهو ئي سبب آهي، جو هو سنڌ جي ڪنڊ ڪڙڇ ۾ ٿيندڙ علمي ۽ ادبي سرگرمين جو رُوح روان آهي. سندس ڄاڻ جي شهرت سنڌ کان ٻاهر به ڦهليل آهي، اهو ئي سبب آهي جو جڏهن به ڪو پرڏيهي محقق سنڌ ۾ تحقيق لاءِ ايندو آهي ته مشڪور ڦلڪاري سان ملڻ کان سواءِ سنڌ بابت پنهنجي تحقيق کي نامڪمل سمجهندو آهي، اهڙي ڳالهه جو اعتراف لنڊن جي تحقيقي ادارن سان لاڳاپيل ’الائيس البينيا‘ پنهنجي جڳ مشهور ڪتاب ’امپائرس آف انڊس‘ ۾ پڻ ڪري چڪي آهي. هندستان سان واسطو رکندڙ پوپٽي هيراننداڻي، ڄيٺو لالواڻي ، گنگارام سمراٽ ۽ ٻيا ناليوارا اديب به مشڪور جي ڪردار ۽ ڄاڻ جي مڃتا کيس پنهنجي ڪتابن ۾ ڏئي چڪا آهن. تاريخ جي موضوع تي سندس ڪيترائي مضمون، مقالا ۽ ڪالم سنڌي اخبارن ۾ شايع ٿيندا رهيا آهن. مشڪور کي سندس علمي ۽ ادبي خدمتن جي مڃتا طور ڪيترائي ايوارڊ ۽ مڃتا سرٽيفڪيٽ پڻ ملي چڪا آهن، جن ۾ ’ منهنجو ٽنڊو محمد خان فيسٽيول‘ ۾ مڃتا ايوارڊ، سنڌ يوٿ نيٽ ورڪ پاران ’بيسٽ پوئيٽ اينڊ رائيٽر ايوارڊ‘، روس جي ماسڪو ريڊيو جي ولتينا چستاڪوف پاران ’مڃتا سرٽيفڪيٽ‘، هندستان جي سنڌي اديبن پاران ’نهرو ايوارڊ‘، قابل ذڪر آهن . اپريل 2015ع ۾ سندس ڪتاب ’ٿر جي لوڪ ڏاهپ ۽ سائنس‘ پڻ ڇپجي پڌرو ٿي چڪو آهي، جنهن ۾ هن ٿر جي لوڪ ڏاهپ کي جديد سائنسي انداز ۾ پيش ڪري، هڪ وڏو ڪارنامو سرانجام ڏنو آهي. ان کانسواءِ انٽرنيٽ تي ’ريڊيو وائيس آف سنڌ، لنڊن‘ تان سندس تاريخي مضمون ۽ ليڪچر سموري دنيا ۾ ٻُڌا وڃن ٿا. هيڏي ساري عالمي مڃتا جا موتي چونڊيندڙ، شاهه لطيف جي سُر رامڪليءَ جو هي جوڳي فقيرُ، پنهنجي مزاج ۽ ذاتي زندگيءَ ۾ تمام سادو ۽ سٻاجهو ماڻهو آهي، زماني جا لاها چاڙها ۽ ستم ظريفيون، سندس چپن جي مُرڪ کي مات نه ڪري سگهيا آهن، نه ئي مفاد پرستيءَ جو راڪاسُ، سندس ماڻهپي کي ڳڙڪائي سگهيو آهي. هي کاهوڙيءَ انسان، ’تتيءَ ٿڌي ڪاهه‘ واري جذبي سان سرشار ٿي، پوري ڄمار ڌرتيءَ جي عشق جي راهن جي اُڀن ڪاون مٿان پيرين اُگهاڙو پنڌ ڪندو رهي ٿو. زندگيءَ جي مشڪل مرحلن ۾ ورچي نه ويهڻ وارو هي کاهوڙي ڪردار جيئڻ سان گڏ جاڳندو پڻ رهيو آهي. شال! سندس عشق سلامت رهي ۽ پنهنجي سُندر خوابن جي ساڀيان ماڻڻ ۾ سوڀارو ٿئي. سندس هي ڪتاب ’سنڌ ۽ سچ جي ساڃاهه‘ (سنڌو حرفي) نه رڳو سنڌي شاعريءَ جو اهم تاريخي دستاويز آهي، پر فڪري طور سنڌ جي دردن جي تشريح جو ناياب باب آهي، هڪڙي نئين ۽ منفرد جستجو آهي، جدوجهد آهي، جدوجهد جي هڪ ڀرپور تاريخ آهي ، جنهن ۾ رڳو فتحن جا جشن ناهن، پر شڪستن سان پيار به آهي. حوصلي ۽ همت جو هماليه هن ڪتاب جي سونهن جو سبب آهي. اميد ته سنڌي ادب جو هي ناياب ڪتاب، نه رڳو سنڌ ۾ رهندڙن، پر سنڌ کان ٻاهر به سنڌي ٻوليءَ سان چاهه رکندڙن لاءِ نه رڳو ڪشش جو سبب بنجندو، پر اُنهن وٽ هن جي حيثيت هڪ شاندار ادبي تاريخ واري به هوندي ، جيڪا ادبي تاريخ اسان جي ايندڙ نسلن لاءِ فخر جو سبب بڻيل رهندي.

اعظم ڀٽي
سنڌي ادبي سنگت ٽنڊو محمد خان