صابل ۽ بهرام
گھمندي ڦرندي صابل سنهڙي، ڀيرا ڏي،
گھمندي ڦرندي صابل، ورهه لنگهيا اٿم سال.
واري نرالي شاعري بهرام پنهنجي پرين (پريمڪا) صابل جي شان ۾ ڪئي. جيڪا مائي صابل جي نالي سان لوڪ ۾ ته ڳائي وئي پر نڙ واري ساز جي آلاپ ۾ ناري جي حوالي سان پنهنجي پرين تائين پنهنجي دل جو داستان پهچائڻ لاءِ ان مالدار ڌنار بهرام نڙ تي اهي ڦوڪون ڏنيون، جيڪي هن لوڪ داستان جو ته اهم حصو ۽ جز آهن پر ٻين عاشقن ۽ نڙائين به پوري سنڌ ۾ صابل جي سونهن، وڇوڙي ۽ سندس انداز کي جتي لڳ ڀڳ ٻن صدين کان وٺي اپنايو. اتي حسن درس به چيو ته؛
پراڻي عشق پوڙهي جي وڄت نڙ ڦوڪ مان نڪتي،
وانگر نڙ ۾ ڦوڪ جو موجد بهرام آهي. جنهن پنهنجي پرين تائين پنهنجي دل جو درد بيان ڪرڻ لاءِ جھنگ ۾ مال جو ڌڻ چاريندي، نڙ تي اهڙا ته تجربا ڪيا. جو هن پنهنجي پرين جي پچار کي ان ساز جي آواز ۾ نڙ ڦوڪ طور سمائي ڇڏيو. بهرام جي نڙ ڦوڪ کان اڳي نڙ تي بيت، گر ۽ لهرا ڏنا ويندا هئا. بهرام ۽ صابل جي قصي جي ابتدا هيئن آهي ته ضلعي سانگهڙ جي ڳوٺ آجي جي دڙي جو رهواسي بهرام هو، ۽ صابل ڳوٺ سيري جي ڍنڍ جي هئي. ٻنهي ڳوٺن جي وچ ۾ مفاصلو ڪلوميٽر جو مس هو. سندن خاندان مالدار هئا. بهرام جي والد جو نالو نظر محمد هو. صابل جي سونهن ۽ سوڀيا پنهنجي پٽ ۾ سڀني کان سرس هئي. ميهوڳي مند دوران هر سال مکي جي پاسي جا مارو ماڻهو مڇرن جي آزار ۽ پاڻي جي اوٿل سبب پنهنجو مال ڪاهي واڍيارون هڻي ويهندا هئا. اهو سلسلو اڄ به جاري آهي. چيو ٿو وڃي ته ميهوڳي جي هڪ مند دوران بهرام ۽ صابل جا خاندان پنهنجو مال ڪاهي، اچي منگلان ۾ ويٺا. ساماري شاخ جي موري جو نالو به منگلان آهي. ان وقت بهرام جي عمر 14 يا 15 سال هئي. ٻئي خاندان مکي ۾ به گڏ هئا. ان ڪري منگلان ۾ اچي هڪٻئي جي سهاري گڏ ويٺا. بهرام مينهون چاريندو هو، جتي مينهون چاريندي سندس دل ۾ صابل جو عشق جلوه گر ٿيو. بهرام پنهنجي دل جي دانهن پنهنجي محبوبه تائين نڙ ڦوڪ ذريعي پهچائيندو هو. ۽ اها ڦوڪ به مشهور ٿي ته “صابل ڪنڊي هيٺان چاري، صابل ڪنڊي هيٺان چاري.” چون ٿا ته عشق لڪڻو ناهي. جڏهن هنن جي عشق جون ڳالهيون ڳوٺن ۾ هلي ويون، ته صابل جا مائٽ بهرام کي جان کان مارڻ لاءِ تيار ٿي ويا. جڏهن بهرام جي حياتي خطري ۾ اچي وئي ته هن نڙ ڦوڪ ڏني ته “صابل منهنجي مٿان ماري، صابل منهنجي مٿان ماري” اها درديلي ڦوڪ صابل ٻڌي ۽ بهرام کي بچائڻ لاءِ بهرام جي ڀائرن کي مڪو. جن پهچي کيس مارجڻ کان بچايو. پوءِ صابل جا مائٽ اتان ٽپڙ کڻي وڃي لٽڪي ويٺا ته ورونهن جي ماريل عاشق چيو ته“گهندي ڦرندي صابل سنهڙي، ڪوهه لڏين لٽڪي مان.” هن پريمي جوڙي کي به ريتن جي چکيا تي چاڙهيو ويو. کين جداين جا لمحا به اهڙا ڪٽڻا پيا، جو عمرين جا وڇوڙا پلئه پين. پر بهرام جيڪي درد ۽ فراق ۾ نڙ ڦوڪون پريمڪا جي ادائن، جدائي ۽ فراق ۾ صابل جي نالي سان چيون آهن. سي هن عاشقن جي عشق جي ادا کي نڙ ڦوڪ ذريعي لوڪ ۾ نروار صدين تائين ڪنديون رهنديون. ان قصي بابت نڙ جا بيت ۾ ڊاڪٽر نبي بخش بلوچ لکيو آهي ته؛ هن پوئين ويجهي دور ۾ بهرام نڙ جو ماهر ۽ ڦوڪن جو شاعر ٿي گذريو آهي. هن پنهنجي محبوبه صابل سان مخاطب ٿي ڦوڪون جوڙيون. جيڪي صابل جي ڦوڪن سان مشهور ٿيون. ۽ ناري جي نڙ جو نمايان نشان بڻيون. صابل جي ڦوڪن مان چند ٻول هيئن آهن ته؛
پيرڙا ڏي !
ڙي صابل ! ڦيرڙا ڏي.
2
صابل سائو چولو پاءِ !
صابل ڳاڙهو چولو پاءِ!
موٽ سگهو!
دلڙي موٽ سگهوٰ!
تو دير لاتي،
ڙي صابل!
ڇو دير لاتي؟
3
سهڻي ٽور تنهنجي،
ڀلي ٽور تنهنجي،
منهنجي مور صابل!
نڙائي ڪچهرين ۾ پهرين نڙ تي “گر” ، لهرا ۽ پوءِ ڦوڪون وڄائيندا آهن. هن لوڪ قصي جي عاشق ۽ محبوبه صابل ۽ بهرام جي حياتين ۽ موت بابت باقائدي ڪا تاريخ ۽ سال ته ملي ڪون سگهيو آهي. پر ليکڪ پروفيسر نواز ڪنڀر هن قصي بابت پنهنجي ڇپيل ڪتابڙي صابل ۽ بهرام جي هڪ لوڪ داستان ۾ لکي ٿو ته “پير صاحب علي گوهر شاهه ثاني المعروف محافي ڌڻي رح به جڏهن مکيه ۾ مريدن جي دعوتن ۾ ايندا هئا ته پاڻ به بهرام جون نڙ ڦوڪون شوق سان ٻڌندا هئا. روايت آهي ته محافي ڌڻي مکيه ۾ آيو ته ڪچهري ۾ بهرام ڪون آيو. پڇيائين ته کيس ٻڌايو ويو ته بهرام وفات ڪري ويو ۽ پوءِ محافي ڌڻي سندس قبر تي وڃي دعا گهري.” نواز ڪنڀر جي لکڻ موجب ته هڪڙي روايت آهي ته صابل اڳ وفات ڪئي ۽ ٻي روايت آهي ته بهرام اڳ ۾ وفات ڪئي. بهرام جي شاعري ۾ صابل جي وفات جو ذڪر نٿو ملي. جنهن مان اندازو لڳائي سگهجي ٿو ته بهرام اڳ وفات ڪئي هوندي. نواز ڪنڀر موجب سانگهڙ ڀرسان ٽوري موري جي ڳوٺ همير ۾ عاشق بهرام پنهنجي پرين جي جدائي ۾ جلندي، کامندي، پڄرندي، عشق جي اڃ ۾ اڃيو رهندي، پرين کي پڪاريندي پساهه پورا ڪيا. کيس پير بصير لڳ ٻوٻي شهر ۾ مٽي ماءُ حوالي ڪيو ويو. ۽ پوءِ صابل بهرام جي ٺاهيل نڙ کي ڏسي پئي روئندي هئي. سندس پيار جي پڄاڻي ڪڏهن به ڪون ٿيندي. جيستائين نڙ جي وڄت ۾ ڦوڪ باقي رهندي. ۽ لوڪ ادب جيئرو رهندو، تيستائين بهرام ۽ صابل جي وفا جي ڦوڪ واري نڙ جي ڦوڪ ذريعي پئي گونجندي. صابل ارڙي جي بيماري وگھي ڳوٺ واري پتڻ لڳ سنهڙي ڀٽ تي وفات ڪئي. کيس لال مڱرئي واري قبرستان ۾ مٽي ماءُ حوالي ڪيو ويو. پر سندس سونهن تي چيل عشق جي ادا جون نراليون نڙ ڦوڪون نڙ جي آواز ۽ شاعري ۾ صدين تائين سمايل رهنديون. هاڪڙي، ناري، مکي ۽ اڇڙي ٿر جا پٽ هنن پياسي دلين جي درد جا لوڪ قصو پيا جهان کي سڻائيندا.