مهاڳ : سنڌ جي عورت جي دردن جي اڻ لکيل تاريخ
هي ڪتاب”سون سريکيون عورتون” عورت کي سنڌي ادب ۾ مڃتا ڏيڻ جي هڪ اها ڪوشش آهي، جيڪا گهڻو دير سان ئي سهي پر هڪ قسم جي تلافي جي شروعات پڻ آهي، ان زيادتي جي، جنهن تحت عورت جي هر بهترين صلاحيت ۽ ان جي اظهار کي ڊي گريڊ ڪيو ويندو رهيو آهي. توڙي جو اها ڪنهن هڪ فرد جي پاران نه پر پوري سماج پاران ٿيندڙ غلطي يا زيادتي آهي، پر ان کي اگر ڪو هڪ فرد به پنهنجي طرفان درست ڪرڻ جي ڪوشش ڪري ٿو ته اها بهترين شروعات آهي. اهو هڪ جرئتمنداڻو قدم آهي، جيڪو اسان جي ڀاءُ سينيئر صحافي ۽ بهترين ليکڪ عثمان راهوڪڙو صاحب جي حصي ۾ آيو آهي. آئون کيس ان سهڻي ڪم تي سلام پيش ڪريان ٿي.
هن ڪتاب ۾ قديم دور جي سنڌي سورمين کان وٺي ڪري هن جديد دور جي سجاڳ، باعمل عورت ڪردارن تي به مختصر روشني وڌي ويئي آهي. جنهن ۾ اهي سڀ سنڌ جون سڄاڻ ۽ سجاڳ باعمل مثالي عورتون شامل آهن، جن پنهنجي سونهن، سچ ۽ ڏات وسيلي سنڌ کي هڪ خوبصورت سڃاڻپ بخشي آهي، جن جي آئون بذات خود معترف هجڻ سان گڏ پرستار به آهيان، انهن کان مون گهڻو سکيو آهي. جن ۾ مانائتي سانئڻ نورالهدي شاهه صاحبه کي پڙهي سنڌي سماج ۾ عورت جي حيثيت ۽ درد کي محسوس ڪرڻ ۽ ان کي جرئت سان اظهارڻ جي بغاوت جو علم اوچو ٿيو. ايئن ئي جيجي زرينه بلوچ، عابده پروين، جيوڻي ٻائي، شازيه خشڪ، مائي ڌائي، نوربانو، مائي ڀاڳي ۽ مائي الله وسائي جهڙين املهه ماڻڪ ڪلاڪار عورتن بابت سندن مختصر سوانحي خاڪا لکي سندن سونهن پرور ڪردارن کي تازو ڪيو آهي، اتي ليکڪ سنڌ جي معتبر نالي وارين ليکڪائن ۽ شاعرائن کي مرکان شيخڻ کان وٺي مريم مجيدي، خيرالنساءَ جعفري، ڪلا پرڪاش، سحر امداد، سلطانه وقاصي، روبينه ابڙو، نجمه پهنور، گلبدن جاويد ۽ ثمينه ميمڻ کي به هڪ خراج تحسين پيش ڪيو آهي، جن پنهنجي ڪلا ۽ قلم وسيلي پنهنجي سماج اندر متعين ڪيل محدود ڪردار کي تسليم نه ڪندي انهن حدن کي چئلينج ڪيو ۽ پنهنجي ڏات ۽ قلم جا ڏيئا ٻاري بغاوت جو علم بلند ڪيو ۽ ان ناانصافي تي معاشري جي ماٺار کي ٽوڙڻ جو فرض ادا ڪيو. آئون پاڻ کي انهن سڀني هستين جي عظمت جي محرابن ۾ سجده ريز محسوس ڪريان ٿي، ڇو ته انهن سڀني اڳواڻ ڪردارن جي پوئين صفن ۾ ڪٿي پاڻ کي بيٺل سمجهان ٿي، جنهنجو سمورو ڪريڊٽ آئون انهن هستين کي ڏيان ٿي. منهنجي خيال ۾ اڃا ڪيترائي ڪردار هن ڪتاب جي صفحن ۾ سمائجڻ کان رهجي ويا آهن، جنهن بابت ادا عثمان راهوڪڙي صاحب يقين ڏياريو آهي ته هن ڪتاب جو ٻيو حصو به اچڻو آهي، جنهن ۾ باقي رهجي ويل ڪردارن کي به شامل ڪيو ويندو. هونئن به هن کان اڳ سندس ٻه ڪتاب اچي چڪا آهن.
راهوڪڙي صاحب هن ڪتاب ۾ جيڪوبيحد تحسين جوڳو ڪم ڪيو آهي، اهو سنڌ جي تاريخي لوڪ ڪردارن، لوڪ قصن ۽ علائقي جي اهم وسري ويل ماڳن بابت شاندار ڄاڻ شامل ڪرڻ آهي، جنهن لاءِ منهنجو خيال آهي ته اهو هڪ الڳ موضوع هجڻ ۽ پنهنجي وسعت سبب هڪ الڳ ڪتاب جو گهرجائو پڻ آهي. ان جي باوجود آئون سچ پچ بيحد ٿورائتي آهيان، راهوڪڙو صاحب جي، جنهن جي علم ۽ قلم سبب مون کي لاڙ، ٿر ۽ پراڻ جي قديم قصن، ڪهاڻين ۽ ماڳن جي ايتري اهم معلومات نصيب ٿي آهي، جن کان پنهنجي ڪم علمي سبب اڻڄاڻ هيس يا انهن بابت پيرائتي ڄاڻ نه هيم. اڃا به منهنجي دل محسوس ڪري ٿي ته اها پراڻ هاڪڙي جي گمشده تاريخ جيڪا اڻلکيل آهي، ان تي نهايت باريڪ بيني سان ڪم ڪرڻ جي بيحد شدت سان ضرورت آهي. راڻي ريٻارڻ، ٻانهياري ڀٽ، سنڌ راڻي جي سونهن نگري ٺري، راڻو چندن ۽ ڀٽياڻي، وهڻائي جو ويران ٿيل قديم ماڳ ۽ ٻيا ڪيترائي قصا معلومات سان ٽمٽار هجڻ سان گڏ ليکڪ جي خوبصورت طاقتور لاڙي لهجي واري سنڌي ٻوليءَ سان هن ڪتاب تي ڄڻ ته ميناڪاري ڪيل لڳن ٿا ۽ سندس ئي لکڻ موجب مون کي سندس لهجي ۽ لکڻيءَ مان سڳداسي چانورن جي خوشبو اچي رهي آهي ۽ سچ پڇو ته مون کي پنهنجي لاڙپٽ سان تعلق رکندڙ ڏاڏي ۽ ان جا اباڻا ياد اچي رهيا آهن، جن وٽ رڳو قرب ئي قرب هو، ٻي ڪا مايا ڪانه هئي. ادا جي ان جرئت تي به آئون بيحد حيران آهيان ته، هن پنهنجي انساني هيڪڙائي جي اسٽينڊرڊ تي عمل پيرا ٿيندي پنهنجي ڪتاب ۾ سنڌ جي بين القوامي شهرت يافته عورتن ۽ لوڪل سطح تي ناماچاري رکندڙ علائقائي ڪردارن سان انصاف ڪندي، انهن کي ساڳي اهميت ڏيندي هڪ ئي فهرست ۾ رکيو آهي. اها جرئت صرف لاڙ جو ليکڪ عثمان راهوڪڙو ئي ڪري سگهي ٿو. ان لاءِ ادا اوهان کي منهنجو سلام آهي. هن ڪتاب ۾ ملاحن بابت مضمون ۾ راهوڪڙي صاحب ملاحن جا پاڙا ۽ ذاتيون جيڪي لکيون آهن، سي يقين ڄاڻو ته نه رڳو منهنجي لاءِ پر پڙهندڙن لاءِ پڻ بيحد قيمتي ڄاڻ جو خزانو ۽ راهوڪڙي صاحب جي بهترين محقق هجڻ جو ثبوت آهن. سندس رڳو اهو هڪ ڪم ئي لک لهي. ڪمال ڏسو... ”ملاح، ميد، مير بحر يا مهاڻن جا ڪيترائي پاڙا آهن، انهن ۾ آبڙاڻي، عاقباڻي، بچاڻي، باغاڻي، باجاڻي، بارا، باريجا، بٿرا، ڀاڳل، بورا، ٻڌڙ، ڇيڙ، چالڪا، چاريجا، ڊاڀا، ڊڀاڻي، ڊاميجا، ڏيپراڻي، ڏاڍا، ڏانڊيا، آدماڻي، اٽلاڻي، بڇيرا، باگڙا، ٻلهڙا، بڙڇ، بورا، ٻيلائي، بگرا، بوڌاڻي، بوهيرا، ڇاڳيندو، چن، چوٻٽ، ڊاڀلا، ڏپر، دند، ڏرها، ڏکڻ، ڏهريا، آجايا، عزيزاڻي، باداڻي، بهلم، بلواڻي، بارهرا، ڀٽ، باديلا، ڀولگائي، بودراڻي، ٻرڙا، چاڪي، چانڊاڻي، چونڊ، ڊڀراڻي، ڊاگبا، دندا، ڏيرا، ڌنڌل، ڌوڪي، ڍوليا، دوداڻي، ڏنڀر، گڏڙ، گنجڻ، گيگلاڻي، گهونگهٽ، گدڙ، گوجيرا، هالاڻي، حسنناڻي، جهازئي، جاريڪو، جال جائي، ڪاهيا، ڪان راڻي، ڪاريڄا، ڪاٺير، ڪاڇڙي، خديجا، ڪاڪواڻي، خاق پرا، خاداڻي، کڏائي، ڪونچي، قوم واڻي، ڪونجيرا، لاکاٽي، لارائي، لياراڻي، لودائي، لٽير، ڌنداهي، ڏوڪي، گڊا، گانڀاڻي، گاگھم، گھوگھرا، ڇڄڙا، گھوگھير، غلام، هولائي، آبواڻي، جکراڻي، جسراڻي، جوڻاڻي، ڪنڌرا، ڪان ويرا، ڪاسائي، قراق، ڪاڌا، ڪڪڙا، خال ناڻي، خاراڻي، خمينائي، ڪهريجا، ڪونا، ڪونهگئي، قطريا، لالاڻي، لاڙڪ، لونگائي، لولا، مکڙا، ڏيلاسيا، ڍولا، گڏيجاڻي، گدارا، ڳاڙهيا، گهوٽا، گنگاڻي، گجيرا، گنا، هوت خاناڻي، انعامي، جابير، جوڻيا، ڪانهيرا، ڪارا، قاسم پوٽا، ڪيڪائي، ڪاڌترا، کهڙا، خميرائي، کتري، کوپرا، ڪوچاڙا، ڪوٽائي، ڪونگهٽيا، لاکاڻي، لارا، ليارا، لونٺيارا، لوٿرا، مڪڙا،ملحانان، مندارا، مانجواڻي، ماٽي، ميرگاڻي، موريا، مڇيرا، موڪا، مورگل، ناهيا، پکڙا، پنجابي، پارها، ڦوليا، پوپائي، را، رام نائي، روڌيا، سهتا موهاڻا، ساموٽ، سانگيا، سانجهيجا، ساٿياڻي، سکرا، شيلهياڻي، سيال، سوڀ پوٽڙا، ٽالاڻي، ٽينگا، ٿينگا، ولاهري، ويسراڻي، ظهرا، منارا، منگريا، مرائي، ميري، ميسائي، موريائي، مگرا، مولاڻي، موسوائي، نرائي، پکيار، پنجارا، پاريري، پنيار، ڦودڙا، رباني، ريلاڻي، صفراڻي، سکيرا، سانداڻي، سانگي، سانجهوجا، ساٽي، سيا، سرگول، سوڍر، سپرا، ٽانڊيا، ٿهيم، ٽوپياڻي، وساڻا، وونگرا، اسراڻ، منڇري، مانجهواڻي، متار، ميساوا، مٺاڻي، موٽٽاڻي، مهاڻا، مراپورا، ناهيجا، اوٻاڙا، پالڪيا، پارائي، پارسي، پوپرائي، پوريجا، راکيا، روڌ، شارا، سميجا، سنگراسي، سانجاڻي، ساسيائي، ساکٽيا، شاهپورائي، سيريا، سونڙا، طاهراڻي، ٽانرا، ٿاهي موري، ٽويا، ويلاسا، ظاهارا، مورڙا شامل آهن.“ آخر ۾ آئون ادا عثمان راهوڪڙي جي هن ڪتاب ۾ شامل ”روپا جي ڪهاڻي“ مان هڪ ٽڪرو شامل ڪندي اوهان پڙهندڙن کان هٿ ٻڌي اهو چئي اجازت چاهينديس ته هن ليکڪ جي محنت ۽ سچائي کي ضرور مان ڏيو، ڇو ته هي سنڌ جي سچن تاريخدانن منجهان هڪ آهي، جيڪي درٻاري ڪلچر کان دور آهن. هن ٻنهي اکين سان جيڪو ڏٺو ۽ محسوس ڪيو، اهوئي ايمانداري سان لکيو آهي.” تاريخ لکي ٿي ته دودي سومري جي شهادت کان اڳ ان جنگ ۾ سنڌ جو ٻچو ٻچو ڌارين سان وڙهيو هو، ۽ پوءِ ريٻاري قبيلي جي عورتن، ٻارن ۽ مردن صدين تائين دودي جي شهادت جي ڏک ۾ پنهنجي شادين ۾ به ڪارا ويس پاتا، جن کي اها سوڳ ولي ڀائي سومري 70 واري ڏهاڪي ۾ ٽنڊي باگي اچي سنڌ جي ريٻارين جو ڪٺ ڪٺو ڪري، ڪارا ويس ۽ سوڳ ختم ڪرايو، پر ان ڪٺ ۾ ننگر پارڪر جا ريٻاري شريڪ نه ٿيا ۽ انهن اڄ به سوڳ ختم نه ڪئي آهي. ريٻارين جيان دودي جي شهادت کان پوءِ سومرين به سوڳ سبب پنهنجي نڪ ۾ وري بولا نه پاتا آهن. روپا ماڙي واري بستي اڄ به ساڙيل نظر اچي ٿي. تازو شرپسندن سنڌ جي هن قديم آثار روپا ماڙي جي آثار کي نامعلوم شرپسندن مسمار ڪرڻ جي ڪوشش ڪئي آهي. ان حرڪت تي سومرا اتحاد پاڪستان جا اڳواڻ سراپا احتجاج بنجي ويا آهن، پر آرڪيالاجي کاتو ننڊ مان اڃان به سجاڳ نه ٿيو آهي. روپا ماڙي ۾ دودو سومرو جي مزار سامهون هڪ ڪلوميٽر جي پنڌ تي تپو چور هڏي تعلقو بدين ۾ چنيسر جي قبر به موجود آهي.“ (اهو چنيسر، جنهن رڳو ماءُ کان پڇڻ جو ڏوهه ڪيو هو.) بيشڪ تاريخ کي ٻئي اکيون کولي لکڻ جي ضرورت آهي.
گلشن لغاري
اسلام آباد
4 مارچ 2017